Του Γαβριήλ Μπομπέτση
Συνδέεται η ποίηση με τη μουσική; Η απάντηση είναι από αρχαιοτάτων χρόνων. Θα κάνουμε μια ιστορική αναδρομή, για να φτάσουμε στο σήμερα και να διερευνήσουμε αν και υπό ποιες προϋποθέσεις τα τραγούδια συνιστούν ποιήματα.
Η μουσική φαίνεται να συμπορεύεται από τις απαρχές της με την ποίηση. Το έπος απαγγελόταν συνοδεία μουσικής, το ίδιο φυσικά και η λυρική ποίηση. Τα έπη φέρεται πως τραγουδιούνταν προφορικά από τους αοιδούς (<ᾄδω), ενώ στη συνέχεια απαγγέλλονταν εκφραστικά και παραστατικά από επαγγελματίες ραψωδούς, κυρίως στους διάφορους ανά τον ελληνόφωνο κόσμο ραψωδικούς αγώνες. Η λυρική ποίηση, επιπροσθέτως, οφείλει την ονομασία της στους αλεξανδρινούς γραμματικούς, τους «πρώτους φιλολόγους» της ιστορίας, που της απέδωσαν το όνομα, επειδή συνοδευόταν από λύρα. Η ελεγεία και ο ίαμβος θεωρούνταν ξεχωριστά είδη, καίτοι σήμερα τα κατατάσσουμε στη λυρική ποίηση. Η ελεγεία συνοδευόταν από αυλό (πνευστό όργανο), ενώ ο ίαμβος από ιαμβύκη ή κλεψίαμβο (έγχορδα όργανα). Μουσικά, τέλος, ήταν και τα χορικά μέρη της τραγωδίας και της κωμωδίας.
Δημιουργείται άρα η αίσθηση ότι ποίηση και μουσική ήταν αξεδιάλυτες, από την περίοδο τουλάχιστον που άρχισαν να αποκρυσταλλώνονται και να αποκτούν καλλιτεχνική μορφή έκαστες.
Ερχόμαστε στο σήμερα. Διερωτάται λοιπόν κανείς ποια ειναι τα ειδοποιά στοιχεία που καθιστούν ένα τραγούδι ποίημα. Θα καταθέσουμε κάποιες σκέψεις, που χρήζουν μάλλον περισσότερης εμβάθυνσης. Η διάρθωση σε στροφές και στίχους, που υπάρχει στα τραγούδια, προσιδιάζει κατ' αρχάς στην ποίηση αλλά δεν συνιστά το καθοριστικότερο κριτήριο ποιητικότητας ενός τραγουδιού. Συχνά απαντά κανείς ομοιοκατάληκτους στίχους στα τραγούδια, στοιχείο που τα συνδέει με την ποίηση, αλλά και πάλι η ποιητικότητα ενός μουσικού κομματιού πρέπει να ερείδεται σε πιο γερά θεμέλια. Με αυτό θέλουμε να πούμε ότι η ομοιοκαταληξία δεν απαντά, φερ' ειπείν, σε ένα μοντερνιστικό ποίημα αλλά αυτό συνεχίζει να αποτελεί ποίημα. Δεν ειναι συνεπώς κριτήριο ποιητικότητας η ομοιοκαταληξία. Ουσιαστικότερα στοιχεία ποιητικότητας ενός τραγουδιού είναι το ρεφρέν, που επανέρχεται εν είδει επωδού και δημιουργεί όμορφο ρυθμικό αποτέλεσμα, το αλληγορικό ενίοτε νόημα, η εικονοποιία και γενικότερα η χρήση των υλικών της ποίησης. Ένα τραγούδι δεν λέει ποτέ ρητά τα πάντα, αφήνει υπόρρητα νοήματα, δεν είναι ποτέ ένα αράδιασμα σκέψεων. Έχει βαφτιστεί μέσα στην ποιητική φλέβα, μεταχειρίζεται, δηλαδή, τα εκφραστικά μέσα της ποίησης. Ένα τραγούδι συνήθως πασχίζει να ισορροπήσει ανάμεσα σε μία επιτρεπτή για το είδος σκοτεινότητα του νοήματος (ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης) και στην ανάγκη κοινωνίας ενός μηνύματος και διέγερσης συναισθημάτων.
