Εκεί που τέμνεται η μουσική με την ποίηση...

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Συνδέεται η ποίηση με τη μουσική; Η απάντηση είναι από αρχαιοτάτων χρόνων. Θα κάνουμε μια ιστορική αναδρομή, για να φτάσουμε στο σήμερα και να διερευνήσουμε αν και υπό ποιες προϋποθέσεις τα τραγούδια συνιστούν ποιήματα.

Η μουσική φαίνεται να συμπορεύεται από τις απαρχές της με την ποίηση. Το έπος απαγγελόταν συνοδεία μουσικής, το ίδιο φυσικά και η λυρική ποίηση. Τα έπη φέρεται πως τραγουδιούνταν προφορικά από τους αοιδούς (<ᾄδω), ενώ στη συνέχεια απαγγέλλονταν εκφραστικά και παραστατικά από επαγγελματίες ραψωδούς, κυρίως στους διάφορους ανά τον ελληνόφωνο κόσμο ραψωδικούς αγώνες. Η λυρική ποίηση, επιπροσθέτως, οφείλει την ονομασία της στους αλεξανδρινούς γραμματικούς, τους «πρώτους φιλολόγους» της ιστορίας, που της απέδωσαν το όνομα, επειδή συνοδευόταν από λύρα. Η ελεγεία και ο ίαμβος θεωρούνταν ξεχωριστά είδη, καίτοι σήμερα τα κατατάσσουμε στη λυρική ποίηση. Η ελεγεία συνοδευόταν από αυλό (πνευστό όργανο), ενώ ο ίαμβος από ιαμβύκη ή κλεψίαμβο (έγχορδα όργανα). Μουσικά, τέλος, ήταν και τα χορικά μέρη της τραγωδίας και της κωμωδίας.

Δημιουργείται άρα η αίσθηση ότι ποίηση και μουσική ήταν αξεδιάλυτες, από την περίοδο τουλάχιστον που άρχισαν να αποκρυσταλλώνονται και να αποκτούν καλλιτεχνική μορφή έκαστες.

Ερχόμαστε στο σήμερα. Διερωτάται λοιπόν κανείς ποια ειναι τα ειδοποιά στοιχεία που καθιστούν ένα τραγούδι ποίημα. Θα καταθέσουμε κάποιες σκέψεις, που χρήζουν μάλλον περισσότερης εμβάθυνσης. Η διάρθωση σε στροφές και  στίχους, που υπάρχει στα τραγούδια, προσιδιάζει κατ' αρχάς στην ποίηση αλλά δεν συνιστά το καθοριστικότερο κριτήριο ποιητικότητας ενός τραγουδιού. Συχνά απαντά κανείς ομοιοκατάληκτους στίχους στα τραγούδια, στοιχείο που τα  συνδέει με την ποίηση, αλλά και πάλι η ποιητικότητα ενός μουσικού κομματιού πρέπει να ερείδεται σε πιο γερά θεμέλια. Με αυτό θέλουμε να πούμε ότι η ομοιοκαταληξία δεν απαντά, φερ' ειπείν, σε ένα μοντερνιστικό ποίημα αλλά αυτό συνεχίζει να αποτελεί ποίημα. Δεν ειναι συνεπώς κριτήριο ποιητικότητας η ομοιοκαταληξία. Ουσιαστικότερα στοιχεία ποιητικότητας ενός τραγουδιού είναι το ρεφρέν, που επανέρχεται εν είδει επωδού και δημιουργεί όμορφο ρυθμικό αποτέλεσμα, το αλληγορικό ενίοτε νόημα, η εικονοποιία και γενικότερα η χρήση των υλικών της ποίησης. Ένα τραγούδι δεν λέει ποτέ ρητά τα πάντα, αφήνει υπόρρητα νοήματα, δεν είναι ποτέ ένα αράδιασμα σκέψεων. Έχει βαφτιστεί μέσα στην ποιητική φλέβα, μεταχειρίζεται, δηλαδή, τα εκφραστικά μέσα της ποίησης. Ένα τραγούδι συνήθως πασχίζει να ισορροπήσει ανάμεσα σε μία επιτρεπτή για το είδος σκοτεινότητα του νοήματος (ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης) και στην ανάγκη κοινωνίας ενός μηνύματος και διέγερσης συναισθημάτων.

Παρατήρηση SOS: Δεν είναι κάθε τραγούδι ποίημα. Αυτό είναι σαφές. Τα τραγούδια που ακούγουνται, ας πούμε, στα club δεν έχουν υποστεί συχνά ποιητική επεξεργασία, καθώς επιτελούν άλλους σκοπούς (να είναι κομμάτια χορευτικά, ξεσηκωτικά, λαϊκά, άμεσα κλπ). Το τραγούδι είναι ποίημα, όταν έχει δουλευτεί στο εργαστήρι του δημιουργού εντέχνως, με τα υλικά της τέχνης και της ποίησης. Αυτό είναι το εκ των ων ουκ άνευ κριτήριο, θαρρώ.

Τα κριτήρια που θέσαμε παραπάνω δεν αφορούν φυσικά τη μελοποιημένη ποίηση. Εκεί έχουμε εξαρχής ποιήματα που επενδύθηκαν με το μανδύα της μουσικής και άγγιξαν έτσι ένα ευρύτερο πλήθος. Αξίζει να ανοίξουμε μια παρένθεση χάριν της μελοποιημένης ποίησης. Είναι κοινός τόπος πως η ποίηση είναι το έδεσμα λίγων. Δεν εννοούμε μ' αυτό πως είναι ελιτίστικη. Η ίδια έχει ανοιχτές αγκάλες προς όλους. Ωστόσο, λίγοι είναι οι ευλαβείς προσκυνητές της. Η μουσική, αντιθέτως με την ποίηση, είναι το συνοδευτικό των πολλών, μέσω της οποίας ποιήματα έγιναν γνωστά σε ευρύτερο κοινό.

Οι μαζικές μελοποιήσεις ποιημάτων άρχισαν το 1960 με τη μελοποίηση του Επιταφίου του Ρίτσου από τον Μ. Θεοδωράκη. Ακολούθησαν ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Καββαδίας, λιγότερο ο Παλαμάς (βλ. Μια πίκρα), ο Δροσίνης (βλ. Τι θέλω;) μέχρι και ο Παπαδιαμάντης (βλ. Το σκοτεινό τρυγόνι). Έχει μελοποιηθεί ακόμη κατά κόρον η ποίηση της λεγόμενης Κρητικής Αναγέννησης, όπως ο Ερωτόκριτος. Ο Μάνος Ελευθερίου συνιστά ειδική περίπτωση, καθώς πέρα από ποιητής ήταν και τραγουδογράφος. Δεν έτυχε απλώς να μελοποιηθούν τα ποιήματά του αλλά έγραφε ενσυνείδητα στίχους προς μελοποίηση.

Η μελοποιημένη ποίηση συνιστά βέβαια ένα τεκμήριο της σχέσης μουσικής και ποίησης. Υπάρχουν ακόμη τραγούδια που επικοινωνούν υπόγεια με την ποίηση. Αναφέρουμε την μπαλάντα Ελιοματούσα σε στίχους, μουσική και τραγούδι του Μ. Πασχαλίδη.

Κι όταν περάσουνε τα χρόνια
και έρθουν στις Πλάτρες
τα αηδόνια
ίσως να δεις πως σ' αγαπούσα
μόνο εσένα, Ελιοματούσα.

Οι τρείς πρώτοι στίχοι του τραγουδιού παραπέμπουν στην Ελένη του Σεφέρη, όπου σαν μότο επανέρχεται το δίστιχο:
Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες.

Μια άλλη κατηγορία τραγουδιών είναι τα αυτοαναφορικά. Όπως γίνεται λόγος για αυτοαναφορική ποίηση, για ποιήματα, δηλαδή, που αναφέρονται στον ποιητή και στον τρόπο δημιουργίας ενός ποιήματος, μπορεί να γίνει λόγος και για αυτοαναφορικό τραγούδι. Μνημονεύουμε Τα Τραγούδια μια σταλιά του Μ. Πασχαλίδη. Θα προχωρήσουμε σε μία ενδεικτική ανάλυση, ώστε να καταδείξουμε στην πράξη αυτά που παραπάνω διατυπώσουμε θεωρητικά.

Τα τραγούδια μια σταλιά
μα οι γλώσσες τους ροδάνια,
μου 'παν τόσα μυστικά
που γεμίζουν δυο ποτάμια.
(α' στροφή).

Όλο το τραγούδι διαρθώνεται σε στροφές με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία (σταλιά - μυστικά, ροδάνια - ποτάμια). Στην πρώτη στροφή η ομοιοκαταληξία, όπως φαίνεται, είναι ατελής. Σε όλο το τραγούδι επίσης ο 1ος και ο 3ος στίχος κάθε στροφής και αντίστοιχα ο 2ος και ο 4ος έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών (ισοσυλλαβία) και τονίζονται στις ίδιες συλλαβες. Η διάρθρωση αυτή εκπορεύεται και παραπέμπει στην ποίηση. Μπορούμε να αναφέρουμε ακόμα την παρήχηση του [α] που είναι φανερή στην παραπάνω στροφή καθώς και τη συνίζηση, τη συμπροφορά, δηλαδή, στο -ια- (τραγούδια, σταλιά, ροδάνια, ποτάμια). Ενυπάρχουν επιπροσθέτως τα εκφραστικά μέσα της ποίησης: μεταφορά (τα τραγούδια = μια σταλιά), προσωποποίηση (οι γλώσσες των τραγουδιών), αντιθεση (μια σταλιά ≠ δυο ποτάμια).

