του
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ, ΚΑΤΣΟΥΛΗ
- φιλολόγου
 |
| Psychologie des Foules |
Η δύναμη της μάζας στο έργο του Γουσταύου Λε Μπον, ιδίως στην κλασική του μελέτη "Ψυχολογία των Μαζών" (Psychologie des Foules, 1895), είναι κολοσσιαία και κυρίως καταστροφική και ανορθολογική.
Ο Λε Μπον θεωρούσε την εποχή του ως την "Εποχή των Μαζών", προβλέποντας τον κεντρικό και συχνά επικίνδυνο ρόλο που θα έπαιζαν οι μάζες στη διαμόρφωση της σύγχρονης ιστορίας.
Η Ψυχολογική Μεταμόρφωση: Η Συλλογική Ψυχή
Η θεμελιώδης ιδέα του Λε Μπον είναι ότι όταν τα άτομα συγκεντρώνονται σε μια ψυχολογική μάζα (όχι απλώς μια τυχαία συνάθροιση), δημιουργείται ένα "συλλογικό πνεύμα" ή "ψυχή" που είναι εντελώς διαφορετικό από το άθροισμα των επιμέρους ατόμων.
Αυτή η συλλογική ψυχή επιφέρει μια ριζική ψυχολογική μεταμόρφωση στο άτομο:
- Εξαφάνιση της Ατομικότητας: Το άτομο χάνει την συνειδητή προσωπικότητά του, την κρίση, τον ορθολογισμό και την βούλησή του. Γίνεται ένα αυτόματο που καθοδηγείται από το συλλογικό ένστικτο.
- Αίσθηση Δύναμης και Ανηθικότητας: Η μάζα προσφέρει ανωνυμία και μια αίσθηση ανίκητης δύναμης, η οποία επιτρέπει στα άτομα να εγκαταλείψουν τους προσωπικούς περιορισμούς και να εκδηλώσουν ενστικτώδη και πρωτόγονα συναισθήματα.
- Υποβολιμότητα και Μετάδοση: Η μάζα βρίσκεται σε κατάσταση παρόμοια με την ύπνωση. Γίνεται εξαιρετικά υποβλητική και τα συναισθήματα και οι πράξεις (είτε ακραίος ηρωισμός είτε βία) μεταδίδονται μιαρά από το ένα άτομο στο άλλο.
Τα Χαρακτηριστικά της Δύναμης της Μάζας
Η δύναμη της μάζας χαρακτηρίζεται από:
- Ανορθολογισμός (Incapacity to Reason): Οι μάζες είναι απρόσβλητες στη λογική, τα επιχειρήματα και την κριτική σκέψη. Σκέφτονται με εικόνες και όχι με ιδέες, και ανταποκρίνονται μόνο σε απλοϊκές και ακραίες έννοιες.
- Παρορμητικότητα και Αστάθεια: Η μάζα είναι παρορμητική, ασταθής και οξύθυμη. Υπακούει σε κάθε εξωτερικό ερέθισμα και οι επιθυμίες της είναι βίαιες αλλά βραχύβιες (όπως ένας "άγριος" που θέλει την άμεση ικανοποίηση της επιθυμίας του).
- Υπερβολή και Απλούστευση των Συναισθημάτων: Τα συναισθήματα της μάζας είναι πάντα απλουστευμένα και υπερβολικά, οδηγώντας σε ακραίες εκδηλώσεις μίσους ή θαυμασμού. Δεν υπάρχει αμφιβολία ή αβεβαιότητα.
- Αυταρχικότητα και Μισαλλοδοξία: Οι μάζες είναι μισαλλόδοξες, αυταρχικές και βαθιά συντηρητικές (παρά την επαναστατική τους εμφάνιση), αντιστέκονται σε κάθε αλλαγή στις βαθιά ριζωμένες παραδόσεις.