Παρατήρηση SOS: Δεν είναι κάθε τραγούδι ποίημα. Αυτό είναι σαφές. Τα τραγούδια που ακούγουνται, ας πούμε, στα club δεν έχουν υποστεί συχνά ποιητική επεξεργασία, καθώς επιτελούν άλλους σκοπούς (να είναι κομμάτια χορευτικά, ξεσηκωτικά, λαϊκά, άμεσα κλπ). Το τραγούδι είναι ποίημα, όταν έχει δουλευτεί στο εργαστήρι του δημιουργού εντέχνως, με τα υλικά της τέχνης και της ποίησης. Αυτό είναι το εκ των ων ουκ άνευ κριτήριο, θαρρώ.
Τα κριτήρια που θέσαμε παραπάνω δεν αφορούν φυσικά τη μελοποιημένη ποίηση. Εκεί έχουμε εξαρχής ποιήματα που επενδύθηκαν με το μανδύα της μουσικής και άγγιξαν έτσι ένα ευρύτερο πλήθος. Αξίζει να ανοίξουμε μια παρένθεση χάριν της μελοποιημένης ποίησης. Είναι κοινός τόπος πως η ποίηση είναι το έδεσμα λίγων. Δεν εννοούμε μ' αυτό πως είναι ελιτίστικη. Η ίδια έχει ανοιχτές αγκάλες προς όλους. Ωστόσο, λίγοι είναι οι ευλαβείς προσκυνητές της. Η μουσική, αντιθέτως με την ποίηση, είναι το συνοδευτικό των πολλών, μέσω της οποίας ποιήματα έγιναν γνωστά σε ευρύτερο κοινό.
Οι μαζικές μελοποιήσεις ποιημάτων άρχισαν το 1960 με τη μελοποίηση του Επιταφίου του Ρίτσου από τον Μ. Θεοδωράκη. Ακολούθησαν ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Καββαδίας, λιγότερο ο Παλαμάς (βλ. Μια πίκρα), ο Δροσίνης (βλ. Τι θέλω;) μέχρι και ο Παπαδιαμάντης (βλ. Το σκοτεινό τρυγόνι). Έχει μελοποιηθεί ακόμη κατά κόρον η ποίηση της λεγόμενης Κρητικής Αναγέννησης, όπως ο Ερωτόκριτος. Ο Μάνος Ελευθερίου συνιστά ειδική περίπτωση, καθώς πέρα από ποιητής ήταν και τραγουδογράφος. Δεν έτυχε απλώς να μελοποιηθούν τα ποιήματά του αλλά έγραφε ενσυνείδητα στίχους προς μελοποίηση.
Η μελοποιημένη ποίηση συνιστά βέβαια ένα τεκμήριο της σχέσης μουσικής και ποίησης. Υπάρχουν ακόμη τραγούδια που επικοινωνούν υπόγεια με την ποίηση. Αναφέρουμε την μπαλάντα Ελιοματούσα σε στίχους, μουσική και τραγούδι του Μ. Πασχαλίδη.
Κι όταν περάσουνε τα χρόνια
και έρθουν στις Πλάτρες
τα αηδόνια
ίσως να δεις πως σ' αγαπούσα
μόνο εσένα, Ελιοματούσα.
Οι τρείς πρώτοι στίχοι του τραγουδιού παραπέμπουν στην Ελένη του Σεφέρη, όπου σαν μότο επανέρχεται το δίστιχο:
Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες.
Μια άλλη κατηγορία τραγουδιών είναι τα αυτοαναφορικά. Όπως γίνεται λόγος για αυτοαναφορική ποίηση, για ποιήματα, δηλαδή, που αναφέρονται στον ποιητή και στον τρόπο δημιουργίας ενός ποιήματος, μπορεί να γίνει λόγος και για αυτοαναφορικό τραγούδι. Μνημονεύουμε Τα Τραγούδια μια σταλιά του Μ. Πασχαλίδη. Θα προχωρήσουμε σε μία ενδεικτική ανάλυση, ώστε να καταδείξουμε στην πράξη αυτά που παραπάνω διατυπώσουμε θεωρητικά.
Τα τραγούδια μια σταλιά
μα οι γλώσσες τους ροδάνια,
μου 'παν τόσα μυστικά
που γεμίζουν δυο ποτάμια.
(α' στροφή).