Το εν λόγω τραγούδι ειναι αυτοαναφορικό, καθώς θεματοποιεί τον τρόπο γένεσης ενός τραγουδιού. Τα τραγούδια είναι χείμαρρος που εξωτερικεύουν τα μύχια του δημιουργού τους.

Κερασμένα τα ποτά,
κερασμένα τα τραγούδια,
μου το έμαθαν καλά
τα μικρά μου αγγελούδια.
(γ' στροφή, τμήμα του ρεφρέν)

Τα τραγούδια δίνονται ως κέρασμα στο κοινό. Τα τραγούδια παρουσιάζονται στην γ' στροφή ως παιδιά του δημιουργού και η συγγραφή τραγουδιών ως γέννα (τα μικρά μου αγγελούδια).

Μπήκα μέσα στη γιορτή,
μπήκα μέσα στις χαρές σας
και σας άκουγα διπλούς,
η φωνή μου στις φωνές σας.
(ε' στροφή, αμέσως μετά το ρεφρέν)

Ο τόνος σε όλο το τραγούδι είναι προσωπικός. Κι αυτό συνάγεται από τη χρήση του α' ενικού προσώπου (λ.χ. μπήκα, μπήκα: που αποτελεί και σχήμα επαναφοράς). Το τραγούδι είναι ο τρόπος επικοινωνίας του τραγουδιστή (και τραγουδογράφου) με το κοινό, όπως ο ποιητής επικοινωνεί μέσω ενός ποιήματος με το δικό του κοινό. Ο τραγουδιστής προβάλλεται επίσης ως παλμογράφος και εκφραστής του κοινού, γιατί μιλάει για τα ανθρώπινα αισθήματα και για την τέχνη της ζωής, που μας αγγίζει όλους. Εκφραστικά μέσα (που συνιστούν πρώτες ύλες της τέχνης του λόγου) ενυπάρχουν και στην προκείμενη στροφή, όπως το παράλληλο συντακτικό σχήμα (ρήμα + εμπρόθετος προσδιορισμός στους δύο πρώτους στίχους), η μεταφορά (μπήκα μέσα στις χαρές σας) ή η επανάληψη (φωνή + φωνές στον τελευταίο στίχο).

Κάποιες καταληκτικές σκέψεις. Η μουσική ετυμολογείται από τις Μούσες, τις προστάτιδες εν γένει των τεχνών και των γραμμάτων. Και αρχικά σήμαινε οποιαδήποτε τέχνη προστατευόταν από τις Μούσες, σκέπαζε, δηλαδή, υπό την ομπρέλα της και τη μελωδία και την ποίηση. Ο ρομαντικός ποιητής Siller λέει πως στη δημιουργία ποιημάτων «πρώτα έρχεται μια ορισμένη μουσική διάθεση και μετά ακολουθεί η ποιητική ιδέα» (Φ. Νίτσε, Η γέννηση της τραγωδίας, σ. 74), σαν να είναι ενδιάθετη η μουσική στον άνθρωπο. Το σίγουρο είναι πως η μουσική κατείχε μεγάλη σημασία ήδη από την αρχαιότητα, έθιζε τον άνθρωπο στην αρμονία και στο μέτρο, για αυτό διδάσκονταν τουλάχιστον οι νεαροί Αθηναίοι μουσικά όργανα, πριν καν έρθουν σε επαφή με το μεγάλο Όμηρο. Η ποίηση έχει μέσα της μουσικότητα (πβ. υποβλητικές και μουσικές φράσεις) και η μουσική μπορεί να συνιστά ενίοτε ποίηση. Να ένας «νέος» τρόπος να προσεγγίσουμε τη μουσική υπό το φως της ποίησης (και τανάπαλιν)!

Διαβάστε Περισσότερα

Χρόνος, ο «γρήγορος ίσκιος πουλιών»

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Ήδη από τα πρωτο-αναγεννησιακά χρόνια κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ρολόγια. Θαρρώ πως όσο ο άνθρωπος πάσχισε να ελέγξει το χρόνο, τόσο εκείνος ξεγλιστρούσε. Στην ύπαιθρο του προηγούμενου μόλις αιώνα ξυπνητήρι ήταν το λάλημα του πετεινού. Κυνηγώντας διαρκώς το χρόνο, χάνουμε εντέλει το χρόνο μας. Κερδίζουμε σε άγχος και χάνουμε σε ήρεμες και απλές στιγμές. Στις φυλακές η μέρα ξεκινά με το λυκαυγές και η αυλαία πέφτει με το λυκόφως. Αυτή μου φαίνεται πως είναι η φυσική ροή των πραγμάτων - ή κάπως έτσι. Διερύναμε τις αναγκες, μετατρέψαμε τη νύχτα σε μέρα και αφήνουμε τη ζωή να φεύγει από μπροστά μας. Ίσως πάλι και όχι.

Πρώτο ζητούμενο προς πραγμάτευση θα είναι ο ψυχολογικός χρόνος, ο οποίος έχει απασχολήσει το χώρο της φιλοσοφίας. Ο χρόνος περνάει γρήγορα, όταν νιώθουμε ψυχική ευφορία, και βασανιστικά αργά, όταν βιώνουμε πόνο ή οδύνη. Στις στιγμές ανεπανάληπτης ευτυχίας (ας ανακαλέσει ο καθένας τις δικές του) εύχεσαι ενδόμυχα να πάγωνε ο χρόνος εκεί. Στις στιγμές όπου τα δάκρυα των ματιών ή της ψυχής κυλούν το ένα μετά το άλλο εύχεσαι λίγο να έρθει ο Μορφέας και να σε πάρει στην αγκαλιά του ή η ροδοδάκτυλος Αυγή να έρθει νωρίτερα. Το δίχως άλλο υπαρκτός ο ψυχολογικός χρόνος ή με άλλα λόγια ο προσωπικός χρόνος, ο υποκειμενικοποιημένος.

Στο φιλοσοφικό πεδίο έχει τεθεί ακόμη το ερώτημα αν υπάρχει άραγε το παρόν. Κάπου κάποτε είχα διαβάσει ότι το παρόν δεν είναι παρά το μέλλον του παρελθόντος ή κάπως έτσι. Το παρόν για τη φιλοσοφία δεν υφίσταται, γιατί όταν πας απλώς να σκεφτείς ότι είσαι στο παρόν, το παρόν έχει γίνει ήδη κατά ένα λεπτό παρελθόν και πάει λέγοντας. Μήπως, θα πουν οι φιλόσοφοι, ο χρόνος είναι μια εφεύρεση του ανθρώπου, που θέλει τοιουτοτρόπως να ρυθμίσει τη ζωή του;

Χρόνος έρχεται, χρόνος παρέρχεται. Η διαπίστωση αυτή, οδυνηρή για πολλούς, είναι πολύ παλιά. Ο Ο. Ελύτης περιγράφει το χρόνο σαν «γρήγορο ίσκιο πουλιών» (Προσανατολισμοί). Αναλογιστείτε πόσο τρέχει. Αν ο χρόνος τρέχει τόσο, το επόμενο λογικό ερώτημα είναι πώς τον αξιοποιούμε εμείς; Και πάλι έρχεται ο Τ. Λειβαδίτης (Το Θλιμμένο Γραμματοκιβώτιο) να αποτυπώσει μια πραγματικότητα:

«Βράδιαζε. Άνοιξα το

παράθυρο κι αφουγκράστηκα μακριά το

αιώνιο παράπονο του κόσμου.

Έτσι συνήθως χάνουμε τα πιο ωραία

χρόνια μας, από ‘να τίποτα: ένα αύριο που

άργησε ή ένα λυκόφως που κράτησε

πολύ….».

Πέρα από την παρατεταμένη παραμονή στο προσωπικό σκότος, σε μια θλίψη ή κατάθλιψη, ο Λειβαδίτης θέτει ακόμα εμμέσως το ζήτημα της αναβλητικότητας. Ο λαός ουχί ασόφως λέει: «μην αναβάλλεις για αύριο αυτό που μπορείς να κάνεις σήμερα». Το αύριο συμβόλιζει την καλύτερη μέρα, όμως, το κάθε αύριο θα πρέπει να εκκινεί σήμερα, κάθε ώρα και στιγμή. 

Η φιλοσοφία απ' αρχαιοτάτων χρόνων έχει δώσει έμφαση στην αξία της στιγμής και στη δημιουργική αξιοποίηση του χρόνου. Ο Επικούρειοι, φέρ' ειπείν, διέδιδαν πως ο καθένας θα πρέπει να θεωρεί την κάθε μέρα ως ένα θαυμάσιο δώρο, που πρέπει να αξιοποιήσει. Την ιδέα αυτή αποτυπώνει με όμορφο τρόπο ο Λατίνος ποιητής, Οράτιος στις Επιστολές του (Οράτιος, Epistulae, 1.4.13-14), απηχώντας σαφώς επικούρειες αντιλήψεις: «omnem crede diem tibi diluxisse supremum,/grata superveniet, quae non sperabitur hora». «Πείσε τον εαυτό σου, λέει, πως κάθε μέρα που έφεξε είναι η τελευταία, [έτσι] ευχάριστη θα επακολουθεί η κάθε ανέλπιστη ώρα». Ο άνθρωπος πρέπει να αξιοποιεί προσηκόντως την κάθε στιγμή και να μην αναβάλλει τη χαρά, καθώς η ζωή είναι εφήμερη. «Γεγόναμεν ἅπαξ, δὶς δὲ οὔκ ἐστι γενέσθαι», «γεννηθήκαμε μια φορά, δεύτερη δεν είναι δυνατόν να γεννηθούμε», γράφει ο Επίκουρος (Ἐπικούρου προσφώνησις, 14). Την ίδια περίπου θέση για την αξία του τώρα διατυπώνουν και οι Στωικοί. Ο Ζήνωνας έλεγε πως: «βραχὺς γὰρ ὄντως ὁ βίος, ἡ δὲ τέχνη μακρή» (Στοβαίος, Ἐκλογαί, 4. 34. 68), εννοώντας την τέχνη της θεραπείας της ψυχής. Στο σύντομο αυτό βίο που αναλογεί στον καθένα, για να ζήσει κάνεις ευτυχισμένα, θα πρέπει κατά τους Στωικούς να αποδέχεται ό,τι η θεία  πρόνοια τού στέλνει, ώστε τίποτα να μη συμβαίνει χωρίς τη θέληση του και όλα όσα συμβαίνουν να θέλει να συμβαίνουν.