Ο Ρόλος του Ηγέτη
Ο Λε Μπον υποστηρίζει ότι η τεράστια δύναμη της μάζας μπορεί να κατευθυνθεί μόνο από έναν "ηγέτη" (ή "υποκινητή").
Ο ηγέτης δεν χρειάζεται να είναι λογικός ή μορφωμένος, αλλά πρέπει να διαθέτει μια ισχυρή βούληση και την ικανότητα να δημιουργεί και να διαδίδει ψευδαισθήσεις (ιδέες-εικόνες) στη μάζα. Τα μέσα δράσης του ηγέτη είναι:
- Διαβεβαίωση (Affirmation): Η απλή, καθαρή δήλωση μιας ιδέας, χωρίς αποδείξεις ή συλλογισμούς.
- Επανάληψη (Repetition): Η αδιάκοπη επανάληψη της διαβεβαίωσης, η οποία την καθιστά τελικά αποδεκτή ως γεγονός στη μνήμη της μάζας.
- Μετάδοση (Contagion): Η ιδέα εξαπλώνεται σαν ιός στο πλήθος, μετατρέποντας την αρχική υποβολή σε κοινή πεποίθηση.
Εν κατακλείδι, η δύναμη της μάζας για τον Λε Μπον είναι μια τυφλή, ενστικτώδης και ιστορικά καθοριστική δύναμη. Είναι ο βασικός παράγοντας που καθορίζει την τροχιά της Ιστορίας (άνοδος και πτώση πολιτισμών), αλλά την κάνει αυτό με ανορθολογικό τρόπο, θυσιάζοντας την ατομική ευφυΐα και συνείδηση στον βωμό του συλλογικού, παρορμητικού συναισθήματος.
***
Εισαγωγή: Η Μαζική Ψυχή και ο Σύγχρονος Έφηβος
Η παρατηρούμενη αύξηση των νεανικών συναθροίσεων, οι οποίες υιοθετούν μια εμφάνιση και στάση που παραπέμπει σε επιθετική ετοιμότητα—ντύσιμο σε σκοτεινούς τόνους, έντονη σωματική γλώσσα, και έκδηλη καχυποψία—αποτελεί ένα σύμπτωμα κοινωνικής αποδιοργάνωσης. Για την κατανόηση αυτής της συμπεριφοράς, η θεωρία του Γουσταύου Λε Μπον, όπως εκτέθηκε στο έργο του "Ψυχολογία των Μαζών" (Psychologie des Foules, 1895), προσφέρει ένα αιχμηρό αναλυτικό εργαλείο. Ο Λε Μπον διείδε στον όχλο μια ψυχολογική οντότητα που υπερβαίνει τα επιμέρους άτομα, μια δύναμη που κυβερνάται από ανορθολογισμό και ένστικτα. Όπως έγραφε:
«Η ψυχολογική μάζα είναι ένα προσωρινό ον, που σχηματίζεται από ετερογενή στοιχεία, τα οποία για μια στιγμή συνδυάζονται, ακριβώς όπως τα κύτταρα που αποτελούν ένα ζωντανό σώμα σχηματίζουν με την επανένωσή τους ένα νέο ον, το οποίο εμφανίζει χαρακτηριστικά πολύ διαφορετικά από εκείνα που έχει το κάθε κύτταρο χωριστά.»