Όλο το τραγούδι διαρθώνεται σε στροφές με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία (σταλιά - μυστικά, ροδάνια - ποτάμια). Στην πρώτη στροφή η ομοιοκαταληξία, όπως φαίνεται, είναι ατελής. Σε όλο το τραγούδι επίσης ο 1ος και ο 3ος στίχος κάθε στροφής και αντίστοιχα ο 2ος και ο 4ος έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών (ισοσυλλαβία) και τονίζονται στις ίδιες συλλαβες. Η διάρθρωση αυτή εκπορεύεται και παραπέμπει στην ποίηση. Μπορούμε να αναφέρουμε ακόμα την παρήχηση του [α] που είναι φανερή στην παραπάνω στροφή καθώς και τη συνίζηση, τη συμπροφορά, δηλαδή, στο -ια- (τραγούδια, σταλιά, ροδάνια, ποτάμια). Ενυπάρχουν επιπροσθέτως τα εκφραστικά μέσα της ποίησης: μεταφορά (τα τραγούδια = μια σταλιά), προσωποποίηση (οι γλώσσες των τραγουδιών), αντιθεση (μια σταλιά ≠ δυο ποτάμια).
Το εν λόγω τραγούδι ειναι αυτοαναφορικό, καθώς θεματοποιεί τον τρόπο γένεσης ενός τραγουδιού. Τα τραγούδια είναι χείμαρρος που εξωτερικεύουν τα μύχια του δημιουργού τους.
Κερασμένα τα ποτά,
κερασμένα τα τραγούδια,
μου το έμαθαν καλά
τα μικρά μου αγγελούδια.
(γ' στροφή, τμήμα του ρεφρέν)
Τα τραγούδια δίνονται ως κέρασμα στο κοινό. Τα τραγούδια παρουσιάζονται στην γ' στροφή ως παιδιά του δημιουργού και η συγγραφή τραγουδιών ως γέννα (τα μικρά μου αγγελούδια).
Μπήκα μέσα στη γιορτή,
μπήκα μέσα στις χαρές σας
και σας άκουγα διπλούς,
η φωνή μου στις φωνές σας.
(ε' στροφή, αμέσως μετά το ρεφρέν)
Ο τόνος σε όλο το τραγούδι είναι προσωπικός. Κι αυτό συνάγεται από τη χρήση του α' ενικού προσώπου (λ.χ. μπήκα, μπήκα: που αποτελεί και σχήμα επαναφοράς). Το τραγούδι είναι ο τρόπος επικοινωνίας του τραγουδιστή (και τραγουδογράφου) με το κοινό, όπως ο ποιητής επικοινωνεί μέσω ενός ποιήματος με το δικό του κοινό. Ο τραγουδιστής προβάλλεται επίσης ως παλμογράφος και εκφραστής του κοινού, γιατί μιλάει για τα ανθρώπινα αισθήματα και για την τέχνη της ζωής, που μας αγγίζει όλους. Εκφραστικά μέσα (που συνιστούν πρώτες ύλες της τέχνης του λόγου) ενυπάρχουν και στην προκείμενη στροφή, όπως το παράλληλο συντακτικό σχήμα (ρήμα + εμπρόθετος προσδιορισμός στους δύο πρώτους στίχους), η μεταφορά (μπήκα μέσα στις χαρές σας) ή η επανάληψη (φωνή + φωνές στον τελευταίο στίχο).
Κάποιες καταληκτικές σκέψεις. Η μουσική ετυμολογείται από τις Μούσες, τις προστάτιδες εν γένει των τεχνών και των γραμμάτων. Και αρχικά σήμαινε οποιαδήποτε τέχνη προστατευόταν από τις Μούσες, σκέπαζε, δηλαδή, υπό την ομπρέλα της και τη μελωδία και την ποίηση. Ο ρομαντικός ποιητής Siller λέει πως στη δημιουργία ποιημάτων «πρώτα έρχεται μια ορισμένη μουσική διάθεση και μετά ακολουθεί η ποιητική ιδέα» (Φ. Νίτσε, Η γέννηση της τραγωδίας, σ. 74), σαν να είναι ενδιάθετη η μουσική στον άνθρωπο. Το σίγουρο είναι πως η μουσική κατείχε μεγάλη σημασία ήδη από την αρχαιότητα, έθιζε τον άνθρωπο στην αρμονία και στο μέτρο, για αυτό διδάσκονταν τουλάχιστον οι νεαροί Αθηναίοι μουσικά όργανα, πριν καν έρθουν σε επαφή με το μεγάλο Όμηρο. Η ποίηση έχει μέσα της μουσικότητα (πβ. υποβλητικές και μουσικές φράσεις) και η μουσική μπορεί να συνιστά ενίοτε ποίηση. Να ένας «νέος» τρόπος να προσεγγίσουμε τη μουσική υπό το φως της ποίησης (και τανάπαλιν)!