«Η αιωνιότητα είναι ποιότητα, δεν είναι ποσότητα, έλεγε ο Καζαντζάκης, αυτό είναι το μεγάλο, πολύ απλό μυστικό». Η αιωνιότητα αφορά το επέκεινα αλλά αφορά και το εδώ. Μήπως η ποιότητα που μοχθούμε να προσδώσουμε στη ζωή είναι ανώτερη απ' την ποσότητα; Μήπως η ποσότητα είναι αναγκαία, για να προφτάστουμε να προσδώσουμε ποιότητα στη ζωή μας; Αυτό που με κάποια βεβαιότητα μπορεί να πει κανείς ειναι πως η αιωνιότητα είναι κρυμμένη στην απλότητα, στον αγώνα, στις μικρές σταλαγματιές ευτυχίας, στην επιστροφή σε ένα φυσικό τρόπο ζωής, στη σμίκρυνση του εγώ. Η (εδώ) αιωνιότητα στην τελειοποιημένη μορφή και φύση της, όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης, θαρρώ πως είναι η ζωή που ακτινοβολεί, μα ωσότου να ακτινοβολήσει, χρειάζεται αγώνας, πολύς αγώνας.

Διαβάστε Περισσότερα

Η Ύβρις, ο Οδυσσέας, ο Προμηθέας και ο Ιησούς Χριστός

Χρυσα Κουτρουμάνου

Πτυχιούχος Τμήματος Φιλοσοφικών & Κοινωνικών σπουδών, 
Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης
– Κατεύθυνση Θεωρίας και Μεθοδολογίας Κοινωνικών Σπουδών

Η ύβρις στην αρχαία Ελλάδα ήταν μια έννοια που σχετιζόταν με την ασέβεια ή την ανυπακοή προς έναν θεό.

Η αντίθεση αυτή με το θεό είχε δύο μορφές. Στη μία περίπτωση είχε να κάνει με την ηθική, όπως την εγκράτεια, και γενικότερα το όριο στον εγωκεντρισμό του ανθρώπου για να του υπενθυμίζει ότι δεν είναι το κέντρο του κόσμου και ότι υπάρχει κάτι πέρα από αυτόν. Στην άλλη περίπτωση είχε να κάνει με την αντίσταση των ανθρώπων στον εγωισμό των ανθρωπόμορφων θεών που ήθελαν να επιβάλουν την εξουσία τους. Σε αυτή την περίπτωση ανήκει και ο Οδυσσέας όταν περηφανεύεται ως πορθητής της Τροίας, καθώς ο Ποσειδώνας θύμωσε με την άλωση της Τροίας απλώς επειδή ήταν δικό του το κάστρο της Τροίας και δε θα θύμωνε σε περίπτωση που ανήκε σε άλλο θεό. Ο Οδυσσέας επίσης υπενθυμίζει στον Πολύφημο, ο οποίος επειδή ήταν γιος του Ποσειδώνα νόμιζε ότι μπορούσε να κάνει ό,τι θέλει, πως το τυφλωμένο μάτι του δεν μπορεί να το φτιάξει ούτε ο «μπαμπάς» του, ο Ποσειδώνας. Ο Οδυσσέας άλωσε την Τροία αντιστεκομενος σ’ ένα θεό, ενώ ο πιο πρόσφατος και γνωστός Μωάμεθ ο πορθητής της Κωνσταντινούπολης το 1453 μ.Χ. το έκανε στο όνομα του Θεού. Μετά την μνηστηροφονία ο Οδυσσέας δεν επιτρέπει στην Ευρύκλεια να πανηγυρίσει καθώς δεν συμμερίζεται τη χαιρεκακία του Ποσειδώνα και εξαγνίζει το παλάτι από το φονικό. Στη ραψωδία όμως Ω, όταν ο Οδυσσέας συνεχίζει να είναι εγωκεντρικά επιθετικός, η Αθηνά παρεμβαίνει και του υπενθυμίζει την ύβριν έτσι ώστε να υπάρξει επιτέλους Ειρήνη στον τόπο.

Διαβάστε Περισσότερα

Ευτυχία είναι...

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Εαρινή Συμφωνία, Ν. Γύζης

Διάβαζα πρόσφατα ένα τομίδιο με τίτλο: Ευτυχία είναι... Έτσι διερωτήθηκα πώς θα σημασιοδοτούσα εγώ την ευτυχία. Ιδού τα αποτελέσματα. Αξίζει όμως να σημειώσουμε πως ο καθένας θα μπορούσε να σημασιοδοτήσει άλλως την ευτυχία. Δύσκολα, όμως, θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς πως η ευτυχία είναι ένα αίσθημα εσωτερικής πληρότητας που ουδεμία ή μικρή σχέση έχει με την καλή τύχη (<εὖ + τύχη). Τελικά η ευτυχία είναι κάτι τόσο υποκειμενικό αλλά και τόσο αντικειμενικό.

Η ευτυχία αποτελεί το διακύβευμα του ανθρώπου από παλαιοτάτων χρόνων. Η φιλοσοφία, η ψυχολογία, ιδανικά και η ίδια η εκπαίδευση στοχεύει στην ευδαιμονία του ανθρώπου. Γράφει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια (1102a 5-6) πως «ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ' ἀρετὴν τελείαν», « η ευδαιμονία είναι ενέργεια της ψυχής που έχει τελειωθεί ως προς την αρετή». Πιστεύω πως ο ισχυρισμός αυτός έχει ισχύ ως τα σήμερα. Οι μεταγενέστεροι του Αριστοτέλη στωικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν την ευδαιμονία ως εὔροια βίου, ως την καλή και φυσική ροή που πρέπει να πάρει ο βίος του καθενός. Η ευδαιμονία είναι αυτό που πάντα ποθούμε και που πάντα μας ξεφεύγει.

Είδα ανθρώπους λωλούς για τον κόσμο να λένε πως είναι καλά. Γνώρισα ανθρώπους "στερημένους" ζωής και εμπειριών να λούζονται στη χαρά. Διάβασα για αρρώστους που επέμεναν πεισματικά να είναι χαρούμενοι. Εκεί και αλλού κατάλαβα πως η ευτυχία δεν εξαρτάται τόσο από τις συνθήκες.

Ερχόμαστε λοιπόν στην προσωπική ψηλάφιση της έννοιας της ευτυχίας. Ευτυχία είναι να ζεις το θαύμα... της ζωής. Η ασχήμια ποτέ δεν εξέλειψε από τον κόσμο. Αυτό που χρειάζεται είναι η δύναμη μεταμόρφωσης της ασχήμιας σε ομορφιά. Αντί να αλλάξει ο κόσμος (...που δεν αλλάζει), αλλάζεις την οπτική σου επί του κόσμου. Αυτό είναι το διακύβευμα, θαρρώ, της ζωής, της ευτυχισμένης ζωής.

Ευτυχία σημαίνει να χαμογελά η ψυχή και όχι μονάχα τα χείλη. Ευτυχία δεν σημαίνει απρόσκοπτη ζωή, δίχως συγκρούσεις. Ευτυχία σημαίνει να συγκρούεσαι και να μπορείς στο κατόπι να ζητάς συγχώρεση. Ευτυχία είναι να χωράς τον άλλο μέσα σου, ανεξαρτήτως από το πόσο θα σε χωρέσει εκείνος. Ευτυχία σημαίνει να είσαι εσωτερικά ανεξάρτητος. Μια ευτυχία που εξαρτάται από τη συμπεριφορά του άλλου μπορεί να είναι ευτυχία; Ευτυχία είναι να πέφτεις και να αγωνίζεσαι να μην ξαναπέσεις. Ευτυχία είναι να δέχεσαι τον άλλο όπως είναι. Ευτυχία είναι να πεις ένα και δύο "ευχαριστώ". Ευτυχία είναι η προσμονή. Αναμένω μια γιορτή, αναμένω μια εκδήλωση, ένα ταξίδι, ακόμα και μια έξοδο. Δεν ξέρω πώς θα ήταν η ζωή χωρίς αυτήν την προσμονή. Ευτυχία είναι να μην έχω αρίφνητες επιθυμίες. Να έχω όνειρα έμ-μετρα. Ευτυχία είναι ένα βλέμμα, ένα χάδι, ένας λόγος. Ευτυχία είναι η ενατένιση της φύσης. Η φύση έχοντας το στοιχείο του αψεγάδιαστου και τέλειου ηρεμεί και γαληνεύει. Ευτυχία είναι να κοιτάς τον ουρανό και τ' άστρα, τη θάλασσα και τα βουνά, να νιώθεις τον αέρα να ψαύει το μάγουλό σου, να βλέπεις τον ήλιο είτε να παίρνει θέση στο στερέωμα είτε να αναχωρεί, για να πάει να κοιμηθεί. Ευτυχία είναι ένας ζεστός καφές και ένα βιβλίο ή μια εφημερίδα. Ευτυχία είναι ένας περίπατος, με καλή παρέα.