Η Μεταμόρφωση του Ατόμου σε Ομαδική Δύναμη
Η κεντρική θέση του Λε Μπον είναι ότι η ένταξη σε μια μάζα οδηγεί σε μια ψυχική μεταβολή. Αυτή η αλλαγή εξηγεί τη μετάβαση από τον μεμονωμένο, πιθανώς συνετό, έφηβο, στην ομαδική έκφραση σκληρότητας:
Η Διάλυση της Ατομικής Συνείδησης: Εντός της ομάδας, η ξεχωριστή ταυτότητα του νέου ατόμου αμβλύνεται. Η ικανότητα για κριτική σκέψη και προσωπική βούληση χάνεται. Ο έφηβος παύει να λειτουργεί ως αυτόνομος φορέας και γίνεται ένα πειθήνιο τμήμα του συνόλου, το οποίο καθοδηγείται πλέον από μια συλλογική παρόρμηση. Η σφιγμένη έκφραση και η ετοιμότητα για σύγκρουση είναι η οπτική απόδειξη αυτής της απώλειας ατομικότητας. Ο Λε Μπον το περιέγραφε ως εξής:
«Το άτομο που αποτελεί μέρος μιας ψυχολογικής μάζας βρίσκεται σε μια κατάσταση παρόμοια με εκείνη του υπνωτισμένου υποκειμένου... Δεν έχει πλέον συνείδηση των πράξεών του.»
Η Δύναμη της Υποβολής και της Μίμησης: Οι ομάδες είναι εξαιρετικά υποβλητικές. Οι σκληρές, άγριες, και μυστικοπαθείς συμπεριφορές που παρατηρούνται δρουν ως ισχυρά πρότυπα-εικόνες. Μέσω της μετάδοσης, το μοντέλο της τραχύτητας, που ίσως προέρχεται από ξένες ή περιθωριακές επιρροές, διαχέεται ακαριαία, δημιουργώντας μια ομοιογένεια στον τρόπο έκφρασης και ντυσίματος της ομάδας. Η αποτελεσματικότητα αυτής της μετάδοσης είναι απόλυτη:
«Σε μια μάζα, κάθε αίσθημα και κάθε πράξη είναι μεταδοτικά, και μεταδίδονται σε τέτοιο βαθμό ώστε το άτομο θυσιάζει πολύ εύκολα το προσωπικό του συμφέρον προς το συλλογικό.»
Η Γέννηση του Ανορθολογικού Θυμού
Η ενισχυμένη δύναμη της μάζας είναι, σύμφωνα με τον Λε Μπον, πάντοτε ανορθολογική και συχνά παρορμητική και οξύθυμη. Ο συλλογικός θυμός, τον οποίο εκδηλώνει η εφηβική ομάδα, δεν είναι παρά το αποτέλεσμα ενός λειτουργικού κενού που δημιουργήθηκε από τους θεσμούς:
Η Υπερβολή των Συναισθημάτων: Ο θυμός και η ματαίωση, τα οποία συσσωρεύονται λόγω ενός εκπαιδευτικού περιβάλλοντος που επικεντρώνεται σε αυστηρές δοκιμασίες επιλογής και σε ξεπερασμένα προγράμματα, διογκώνονται εντός της ομάδας. Η αδιαλλαξία και η τάση προς τα άκρα είναι χαρακτηριστικά της μαζικής ψυχής:
«Οι μάζες δεν γνωρίζουν ούτε την αμφιβολία ούτε την αβεβαιότητα, και φθάνουν πάντοτε στα άκρα. Τα αισθήματά τους είναι πάντοτε υπερβολικά.»
Η Άρνηση της Λογικής και της Παιδείας: Η πολιτική αδιαφορία για την πνευματική καλλιέργεια—όπως η απουσία αισθητικής αγωγής, μουσικής ή συστηματικού αθλητισμού—είναι ο πρωταρχικός παράγοντας που επιτρέπει την εμφάνιση αυτού του φαινομένου. Το εκπαιδευτικό σύστημα που προσπαθεί να επιβάλει στείρα γνώση αποτυγχάνει γιατί η μάζα δεν πείθεται από τη λογική:
«Οι μάζες δεν επηρεάζονται από συλλογισμούς, μπορούν να κατανοήσουν μόνο τις εικόνες.»