Συνδέεται η ποίηση με τη μουσική; Η απάντηση είναι από αρχαιοτάτων χρόνων. Θα κάνουμε μια ιστορική αναδρομή, για να φτάσουμε στο σήμερα και να διερευνήσουμε αν και υπό ποιες προϋποθέσεις τα τραγούδια συνιστούν ποιήματα.
Η μουσική φαίνεται να συμπορεύεται από τις απαρχές της με την ποίηση. Το έπος απαγγελόταν συνοδεία μουσικής, το ίδιο φυσικά και η λυρική ποίηση. Τα έπη φέρεται πως τραγουδιούνταν προφορικά από τους αοιδούς (<ᾄδω), ενώ στη συνέχεια απαγγέλλονταν εκφραστικά και παραστατικά από επαγγελματίες ραψωδούς, κυρίως στους διάφορους ανά τον ελληνόφωνο κόσμο ραψωδικούς αγώνες. Η λυρική ποίηση, επιπροσθέτως, οφείλει την ονομασία της στους αλεξανδρινούς γραμματικούς, τους «πρώτους φιλολόγους» της ιστορίας, που της απέδωσαν το όνομα, επειδή συνοδευόταν από λύρα. Η ελεγεία και ο ίαμβος θεωρούνταν ξεχωριστά είδη, καίτοι σήμερα τα κατατάσσουμε στη λυρική ποίηση. Η ελεγεία συνοδευόταν από αυλό (πνευστό όργανο), ενώ ο ίαμβος από ιαμβύκη ή κλεψίαμβο (έγχορδα όργανα). Μουσικά, τέλος, ήταν και τα χορικά μέρη της τραγωδίας και της κωμωδίας.
Δημιουργείται άρα η αίσθηση ότι ποίηση και μουσική ήταν αξεδιάλυτες, από την περίοδο τουλάχιστον που άρχισαν να αποκρυσταλλώνονται και να αποκτούν καλλιτεχνική μορφή έκαστες.
Ερχόμαστε στο σήμερα. Διερωτάται λοιπόν κανείς ποια ειναι τα ειδοποιά στοιχεία που καθιστούν ένα τραγούδι ποίημα. Θα καταθέσουμε κάποιες σκέψεις, που χρήζουν μάλλον περισσότερης εμβάθυνσης. Η διάρθωση σε στροφές και στίχους, που υπάρχει στα τραγούδια, προσιδιάζει κατ' αρχάς στην ποίηση αλλά δεν συνιστά το καθοριστικότερο κριτήριο ποιητικότητας ενός τραγουδιού. Συχνά απαντά κανείς ομοιοκατάληκτους στίχους στα τραγούδια, στοιχείο που τα συνδέει με την ποίηση, αλλά και πάλι η ποιητικότητα ενός μουσικού κομματιού πρέπει να ερείδεται σε πιο γερά θεμέλια. Με αυτό θέλουμε να πούμε ότι η ομοιοκαταληξία δεν απαντά, φερ' ειπείν, σε ένα μοντερνιστικό ποίημα αλλά αυτό συνεχίζει να αποτελεί ποίημα. Δεν ειναι συνεπώς κριτήριο ποιητικότητας η ομοιοκαταληξία. Ουσιαστικότερα στοιχεία ποιητικότητας ενός τραγουδιού είναι το ρεφρέν, που επανέρχεται εν είδει επωδού και δημιουργεί όμορφο ρυθμικό αποτέλεσμα, το αλληγορικό ενίοτε νόημα, η εικονοποιία και γενικότερα η χρήση των υλικών της ποίησης. Ένα τραγούδι δεν λέει ποτέ ρητά τα πάντα, αφήνει υπόρρητα νοήματα, δεν είναι ποτέ ένα αράδιασμα σκέψεων. Έχει βαφτιστεί μέσα στην ποιητική φλέβα, μεταχειρίζεται, δηλαδή, τα εκφραστικά μέσα της ποίησης. Ένα τραγούδι συνήθως πασχίζει να ισορροπήσει ανάμεσα σε μία επιτρεπτή για το είδος σκοτεινότητα του νοήματος (ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης) και στην ανάγκη κοινωνίας ενός μηνύματος και διέγερσης συναισθημάτων.