Η ευτυχία δεν βρίσκεται μόνο στα απλά. Η ευτυχία βρίσκεται στον τρόπο που βλέπεις τα απλά και τα σύνθετα. Η ευτυχία δεν είναι έξω μας αλλά μέσα μας. Ευτυχία δεν σημαίνει ζωή άλυπη αλλά να βλέπεις το θετικό στο κάθετί. Ευτυχία σημαίνει να είσαι ανθρώπινος, να σηκώνεσαι και να πέφτεις και πάλι να σηκώνεσαι και πάλι να ξαναπέφτεις. Η ευτυχία δεν είναι χωρίς διαλείμματα ούτε όμως και παροδική.

Alert: Δεν μπορεί η ευτυχία η δική σου να στερεί την ευτυχία του άλλου. Είναι ψευδεπίγραφη ευτυχία τότε. Έχουμε ανάγκη τον άλλον για να ζήσουμε. Αδυνατώ να συλλάβω μια ζωή όπου ο καθένας θα ζούσε μόνος του, δίχως κοινωνία με τον άλλο.

Ας δούμε ακόμη πως διάφοροι λογοτέχνες συλλαμβάνουν την ευτυχία. Γράφει ο Τόλης Νικηφόρου:
«[...]/ Να γυρίζεις στο φως.
Σαν το μικρό παιδί
εκστατικά να ανακαλύπτεις
τα δέντρα και τη θάλασσα,
ήχους και αρώματα,
ένα χαμόγελο,
θαύματα καθημερινά τριγύρω.
Να γυρίζεις στο φως,
πρώτη φορά να είναι ωραίος,
τόσο μεθυστικά ωραίος ο κόσμος»
(Μια κιμωλία στο Μαυροπίνακα)

Η ευτυχία για τον Νικηφόρου βρίσκεται στην επαναπροσέγγιση της φύσης, σαν τη σχέση που αναπτύσσει ένα μικρό παιδί μαζί της. Τα παιδιά δεν διστάζουν να τσαλακωθούν, παίζουν με το χώμα, ευφραίνονται με χρώματα, αρώματα και ζιζάνια, γιατί έχουν απλότητα και φυσικότητα. Ο Γιάννης Ρίτσος, από την άλλη, εντοπίζει, την ευτυχία στην αγάπη:

«Το κορμί μας περήφανο
απ' της χαράς την ομορφιά.
Το χέρι μας παντοδύναμο
απ' την ορμή της αγάπης.

Μέσα στη φούχτα της αγάπης
χωράει το σύμπαν».
(Εαρινή Συμφωνία).

Η ευτυχία είναι εν τέλει πολλά και σε πολλά. Αρκεί να ανανεώνει κανείς διαρκώς την όρεξη και την ορμή του και να διακηρύσσει όπως ο Νικηφόρος Βρεττάκος: «[...] Πες τους από μένα, πες τους από τα δάκρυα μου,/ ότι επιμένω ακόμη πως ο κόσμος/είναι όμορφος» (Γράμμα στον άνθρωπο της πατρίδας μου)!

Διαβάστε Περισσότερα

Vae Victis!

Άργησα. Άργησα πολύ να μιλήσω. Όχι ότι δεν ήξερα τι γινόταν… ήταν, άλλωστε,  θέμα χρόνου. Τα Λατινικά είχαν κατηγορηθεί ως «νεκρή γλώσσα». Δυστυχώς, αυτή η μομφή δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα: η μόνη χώρα στην οποία ακόμα ομιλούνται είναι το …Βατικανό. Φυσικά, αποτελούν βασική γλώσσα της Καθολικής Εκκλησίας που διδάσκεται σε κάθε πιστό, αλλά αυτό δεν αρκεί. Όσο και αν επισημαίνουμε τη σημασία τους για τις σύγχρονες Ευρωπαϊκές γλώσσες και τη συμβολή τους στη διάδοση της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και τη θεμελίωση του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού, είναι τελικά αρκετό;

Στο πλαίσιο της τακτικής «πονάει κεφάλι, κόβει πόδι» που διέπει την πολιτική λιτότητας, από το σχολικό έτος 2019-2020 τα Λατινικά παύουν να εξετάζονται υποχρεωτικά στις Πανελλήνιες και καθίστανται μάθημα κατ’ επιλογήν στην Γ’ Λυκείου. Αυτό αποτελεί μέρος μιας πορείας που ξεκίνησε με την κατάργηση των Αρχαίων Γενικής Παιδείας της Γ’ Λυκείου (Επιτάφιος) και συνεχίστηκε με τη μείωση των ωρών της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και την ενίσχυση των Αρχαίων από μετάφραση. Αυτές οι κινήσεις συνέβαλαν στον έντονο περιορισμό των Κλασικών Σπουδών και άνοιξαν τον δρόμο για περαιτέρω απαξίωσή τους. Δεν είναι δυνατόν να γυρίσει ο χρόνος πίσω, αλλά πρέπει να ανακοπεί αυτή η πορεία, έστω και τώρα. Ήρθε η ώρα να προβληματιστούμε, και θα ξεκινήσω θέτοντας τις σκέψεις μου στο τραπέζι:

·      Η Ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα είναι σκληρή και μονολιθική, απολιθωμένο απομεινάρι μιας κοινωνίας που έχει τη νοοτροπία «θα γίνεις γιατρός ή δικηγόρος». Ο ανθρωπισμός ασφυκτιεί σε μια χρησιμοθηρική κοινωνία. Πρέπει να παραδεχτούμε ανοιχτά ότι η τεχνοκρατία δεν είναι καινὸν δαιμόνιον λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας, απλά το εκπαιδευτικό σύστημα «ανταποκρίθηκε» με καθυστέρηση στον τρόπο σκέψης της μέσης Ελληνικής οικογένειας.

·         Εμείς, οι θεράποντες των Ανθρωπιστικών σπουδών, τι κάναμε για να αναδείξουμε την επιστήμη που αγαπάμε; Μήπως κληρονομήσαμε την απογοήτευση αυτών που την υπηρέτησαν όταν ήμαστε ακόμα μαθητές; Μήπως μείναμε κολλημένοι στους τύπους και δεν δώσαμε στους μαθητές μας να καταλάβουν γιατί στα αλήθεια αξίζει να πάρουν διδάγματα από τα Αρχαία, τα Λατινικά και τη Λογοτεχνία; Μιας και η αφορμή για το άρθρο αυτό είναι ο παραγκωνισμός των Λατινικών, μήπως έπρεπε να τους είχαμε αναδείξει τα μεστά νοήματα που έβγαιναν από τα κείμενα προς εξέταση; (Σημείωση: ο τίτλος του άρθρου σχετίζεται με το μάθημα 21 στα Λατινικά).

·         Οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες δεν είναι στατικές, γιατί ούτε ο ίδιος ο άνθρωπος είναι στατικός, αλλά δυναμικός. Στη σύγχρονη εποχή, δεν είναι μόνο αυτές που υπηρετούν τον άνθρωπο, αλλά και οι σχετιζόμενες με την τεχνολογία. Ήρθε η ώρα να βρεθούν αυτοί οι τομείς πλάι-πλάι σε αγαστή συνεργασία και όχι σε σύγκρουση. Ο ανθυγιεινός ανταγωνισμός που επικρατεί λόγω των ελάχιστων θέσεων εργασίας δημιουργεί κλίμα εχθρότητας και άγχος επιβίωσης, με αποτέλεσμα να μη βλέπουμε καθαρά ότι οι τεχνολογικές επιστήμες μας βοηθούν να ζήσουμε και οι ανθρωπιστικές είναι αυτές που μπορούν να συμβάλουν στην κατανόηση της ανθρώπινης υπόστασης και να βοηθήσουν στο έργο της τεχνολογίας.

Είναι απολύτως λογικό και πρέπον να εκφράζουμε την οδύνη μας για την περιθωριοποίηση των Ανθρωπιστικών μαθημάτων. Πριν, όμως, χρησιμοποιήσουμε τη φράση «απαξίωση των Ανθρωπιστικών επιστημών» (όχι ότι δεν ισχύει), καλούμαστε όσοι υπηρετούμε τις επιστήμες αυτές να τις αγαπάμε. Αυτό δεν φαίνεται, όμως, με την εκμάθηση του λύω και του amo, αλλά με το παράδειγμά μας, με την ευαισθησία μας απέναντι στο μεγαλείο του ανθρώπου, όπως αυτό αναδεικνύεται και στις καλές και στις κακές στιγμές του. Και ναι, αυτό είναι το βασικό δίδαγμα που προκύπτει ακόμα και από τα Αρχαία και τα Λατινικά.  

Valete!

(Εικόνα: Επιτύμβια Επιγραφή/Wikimedia Commons)

Διαβάστε Περισσότερα

Σαράντος Καργάκος (1937-2019): Ἀνένδοτος μέχρις ἑσχάτων

Ο φετινός Γενάρης στάθηκε σκληρός απέναντι στον φιλολογικό κόσμο. Εν μέσω της ψήφισης ενός νομοσχεδίου για τους διορισμούς των εκπαιδευτικών που έχει δημιουργήσει έριδες, δύο πολύ σημαντικοί θάνατοι σφραγίζουν με τον καταλυτικότερο τρόπο τις αναταραχές που μας ταλανίζουν τα τελευταία χρόνια και ακόμα δεν λένε να καταλαγιάσουν: μόλις πριν από μία εβδομάδα, ο θάνατος του Φάνη Κακριδή εμφανίστηκε σαν κεραυνός ἐν αἰθρία, συγκλονίζοντας την κοινή γνώμη και προκαλώντας έντονο αντίκτυπο εντός και εκτός του φιλολογικού κόσμου.