Συμπέρασμα: Η Κυριαρχία της Οχλοκρατίας
Η επικράτηση του προτύπου της «ομάδας-συμμορίας» επιβεβαιώνει τη ΛεΜπονική διαπίστωση ότι οι μάζες καθορίζουν την πορεία της ιστορίας, όχι μέσω της λογικής, αλλά μέσω της τυφλής και άστατης δύναμής τους. Εάν η παιδεία συνεχίσει να παραμένει στο περιθώριο της πολιτικής προτεραιότητας, το φαινόμενο των ομάδων με επιθετική νοοτροπία κινδυνεύει να γίνει ο νέος κοινωνικός κανόνας. Η υιοθέτηση της ψυχολογίας του όχλου από τη νέα γενιά αποτελεί την πιο σαφή ένδειξη ότι ο λογικός πολίτης υποχωρεί μπροστά στον παρορμητικό και υποβλητικό άνθρωπο της μάζας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
1. Πρωτογενής Πηγή (Έργο του Γουσταύου Λε Μπον)
Le Bon, Gustave. (1895). Psychologie des Foules. Paris: Félix Alcan. (Ελληνική Έκδοση: Λε Μπον, Γουσταύος. Ψυχολογία των Μαζών. [Διάφορες σύγχρονες εκδόσεις]).
Αποτελεί τη θεμελιώδη πηγή για τις έννοιες της συλλογικής ψυχής, της υποβολιμότητας, και της απώλειας της ατομικής κρίσης στη μάζα.
2. Δευτερογενείς Πηγές & Κριτικές Προσεγγίσεις
Freud, Sigmund. (1921). Massenpsychologie und Ich-Analyse. Internationaler Psychoanalytischer Verlag. (Ελληνική Έκδοση: Φρόυντ, Σίγκμουντ. Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ. [Σύγκριση και επέκταση της θεωρίας του Λε Μπον μέσω της έννοιας της ταύτισης και του ηγέτη]).
Ortega y Gasset, José. (1930). La rebelión de las masas. Madrid: Revista de Occidente. (Ελληνική Έκδοση: Ορτέγα Υ Γκασσέτ, Χοσέ. Η Εξέγερση των Μαζών. [Ανάλυση της ανόδου του «μαζικού ανθρώπου» και της τυραννίας των ειδικών – αν και με διαφορετική οπτική από τον Λε Μπον, είναι κλασική σύγκριση]).
Canetti, Elias. (1960). Masse und Macht. Hamburg: Claassen Verlag. (Ελληνική Έκδοση: Κανέττι, Ηλίας. Μάζα και Εξουσία. [Πολύ βαθιά μελέτη των μηχανισμών της μάζας, της εκφόρτισης και της επίδρασης του ρυθμού και της επιθετικότητας]).
3. Σύγχρονες Κοινωνιολογικές & Εκπαιδευτικές Μελέτες
Castells, Manuel. (2012). Networks of Outrage and Hope: Social Movements in the Internet Age. Cambridge, UK: Polity Press. (Σχετικό με τον τρόπο που διαμορφώνονται οι σύγχρονες «μάζες» και οι συλλογικές αντιδράσεις, αν και εστιάζει στα κοινωνικά κινήματα).
Hall, Stuart. (1978). Policing the Crisis: Mugging, the State and Law and Order. London: Macmillan Press. (Σχετική μελέτη για τη νεολαία, την εγκληματικότητα και τον τρόπο με τον οποίο η πολιτεία και τα μέσα ενημέρωσης κατασκευάζουν την εικόνα της "συμμορίας" ως κρίσης).
Μελέτες για τη Σχολική Βία και τον Κοινωνικό Αποκλεισμό. (Αναζήτηση σύγχρονων ερευνών από Ελληνικά Πανεπιστήμια ή Ινστιτούτα Παιδαγωγικής (π.χ. ΕΚΠΑ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο) σχετικά με τον σχολικό εκφοβισμό και την αποξένωση των εφήβων από το εκπαιδευτικό σύστημα, ως υπόβαθρο για την ανάδυση ανορθολογικών ομάδων).
0 comments:
Δημοσίευση σχολίου