Παρατήρηση SOS: Δεν είναι κάθε τραγούδι ποίημα. Αυτό είναι σαφές. Τα τραγούδια που ακούγουνται, ας πούμε, στα club δεν έχουν υποστεί συχνά ποιητική επεξεργασία, καθώς επιτελούν άλλους σκοπούς (να είναι κομμάτια χορευτικά, ξεσηκωτικά, λαϊκά, άμεσα κλπ). Το τραγούδι είναι ποίημα, όταν έχει δουλευτεί στο εργαστήρι του δημιουργού εντέχνως, με τα υλικά της τέχνης και της ποίησης. Αυτό είναι το εκ των ων ουκ άνευ κριτήριο, θαρρώ.
Τα κριτήρια που θέσαμε παραπάνω δεν αφορούν φυσικά τη μελοποιημένη ποίηση. Εκεί έχουμε εξαρχής ποιήματα που επενδύθηκαν με το μανδύα της μουσικής και άγγιξαν έτσι ένα ευρύτερο πλήθος. Αξίζει να ανοίξουμε μια παρένθεση χάριν της μελοποιημένης ποίησης. Είναι κοινός τόπος πως η ποίηση είναι το έδεσμα λίγων. Δεν εννοούμε μ' αυτό πως είναι ελιτίστικη. Η ίδια έχει ανοιχτές αγκάλες προς όλους. Ωστόσο, λίγοι είναι οι ευλαβείς προσκυνητές της. Η μουσική, αντιθέτως με την ποίηση, είναι το συνοδευτικό των πολλών, μέσω της οποίας ποιήματα έγιναν γνωστά σε ευρύτερο κοινό.
Οι μαζικές μελοποιήσεις ποιημάτων άρχισαν το 1960 με τη μελοποίηση του Επιταφίου του Ρίτσου από τον Μ. Θεοδωράκη. Ακολούθησαν ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Καββαδίας, λιγότερο ο Παλαμάς (βλ. Μια πίκρα), ο Δροσίνης (βλ. Τι θέλω;) μέχρι και ο Παπαδιαμάντης (βλ. Το σκοτεινό τρυγόνι). Έχει μελοποιηθεί ακόμη κατά κόρον η ποίηση της λεγόμενης Κρητικής Αναγέννησης, όπως ο Ερωτόκριτος. Ο Μάνος Ελευθερίου συνιστά ειδική περίπτωση, καθώς πέρα από ποιητής ήταν και τραγουδογράφος. Δεν έτυχε απλώς να μελοποιηθούν τα ποιήματά του αλλά έγραφε ενσυνείδητα στίχους προς μελοποίηση.
Η μελοποιημένη ποίηση συνιστά βέβαια ένα τεκμήριο της σχέσης μουσικής και ποίησης. Υπάρχουν ακόμη τραγούδια που επικοινωνούν υπόγεια με την ποίηση. Αναφέρουμε την μπαλάντα Ελιοματούσα σε στίχους, μουσική και τραγούδι του Μ. Πασχαλίδη.
Κι όταν περάσουνε τα χρόνια
και έρθουν στις Πλάτρες
τα αηδόνια
ίσως να δεις πως σ' αγαπούσα
μόνο εσένα, Ελιοματούσα.
Οι τρείς πρώτοι στίχοι του τραγουδιού παραπέμπουν στην Ελένη του Σεφέρη, όπου σαν μότο επανέρχεται το δίστιχο:
Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες.
Μια άλλη κατηγορία τραγουδιών είναι τα αυτοαναφορικά. Όπως γίνεται λόγος για αυτοαναφορική ποίηση, για ποιήματα, δηλαδή, που αναφέρονται στον ποιητή και στον τρόπο δημιουργίας ενός ποιήματος, μπορεί να γίνει λόγος και για αυτοαναφορικό τραγούδι. Μνημονεύουμε Τα Τραγούδια μια σταλιά του Μ. Πασχαλίδη. Θα προχωρήσουμε σε μία ενδεικτική ανάλυση, ώστε να καταδείξουμε στην πράξη αυτά που παραπάνω διατυπώσουμε θεωρητικά.
Τα τραγούδια μια σταλιά
μα οι γλώσσες τους ροδάνια,
μου 'παν τόσα μυστικά
που γεμίζουν δυο ποτάμια.
(α' στροφή).