Εν τούτοις, σαν να μην έφθανε η απώλεια του Κακριδή, μια άλλη είδηση ήρθε να ενισχύσει την ψυχρότητα του Γενάρη: ο Σαράντος Καργάκος φεύγει στα 82 του χρόνια ύστερα από μάχη με τον καρκίνο. Ἐξαπίνης. Η φωνή του σίγησε σε μια εποχή που η Συμφωνία των Πρεσπών βρίσκεται στην κρισιμότερη καμπή της. Πριν φύγει, όμως, φρόντισε να μιλήσει, να φωνάξει, ακόμα και να δακρύσει στη συνέντευξη που παρέθεσε πέρυσι στη Μαρία Γιαχνάκη για λογαριασμό του iEllada.gr. Ήταν ένας οραματιστής που κατηγορήθηκε πολλάκις ως μάντης κακών, ενώ η ευθύτητα και η επίμονη άρνησή του να ενταχθεί σε ό,τι δεν ήρμοζε στα ιδανικά του τον έθετε στο στόχαστρο: ως γνήσιο τέκνο της Λακωνίας, ηρνείτο πεισματικά να παρουσιάζει την αλήθεια με ωραία λόγια· δεν ήταν άνθρωπος που θα ήθελε να εμπλακεί στα πολιτικά παιχνίδια. Για αυτόν, η αλήθεια έπρεπε να παρουσιάζεται ως έχει, όχι ὥς δεῖ εἶναι.

Όσο για το πολυσχιδές έργο του, ο μόνος αρμόδιος για να το περιγράψει είναι ο ίδιος, στην πολυτονική γραφή, την οποία υπερασπιζόταν μέχρις εσχάτων. Πέρασε από τη δημόσια και την ιδιωτική εκπαίδευση, και η ευρύτητα του έργου έφτασε μέχρι και τους ναυτικούς της Σχολής Πολέμου, τη Σχολή Εθνικής Αμύνης και τη Διακλαδική Σχολή στον Χορτιάτη. Επίσης, συνεργάστηκε με πολλά περιοδικά, ακόμα και με τους «4 Τροχούς» (!), και δε σταματούσε ποτέ να γράφει, όπως αποδεικνύεται και από το (δυστυχώς, κύκνειο άσμα του) «Το αγκάθι των Σκοπίων» (2018).

Αν υπάρχουν κάποια στοιχεία του έργου του που πρέπει όλοι να θυμόμαστε αυτά είναι τα εξής, όπως αποτυπώνονται στο βιογραφικό του:


1. «Στίς 19 Μαρτίου 1969 παραιτήθηκε ἀπό τήν ἰδιωτική ἐκπαίδευση (Λύκειο Μπαρμπίκα), ἀρνούμενος νά εκφωνήσει τόν «προκατασκευασμένο» λόγο γιά τήν Ἐθνική Ἐπέτειο».

2. «Ἀρνήθηκε τήν "ἀρένα" τῆς πολιτικῆς καί ἀκολούθησε τήν ὁδό τῆς Μεγάλης Πολιτικῆς, πού γι' αὐτόν ἦν ἡ Διδασκαλία».

3. «Ἀποσύρθηκε ἀπό τή φροντιστηριακή δραστηριότητα τό 1983 καί ἔκτοτε ἀφοσιώθηκε στήν ἄσκηση τοῦ συγγραφικοῦ καί δημοσιογραφικοῦ ἔργου, χωρίς νά ζητήσει ποτέ νά γίνει μέλος τῆς ΕΣΗΕΑ. Οὐδεμία σχέση εἶχε μέ φροντιστηριακούς ἤ σχολικούς ὀργανισμούς. Τό λεγόμενο ὅτι γεγονώς εἴη ἰδιοκτήτης γνωστοῦ ἰδιωτικοῦ σχολείου δέν εὐσταθεῖ».

Ακαταπόνητος, ανένδοτος, ανήσυχος. Έτσι θα τον θυμάμαι αφότου διαβεί το κατώφλι της τελευταίας του κατοικίας στο Β’ Νεκροταφείο Αθηνών. Θα κλείσω το άρθρο με τη συμβουλή που δίνει όχι μόνο στους φιλολόγους, αλλά σε όλους όσους εργάζονται:

“Η λέξη επάγγελμα, παραγόμενη από το ρήμα επαγγέλλομαι (=υπόσχομαι), σημαίνει την υπόσχεση, που δίνει ο καθένας προς το κοινωνικό σύνολο ότι θα ασκήσει τίμια κ’ ευσυνείδητα το έργο του...” (Μαθήματα Εκθέσεων, 1985).

Πηγή εικόνας: neakriti.gr. Τα αποσπάσματα από το βιογραφικό του τέθηκαν από την γράφουσα σε παρελθοντικό χρόνο, προς μεγάλη μας θλίψη.

Διαβάστε Περισσότερα

Διάκριση Παθητικῆς & Μέσης Διαθέσεως τῶν Ρημάτων

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

Ὑπ. Δρ. Κλασσικῆς Φιλολογίας

Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μου άσκηση που είχε βάλει για εργασία στο σπίτι η δασκάλα της Γ' Δημοτικού. Σε αυτήν καλούσε τα μικρά παιδιά να κλίσουν στην παθητική φωνή στους χρόνους Ενεστώτα, Παρατατικό κι Αόριστο το ρήμα "ενημερώνομαι".

Αμέσως εσκέφθην τον Τριαντάφυλλίδη και την Γραμματική του. Εκεί στην σελίδα 141 γράφει:

"Τα ρήματα που σημαίνουν πως το υποκείμενο παθαίνει, δηλαδή δέχεται μιαν ενέργεια από άλλον, έχουν παθητική διάθεση και λέγονται παθητικά.

Αναφέρει ως παράδειγμα.... "ο κάμπος φωτίστηκε από τον ήλιο".

Ωραία. Μας έδωσε και το ποιητικόν αίτιον "από τον ήλιο" και όλα κατανοητά. Για δε τα ρήματα μέσης φωνής λέγει πάλι στην ίδια σελίδα...

"Τα ρήματα που σημαίνουν πως το υποκείμενο ενεργεί και η ενέργεια γυρίζει σε αυτό έχουν μέση διάθεση και λέγονται μέσα"

Το παράδειγμα που επικαλείται είναι το "το πρωί σηκώνομαι στις εφτά".

Τώρα το παιδί εκαλείτο να κατανοήση τις διαθέσεις. Και με ρωτά το μικρό παιδί. 

- "Ο γονιός που ενημερώνεται από τον δάσκαλο για την πρόοδο του παιδιού του τί κάνει; Το ρήμα "ενημερώνομαι" τί διάθεση έχει; Παθαίνει τίποτα από τον δάσκαλο; 

- "Όχι βέβαια" του ανταπαντώ εγώ "δεν παθαίνει κάτι, η ενημέρωση δεν είναι πάθημα". 

- "Άρα ο γονιός ενεργεί;" μου συνέχισε εκείνο. 

- "Από μιαν άποψιν ναί" του ξαναείπα. "Σηκώνεται ντύνεται και πάει σχολείο, περιμένει στην σειρά του και σαν τον φωνάζει ο δάσκαλος ή η δασκάλα πλησιάζει, ώστε να ακούση τι έχει αυτός ή αυτή να του πή για το παιδί του. Και το να ακούη κανείς είναι μια σημαντική ενέργεια. Είναι σπουδαίο να είναι κανείς ενεργητικός ακροατής".

- "Και η ενέργεια γυρίζει σε αυτόν"; ρώτησε πάλι

- "Ασφαλώς... όλη του αυτή η κίνηση να πάη στο σχολείο να ακούση την ενημέρωση γυρνάει σε αυτόν ως απόκτηση της πληροφορίας."

- "Άρα είναι Μέση Φωνή" μου λέγει.

- "Μέσης διαθέσεως του λέγω". 

- "Η ενεργητική, δεν είναι φωνή;" μου ξαναλέει...

- "Διάθεση και φωνή"

- "Και η μέση γιατί δεν είναι φωνή και είναι μόνο διάθεση;"

... τότε κατάλαβα τί τραβάνε οι δάσκαλοι και έμεινα να συλλογιέμαι

Διαβάστε Περισσότερα

«νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ»: Ελλήνων ή Ρωμαίων η παροιμία;

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Το θέατρο του Μαρκέλλου στη Ρώμη, ένα από τα αρχαιότερα ρωμαϊκά θέατρα

Η παλαίστρα στην αρχ. Ολυμπία

Συχνά πυκνά τονίζεται η σύνδεση της πνευματικής υγείας με τη σωματική, όπως αποτυπώνεται στη φράση: «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ». Πόθεν, όμως, η παροιμιώδης αυτή φράση; Αφορμή να ψάξω το θέμα αυτό ήταν η τυχαία ανακάλυψη πως η παροιμία αυτή, ως έχει, εμφανίζεται στο Ρωμαίο σατιρικό ποιητή του 1ου-2ου αι. μ.Χ. Γιουβενάλη• γράφει ο Γιουβενάλης, λοιπόν, «mens sana in corpore sano» (10.356). Και τίθενται τα ερωτήματα: Οι Ρωμαίοι απλώς μετέγραψαν στη Λατινική την ελληνική παροιμία; Η παροιμία, ως έχει, μήπως είναι λατινική; Αυτά θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε παρακάτω.

Προτού δούμε την ιστορία της συγκεκριμένης παροιμίας, ας μιλήσουμε λίγο περί παροιμίας. Τι είναι η παροιμία; Η παροιμία έχει συνδεθεί ετυμολογικά με τις λέξεις οἶμος και οἴμη. Η σύνδεση της παροιμίας με τον οἶμον, δηλαδή το δρόμο, είναι αρχαία (Ησύχιος, 5ος αι. μ.Χ.). Ωστόσο, στον επιστημονικό κόσμο σήμερα (βλ. Μπαμπινιώτη επ' αυτού) γίνεται περισσότερο αποδεκτή η ετυμολόγηση της λέξης από την οἴμην, δηλαδή το τραγούδι, το ποίημα, τον ποιητικό λόγο, τη διήγηση. Η παροιμία είναι μια μορφή διήγησης. Από την οἴμη τείνουμε να ετυμολογούμε, άλλωστε, και το προοίμιο, αυτό που είναι δηλαδή πριν από το κυρίως ποίημα.

Κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο, συνεχίζοντας «παροιμίαι• παραινέσεις, παραμυθίαι, νουθεσίαι ηθών έχουσαι και παθών επανόρθωσιν». Τι είναι οι παροιμίες; Είναι αναψυχή, ηθική παρότρυνση και διόρθωση/αποκοπή των παθών του ανθρώπου. Ο επίσκοπος Πενταπόλεως Συνέσιος ο Κυρηναίος (4ος - 5ος αι. μ.Χ.) παραθέτει στο ευθυμογράφημά του Φαλάκρας εγκώμιον μια κατά τα άλλα χαμένη αριστοτελική ρήση: «και η παροιμία σοφόν• πως δ’ ουχί σοφόν περί ων Αριστοτέλης φησίν ότι παλαιάς εισί φιλοσοφίας εν ταις μεγίσταις των ανθρώπων φθοραίς απολομένης εγκαταλείμματα περισωθέντα δια συντομίαν και δεξιότητα». Παρά τις φυσικές καταστροφές που μας στέρησαν πλειάδα αρχαίων κειμένων, οι γεμάτες σοφία παροιμίες επέζησαν ως σήμερα, γιατί ήταν ευσύνοπτες και παραστατικές, εντυπώνονταν εύκολα στο νου.

Και τώρα ας έρθουμε στην παροιμία μας. Το «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ» είναι πράγματι απόδοση της φράσης του Γιουβενάλη. Μια περιδιάβαση στα κείμενα είναι, όμως, απαραίτητη, για να αναδειχθεί το πόθεν της παροιμίας. Ιδού η αναμέτρηση Ελλάδας και Ρώμης.

Θα παραθέσουμε, κατ' αρχάς, κείμενα από το Θαλή το Μιλήσιο, τον Πλάτωνα, το Δίωνα τον Κάσσιο (2ος αι. μ.Χ.) και το Λουκιανό (2ος αι. μ.Χ.).  Αν δώσουμε πίστη στα λεγόμενα του Διογένη του Λαέρτιου, ο Θαλής ο Μιλήσιος (6ος αι. π.Χ.), ο θεωρούμενος πατέρας της φιλοσοφίας, είχε απαντήσει στην ερώτηση «τίς εὐδαίμων;», «ὁ τὸ μὲν σῶμα ὑγιής, τὴν δὲ ψυχὴν εὔπορος, τὴν δὲ φύσιν εὐπαίδευτος.» Έτσι, φαίνεται πως ήταν ο πρώτος που συνέδεσε την υγεία του σώματος με την παντός είδους ευπορία της ψυχής. Βλέπουμε δύο αιώνες περίπου αργότερα να επανέρχεται η ιδέα στον Πλάτωνα: «ὅσῳ ἀθλιώτερόν ἐστι μὴ ὑγιοῦς σώματος μὴ ὑγιεῖ ψυχῇ συνοικεῖν, ἀλλὰ σαθρᾷ καὶ ἀδίκῳ». (Πλάτων, Γοργ., 479b). Είναι άθλιο να μη συνυπάρχει ένα υγιές σώμα και μια υγιή ψυχή. Κάνοντας ένα άλμα στο χρόνο, ας έρθουμε στα μεταχριστιανικά χρόνια. Εκεί θα συναντήσουμε το Διώνα τον Κάσσιο, ελληνικής καταγωγής μεν, συγγραφέα ρωμαϊκής ιστορίας δε, να λέει: «καὶ ἀρτιμελῆ καὶ ἀρτίνουν πάντως αἱρεῖσθαι» (Δίων Κάσσιος, Historiae Romanae, 69.20.3). Να προτιμάτε, γράφει, αυτόν που έχει και άρτια μέλη, μα και άρτιο νου. Τελευταίος σταθμός από την αρχαιοελληνική γραμματεία ο συριακής καταγωγής Λουκιανός, ρήτορας και σατιρικός συγγραφέας των αυτοκρατορικών χρόνων. Ο Λουκιανός, ως γνωστόν, εντάσσεται στο κίνημα της β’ σοφιστικής. Γράφει, λοιπόν, στο έργο του, Υπέρ του εν τη προσαγορεύσει πταίσματος: «ὡς καὶ αὐτὸ ψυχῇ τε καὶ σώματι ἁρμοδιώτατον καὶ συνόλως ἅπαντα περιειληφὸς τἀνθρώπου ἀγαθά» (Λουκιανός, Pro Laps. inter Salut., 5).

Για να δούμε, στην αντίπερα όχθη, πώς εμφανίζεται η ιδέα της σύνδεσης πνευματικής και σωματικής υγείας στη λατινική λογοτεχνία. Ας σταθούμε, αρχικά, στο ρωμαίο λυρικό βάρδο, τον Οράτιο. Γράφει, λοιπόν: […] «et valido mihi,/ Latoe, dones et precor integra/ cum mente» […] (Hor., Odes, 1.31.17–19). Σε ικετεύω, δώσε μου, γιε της Λητούς, Απόλλωνα, υγιές σώμα και ακέραιο μαζί το πνεύμα, θα μεταφράζαμε το χωρίο. O δε Σενέκας στις Επιστολές προς Λουκίλιο, ρωμαίο διοικητή της Σικελίας, τον οποίο προσπαθεί να μυήσει στη στωική φιλοσοφία, γράφει: «roga bonam mentem, bonam valitudinem animi, deinde tunc corporis» (Sen., Ep., 10.4). Αναζήτησε, του λέει, την καλή κατάσταση του νου, την υγεία του νου, αναζήτησε ακόμα την υγεία της ψυχής και έπειτα του σώματος. Βλέπουμε εδώ και μία ιεράρχηση που κάνει ο στωικός φιλόσφος από την Ισπανία. Ως τελευταίο testimonium ας δώσουμε ένα χωρίο από το Satyricon του Πετρωνίου (1ος μ.Χ.). Γράφει ο ρωμαίος μυθιστοριογράφος: «Postquam ergo omnes bonam mentem bonamque valitudinem sibi optarunt, Trimalchio ad Nicerotem respexit...» (61.1), δηλαδή, έτσι αφού όλοι επέλεξαν για τον εαυτό τους την υγεία του νου και την υγεία του σώματος, θα λέγαμε κάπως πιο ελεύθερα.

Και ερχόμαστε στο δια ταύτα. Αφού το «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ» δεν είναι παρά απόδοση του «mens sana in corpore sano», μπορούμε εύλογα να πούμε ότι έχουμε να κάνουμε με σύλληψη και ιδέα ελληνική αλλά διατύπωση λατινική. Για να το πούμε αλλιώς, έχουμε να κάνουμε με σάρκα ελληνική αλλά ένδυμα ρωμαϊκό. Ας πούμε ακόμη ότι η απόδαση της λατινικής παροιμίας ή γνώμης (γνωμικού) στα Ελληνικά έγινε στο πλαίσιο της αναβίωσης των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 στην Αθήνα.

Στο σημείο αυτό ας παρεμβάλουμε ένα ιντερμέδιο, ας κάνουμε μία παρέκβαση.  Ανάμεσα στους Έλληνες και στους Ρωμαίους υπήρχε μία έντονη αλληλεπίδραση. Η παροιμία αυτή είναι ακόμη ένα στοιχείο της κοινωνίας των δύο αυτών πολιτισμών, του πολιτισμικού δούναι και λαβείν. Δεν είναι οι Ρωμαίοι απλοί αντιγραφείς της ελληνικής σκέψης και λογοτεχνίας. Δεν υπάρχει μόνο η Ελλάδα στον πολιτισμικό χάρτη, όπως συχνά διακηρύσσουμε. Υπάρχει και «δούναι» από τη Ρώμη στην Ελλάδα. Ας αναφέρουμε λίγα παραδείγματα. Στο ελληνικό λεξιλόγιο υπάρχουν και λέξεις από τη Λατινική. Δείτε τη λέξη σπίτι (<οσπίτιον, hospitium), τη λέξη παλάτι (<palatium < mons Palatinus, όπου έχτισε το παλάτι του ο αυτοκράτορας Αύγουστος), τη λέξη κουράγιο (< coraggio στα ιταλικά < λατιν. cor). Αν δούμε επίσης τη βυζαντινή νομοθεσία και στρατιωτική οργάνωση, θα αντιληφθούμε τη συνεισφορά της Ρώμης. Σίγουρα η Αρχαία Ελλάδα έθεσε πολιτισμικές βάσεις και πρωτοστάτησε σε τομείς, όπως το θέατρο (theater, théâtre, Theater), η φιλοσοφία (philosophy,…), η πολιτική (politics, …), η δημοκρατία (democracy,…). Ωστόσο, σε επίπεδο επιστημονικό, συμπλέγματα πολιτισμικής υπεροχής δεν χωρούν. Πλάι στον ελληνικό άνθησαν και άλλοι αξιόλογοι πολιτισμοί, όπως ο ρωμαϊκός ή ελληνορωμαϊκός, όπως τον αποκαλούμε ενίοτε. Ας μην το λησμονούμε αυτό.