Όλο το τραγούδι διαρθώνεται σε στροφές με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία (σταλιά - μυστικά, ροδάνια - ποτάμια). Στην πρώτη στροφή η ομοιοκαταληξία, όπως φαίνεται, είναι ατελής. Σε όλο το τραγούδι επίσης ο 1ος και ο 3ος στίχος κάθε στροφής και αντίστοιχα ο 2ος και ο 4ος έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών (ισοσυλλαβία) και τονίζονται στις ίδιες συλλαβες. Η διάρθρωση αυτή εκπορεύεται και παραπέμπει στην ποίηση. Μπορούμε να αναφέρουμε ακόμα την παρήχηση του [α] που είναι φανερή στην παραπάνω στροφή καθώς και τη συνίζηση, τη συμπροφορά, δηλαδή, στο -ια- (τραγούδια, σταλιά, ροδάνια, ποτάμια). Ενυπάρχουν επιπροσθέτως τα εκφραστικά μέσα της ποίησης: μεταφορά (τα τραγούδια = μια σταλιά), προσωποποίηση (οι γλώσσες των τραγουδιών), αντιθεση (μια σταλιά ≠ δυο ποτάμια).
Το εν λόγω τραγούδι ειναι αυτοαναφορικό, καθώς θεματοποιεί τον τρόπο γένεσης ενός τραγουδιού. Τα τραγούδια είναι χείμαρρος που εξωτερικεύουν τα μύχια του δημιουργού τους.
Κερασμένα τα ποτά,
κερασμένα τα τραγούδια,
μου το έμαθαν καλά
τα μικρά μου αγγελούδια.
(γ' στροφή, τμήμα του ρεφρέν)
Τα τραγούδια δίνονται ως κέρασμα στο κοινό. Τα τραγούδια παρουσιάζονται στην γ' στροφή ως παιδιά του δημιουργού και η συγγραφή τραγουδιών ως γέννα (τα μικρά μου αγγελούδια).
Μπήκα μέσα στη γιορτή,
μπήκα μέσα στις χαρές σας
και σας άκουγα διπλούς,
η φωνή μου στις φωνές σας.
(ε' στροφή, αμέσως μετά το ρεφρέν)
Ο τόνος σε όλο το τραγούδι είναι προσωπικός. Κι αυτό συνάγεται από τη χρήση του α' ενικού προσώπου (λ.χ. μπήκα, μπήκα: που αποτελεί και σχήμα επαναφοράς). Το τραγούδι είναι ο τρόπος επικοινωνίας του τραγουδιστή (και τραγουδογράφου) με το κοινό, όπως ο ποιητής επικοινωνεί μέσω ενός ποιήματος με το δικό του κοινό. Ο τραγουδιστής προβάλλεται επίσης ως παλμογράφος και εκφραστής του κοινού, γιατί μιλάει για τα ανθρώπινα αισθήματα και για την τέχνη της ζωής, που μας αγγίζει όλους. Εκφραστικά μέσα (που συνιστούν πρώτες ύλες της τέχνης του λόγου) ενυπάρχουν και στην προκείμενη στροφή, όπως το παράλληλο συντακτικό σχήμα (ρήμα + εμπρόθετος προσδιορισμός στους δύο πρώτους στίχους), η μεταφορά (μπήκα μέσα στις χαρές σας) ή η επανάληψη (φωνή + φωνές στον τελευταίο στίχο).
Κάποιες καταληκτικές σκέψεις. Η μουσική ετυμολογείται από τις Μούσες, τις προστάτιδες εν γένει των τεχνών και των γραμμάτων. Και αρχικά σήμαινε οποιαδήποτε τέχνη προστατευόταν από τις Μούσες, σκέπαζε, δηλαδή, υπό την ομπρέλα της και τη μελωδία και την ποίηση. Ο ρομαντικός ποιητής Siller λέει πως στη δημιουργία ποιημάτων «πρώτα έρχεται μια ορισμένη μουσική διάθεση και μετά ακολουθεί η ποιητική ιδέα» (Φ. Νίτσε, Η γέννηση της τραγωδίας, σ. 74), σαν να είναι ενδιάθετη η μουσική στον άνθρωπο. Το σίγουρο είναι πως η μουσική κατείχε μεγάλη σημασία ήδη από την αρχαιότητα, έθιζε τον άνθρωπο στην αρμονία και στο μέτρο, για αυτό διδάσκονταν τουλάχιστον οι νεαροί Αθηναίοι μουσικά όργανα, πριν καν έρθουν σε επαφή με το μεγάλο Όμηρο. Η ποίηση έχει μέσα της μουσικότητα (πβ. υποβλητικές και μουσικές φράσεις) και η μουσική μπορεί να συνιστά ενίοτε ποίηση. Να ένας «νέος» τρόπος να προσεγγίσουμε τη μουσική υπό το φως της ποίησης (και τανάπαλιν)!