Καταλήγοντας, ας δούμε αν είναι αμφίδρομη η σχέση της πνευματικής με τη σωματική υγεία. Στην ουσία η παροιμία λέει πως ένα υγιές πνεύμα βρίσκεται μέσα σε ένα υγιές σώμα, άρα, η σωματική υγεία εξασφαλίζει την πνευματική υγεία. Αυτό επαληθεύεται και πρακτικά. Αν λόγου χάρη, εξαιτίας κάποιου ατυχήματος πάθει κάποιος εγκεφαλική βλάβη, χάνει και τη σωματική και την πνευματική του υγεία. Το αντίστροφο ισχύει; Η πνευματική υγεία καθορίζει τη σωματική υγεία; Αν κανείς φτάσει στην παράνοια, επί παραδείγματι, κλονίζεται παράλληλα και το νευρικό του σύστημα και κατά συνέπεια η σωματική του υγεία. Η σχέση σωματικής και πνευματικής υγείας αναδεικνύεται αμφίδρομη, λοιπόν, προς και τανάπαλιν, όπως η αρχαία σοφία συνέλαβε. Ας μαθητεύουμε, λοιπόν, στα ελληνορωμαϊκά γράμματα, ας φροντίζουμε πνεύμα και σώμα μαζί. Δεν είμαστε τίποτε άλλο  εντέλει παρά σώμα, πνεύμα και ψυχή.

* Ο σχαλαστικός αναγνώστης ας μου συγχωρήσει το ότι δεν έχω χρησιμοποιήσει το πολυτονικό σε ορισμένα αρχαιοελληνικά χωρία που τα έγραψα ο ίδιος. Τα περισσότερα χωρία, αντλημένα από το perseus digital library (όπου περιέχει διεθνώς έγκριτες εκδόσεις αρχαίων Ελληνικών και Λατινικών κειμένων), δίνονται στο πολυτονικό.

Διαβάστε Περισσότερα

Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, ο Τόλκιν και οι Νεκροί

τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

Πτυχιούχου Κλασσικῆς Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

MSc Ἐφηρμοσμένης Παιδαγωγικῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ὑπ. Δρος(Dph) Κλασσικῆς Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Κατά την διάρκεια του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η Γαλλία έχασε πάνω από 1,3 εκατομμύρια στρατιώτες. Η μάχη του Μάρνη αποτελεί το σπουδαιότερο, ίσως, γεγονός αυτού του πολέμου, γιατί από το αποτέλεσμα αυτό (νίκη των Συμμάχων) κρίθηκε κατά μεγάλο μέρος και το αποτέλεσμα της τετραετούς διάρκειάς του (28 Ιουν. 1914 – 11 Νοε. 1918). Η μάχη αυτή (γαλλικά: Première bataille de la Marne) έλαβε χώρα μεταξύ τις 23 και 29 Αυγούστου (π.η) του 1914.

Διαβάστε Περισσότερα

ΠΑΡΑΓΩΓΗ Ή ΕΠΑΓΩΓΗ;

Προσθήκη λεζάντας

Παρακολουθώ τις δύο βασικές συλλογιστικές οδούς : την παραγωγή και την επαγωγή. Ο παραγωγικός συλλογισμός μας μεταφέρει απ'το γενικό στο ειδικό. Είναι σημαντικός ,καθώς η εξειδίκευση είναι απαραίτητη πλέον στο χώρο της επιστήμης.  Δίχως εστίαση στη λεπτομέρεια , η γνώση δεν είναι το ίδιο διαφωτιστική.  Ωστόσο, δεν είναι όλοι οι άνθρωποι το ίδιο επιδέξιοι  ,ώστε να σκεφτούν και να αναλύσουν μ'αυτόν τον τρόπο  .Κάποιοι πάντως εκστασιάζονται με την δυνατότητα της εξονυχιστικής ανάλυσης  και  τους καθηλώνει η περιέργειά τους . Η ερευνητική διάθεση κυριαρχεί στο έργο τους. Μετέρχονται και τα πιο δύσβατα μονοπάτια για ν'αγγίξουν το ζητούμενό τους. Η επιστήμη χρωστά πολλά στην υπομονή και την επιμονή τους. Το πιθανότερο είναι βέβαια πως αυτή η νοοτροπία τους ακολουθεί και στην καθημερινή τους πράξη και σκέψη. Αναζητούν συγκεκριμένες αιτίες κι εξηγήσεις για όλα όσα τους συμβαίνουν ή τους αφορούν . Δεν αφήνουν τίποτα να πέσει κάτω δίχως να το φιλτράρουν. Τα μεγάλα μεγέθη τους κεντρίζουν ακριβώς επειδή αποτελούνται από πολλά επιμέρους κομμάτια. Κινούνται μέσα σε δοσμένα ή αποδεκτά πλαίσια με στόχο να τους αποδώσουν εγκυρότητα  ,να τ' αμφισβητήσουν ή να τα επαναπροσδιορίσουν. Μερικές φορές μοιάζουν δύστροποι,αλλά η πρσφορά τους στον κόσμο της σκέψης είναι σημαντική.
Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται ο επαγωγικός συλλογισμός,ο ρηξικέλευθος. Τ'άτομα που προτιμούν τον ενστερνίζονται είναι ασυμβίβαστα και προτιμούν ν'ανασαίνουν εκτός πλαισίων. Συνήθως δεν τους γοητεύουν τα μεγάλα και τα βροντερά του κόσμου. Και μάλλον δεν τους συγκινεί καθόλου η ιδέα να τ'ανατάμουν ,να τα διυλίσουν και να τα ερμηνεύσουν. Ασχολούνται με τα πιο μικρά,εκείνα που για τους προηγούμενους φαντάζουν μάλλον υποδεέστερα και ανάξια της προσοχής τους. Και προσθέτουν οι επαγωγικοί μεγάλες ιδέες κι αλήθειες σ΄αυτά τα μικρά. Αναλαμβάνουν οι ίδιοι να τους φτιάξουν το πλαίσια που δεν είχαν εξαρχής,για να μπορούν να υπάρξουν, να ζήσουν, να γίνουν τρόποι σκέψης και ζωής .Είναι στ'αλήθεια δημιουργικοί. Ίσως να μη έχουν πολλά για να προσάψουν στον κόσμο της επιστήμης, αλλά αν έχει ο κόσμος ιδέες και οράματα ,σ'αυτούς το χρωστά. Κι είναι δύσκολο να μπορεί κανείς απ'το λίγο και το ειδικό να οδηγεί τον νου στο πολύ και σε γενικές αλήθειες. Θέλει ελευθερία και κότσια.
Είμαι φιλόλογος από επιλογή ή από τύχη .Παρατηρώ,χρόνια τώρα,μαθητές ν'αναλύουν το αρχαίο ελληνικό ή το λατινικό κείμενο. Άλλοι μπορούν να απομνημονεύσουν ή ν'αναγνωρίζου την κάθε λεπτομέρεια του συντακτικού και της γραμματικής. Φύλλο και φτερό μου κάνουν την εκάστοτε πρόταση.Είναιμάλλον  οι θιασώτες της παραγωγικής σκέψης.  Άλλοι πάλι κρατιούνται από μια λέξη,μια ετυμολογία,μια νέα πληροφορία κι ανοίγουν πανιά ιδεών -λάτρεις της επαγωγής- το ξέρω καλά που δεν θα μπορέσω ποτέ να τους εγκλωβίσω στα περιορισμένα και συγκεκριμένα ζητούμενα της διδακτέας ύλης.Τους αγαπώ όλους πολύ,το ίδιο πολύ και θέλω να  καταφέρνουν τ'όνειρό τους . Για τους πρώτους είμαι πο σίγουρη. Γνωρίζω πως έχουν χαρακτήρα,είναι πειθαρχημένοι κι οργανωτικοί -κι είναι αυτό όπλο ισχυρό. Για τους δεύτερους συνήθως ανησυχώ κάπως ,γιατί έχουν το χάρισμα της δημιουργικότητας-και τό'χω προσέξει πως όπου η φύση δίνει χάρισμα, η ζωή γίνεται πιο απαιτητική. Έχω λοιπόν παραπάνω χτυποκάρδι γι'αυτούς. Και δεν μπορώ να το κρύψω-ή μάλλον... δεν θέλω.

Διαβάστε Περισσότερα

Για τη φιλολογία που αγαπώ...

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Άγαλμα θεάς Αθηνάς

«Μια αστραπή η ζωή μας, μα προλαβαίνουμε», γράφει ο Ν.Καζαντζάκης. Προλαβαίνουμε τι; Να ζήσουμε με αξιοπρέπεια, με δύναμη και με όσο περισσότερο φως και βάθος μπορούμε να βρούμε. Τα όσα θα ακολουθήσουν δεν είναι παρά μία προσωπική κατάθεση στο ταμιευτήριου του λόγου περί φιλολογίας. Μπορεί, άραγε, η φιλολογία και ο διάκονός της, ο φιλόλογος, να δώσει φως και βάθος στον άνθρωπο του 21ου αιώνα;

Συχνά θεωρούμε τις επιστήμες των ιδεών και του πνεύματος λιγότερο σημαντικές και χρηστικές από τις θετικές επιστήμες ή τις πρακτικές τέχνες. Αυτό το στερεότυπο θα ήθελα να ανατρέψω σε μία πρώτη φάση, αναδεικνύοντας τη σημασία της φιλολογίας.

Ναι, ένα πληντύριο, ένα τραπέζι, ένα φωτιστικό ευκολύνει και ομορφαίνει τη ζωή - αλλά σε οριζόντια προοπτική. Εχουμε ασφαλώς ανάγκη και το πλυντήριο και το τραπέζι και το φωτιστικό• δεν υπάρχει αμφιβολία περί αυτού. Αυτό που βρίσκω, μολαταύτα, στις ανθρωπιστικές επιστήμες, και μιλώντας ειδικότερα για τη φιλολογία, είναι η κάθετη προοπτική. Οι ιδέες, η λεπτή ομορφιά, η γνώση, οι αξίες που ακροβατούν πάνω σ' ένα σχοινί, που στην αρχή λέει ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, στη μέση βυζαντινός ελληνισμός και στην άκρη, σύχρονος. Το βάθος που μπορεί να δώσει η φιλολογία, θα τολμούσα να πω, ίσως είναι ανώτερο από τη χρηστικότητα ενός πληντυρίου. Μια ζωή χωρίς αισθητική συγκίνηση, χωρίς γνώση είναι μια μισή ζωή. Δεν λέω ότι δεν είναι ζωή, σίγουρα κάποιος μπορεί να ζήσει και χωρίς αυτά• είναι, όμως, μισή ζωή, χάνεις αρκετή ομορφιά, αρκετά εφόδια, αρκετή ουσία.

Η φιλολογία είναι, ακόμη, εισπνοή παρελθόντος (πρόσφατου ή μακρινού) και εκπνοή μελλοντος. Αυτές οι δύο παράμετροι είναι αναγκαίοι στο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Η γνώση τού παρελθόντος σού προσπορίζει «νέα μάτια – ή και ματιά» να δεις το τώρα αλλά και έμπνευση. Αξίζει να παραθέσουμε μια συναφή θέση του Φ. Νίτσε στους σπαραγματικούς στοχασμούς του από το Εμείς οι φιλόλογοι. «Η φιλολογία ως επιστήμη για την αρχαιότητα δεν έχει, φυσικά, αιώνια διάρκεια – το υλικό της θα εξαντληθεί. Αυτό που δεν θα εξαντληθεί είναι η διαρκώς νέα προσαρμογή κάθε εποχής στην αρχαιότητα, η αναμέτρηση της με αυτήν. Αν ανατεθεί στο φιλόλογο ως έργο του να κατανοήσει καλύτερα, διαμέσου της αρχαιότητας, τη δική του εποχή, τότε το έργο του είναι αιώνιο».

Η άποψη αυτή του Γερμανού φιλοσόφου μάς δίνει την πάσα για να περάσουμε στον φιλόλογο. Με τι καταπιάνεται ο φιλόλογος; Έχουμε μιλήσει παλιότερα για τις παιδαγωγικές πρακτικές που μπορεί να ακολουθήσει ο φιλόλογος, έτσι εδώ δεν θα κάνουμε άμεση σύνδεση του φιλολόγου με το σχολείο.

Ο φιλόλογος  γνωρίζει, σε όσο μεγαλύτερο εύρος και βάθος μπορεί, κείμενα, για να τα «γνωρίσει» στη συνέχεια στο όποιο κοινό του. Ο Λέο Μπουσκάλια μιλώντας κάπου για τον εαυτό του αλλά, μέσα από τον εαυτό του, και για κάθε άνθρωπο, λέει: «Γιατί διαβάζω; γιατί ταξιδεύω; γιατί ακούω; Για να παίρνω όσο γίνεται περισσότερα και να τα μοιράζομαι μαζί σας - ο μόνος λόγος να τα έχω». Αυτός είναι και ο ρόλος που επωμίζεται ο φιλόλογος, να κοινωνήσει σε όσους περισσότερους γίνεται τη γνώση που κουβαλά, τη γνώση που διαρκώς «βαραίνει» με άλλη γνώση αλλά ενδεχομένως και τη γνώση που παράγει ο ίδιος.

Τα κείμενα κουβαλούν πλούτο - πολλές φορές - υπόρρητο. Για να τον κοινωνήσει στον αποδέκτη ο φιλόλογος, αφού πρώτα ο ίδιος τον «ανασύρει», χρειάζεται ως αρωγό το λόγο. Πρέπει, με άλλα λογια, να είναι μαέστρος του λέγειν.

Ο φιλόλογος βασανίζει το λόγο λιγάκι. Αγαπά τον λόγο, πασχίζει να τον γνωρίσει αλλά και να του δώσει χάρη στο στάδιο της παραγωγής και της εκφοράς. Πασχίζει δε να του δώσει και μεταδοτικότητα, να φεύγει από νου και καρδιά και να ριζώνει στον νου και στην καρδιά του άλλου.

Βέβαια, ας βάλουμε και κάποια αποσιωπητικά ή ερωτηματικά. Μόνο με καλούς επιστήμονες - που είναι μεν κάτι πολύ σημαντικό - , νομίζω, δεν πάμε μπροστά. Τι σημασία έχει να είσαι καλός και επιτυχημένος επιστήμονας, αν δεν είσαι παράλληλα και πρώτα καλός και ισορροπημένος άνθρωπος; Πολύ δε περισσότερο καθίσταται αναγκαίο να είσαι καλός και ισορροπημένος άνθρωπος, όταν καλείσαι στην εκπαιδευτική παλαίστρα, να μορφοποιήσεις χαρακτήρες, να τους δώσεις συν τοις άλλοις και εφόδια ηθικά.

Ας θέσουμε τώρα ένα ακόμη ζήτημα. Πολλοί είναι εκείνοι που αποστρέφονται την τέχνη. Περιμένουμε ένα έργο τέχνης, ένας πίνακας, ένα ποίημα να μας μιλήσει αμέσως. Δεν συμβαίνει παντα αυτό, γι’ αυτό απογοητευόμαστε και τους γυρίζουμε το κεφάλι. Χρειάζεται γνώση και αισθητική συγκίνηση, για να εκτιμήσουμε και να απολαύσουμε την τέχνη ή ορθότερα ένα μέρος της τέχνης (δεν μας αρέσουν πάντα όλα). Η αισθητική συγκίνηση, όμως, και η γνώση απαιτεί τον κόπο μας, απαιτεί υπομονή και επιμονή. Βάζεις εσύ το συντελεστή, για να έχεις αποτέλεσμα. Όσο περισσότερο, επί παραδείγματι, έρχεσαι σε τριβή με την ποίηση, τόσο περισσότερο το ποίημα θα έχει κάτι να σου διαμηνύσει.

Φιλολογία και κρίση: ποιος θα κάτσει να ασχοληθεί με ποιήματα και ιδέες, με τέχνη και ιστορία, όταν δεν μπορεί να βγάλει τα προς το ζην; Κι όμως, νομίζω, ειδικότερα όταν πληθαίνουν τα προβλήματα, νιώθει κανείς μεγαλύτερη ανάγκη να ανατρέξει εκεί, για να αναπνεύσει λίγο οξυγόνο και να αισθανθεί λίγο φως, και να συνεχίσει να περπατά στο στάδιο της ζωής. Το βιβλίο, ο πολιτισμός δεν κουραζει, ξεκουράζει.

Δεν χρειάζεται να αρνηθούμε, εντούτοις, πως η φιλολογία προσφερει αφενός ποιότητα αναγκαία αλλά και ποιότητα «πολυτελείας». Ας πούμε, ένα λαθος στο λόγο μπορεί να είναι περισσότερο αμελητέο από την άγνοια των ιδεών, της ιστορίας, της εικαστικής τέχνης κλπ. Το πρώτο δίνει μια ποιότητα στην επικοινωνία μεν αλλά το δεύτερο όχι μόνο δίνει ποιότητα αλλά διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την οπτική μας επι του κόσμου και των πραγμάτων, μας πλουτίζει, μας διδάσκει, μας εμπνέει.

Είναι μήπως λίγο ρομαντικά όλ’ αυτά, απέχοντας από την πραγματικότητα; Σε μεγάλο βαθμό, ναι. Αλλά επιμένω σ' έναν κόσμο, που παρά τα σκοτεινα στίγματα, είναι ωραίος και ρομαντικός. Γράφει σ’ ένα του λόγο ο Μ. Βασίλειος πως «οὐ τὸ ὁρώμενόν ἐστιν ὁ ἄνθρωπος», δεν είναι μόνο αυτό που φαίνεται και οράται ο άνθρωπος. Πίσω από τη σάρκα, έχει και νου και καρδιά και ψυχή. Αυτά προσπαθεί να «φτερώσει» η φιλολογία, αυτά προσπαθεί να «θρέψει» ο φιλόλογος.

Διαβάστε Περισσότερα

ΤΟ ΛΙΟΝΤΑΡΙ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ

 

 Όλοι εκπλαγήκαμε απ'ταρχαιολογικά ευρήματα του ταφικού μνημείου της Αμφίπολης.  Με θαυμασμό είδαμε κι ακούσαμε για τις δυο σχεδόν ακέραιες Σφίγγες, για το ψηφιδωτό που απεικονίζει με λεπτομέρειες την αρπαγή της Περσεφόνης απ'τον Πλούτωνα και τον θεό Ερμή να προπορεύεται-όσο για τις δυο γοητευτηκές Καρυάτιδες, μας καθήλωσαν με την εξαιρετική τέχνη και με τις πλούσιες πτυχώσεις των χιτώνων τους. Οι αρχαιολόγοι μας είχαν πει τότε πως  αυτά τα έργα προέρχονταν απ'το ίδιο εργαστήριο του Λέοντα της Αμφίπολης, ο οποίος εικάζεται ότι κοσμούσε την κορυφή του λόφου Καστά.
 Και μετά σιωπή...
Κι όμως εκείνη την εποχή υπήρξαν μελετητές που -πέρα από σκοπιμότητες -αναζητούσαν μ'έντιμο τρόπο υλικό για τη περιοχή . Έτσι,ανακαλύφθηκε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα μια διατριβή του Oscar Broneer'' The Monument at Amphipolis'' To έργο έμεινε άγνωστο στην Ελλάδα ,καθώς τυπώθηκε στην Αμερική το 1941 ( απ'το Harvard University Press).Αντιλαμβανόμαστε πόσο δύσκολη ήταν εκείνη η εποχή για την Ελλάδα. Το έργο μεταφράστηκε πρόσφατα απ'την Σόφη,Ν. Παπαγεωργίου.
 Ο Broneer δεν έκανε καμία υπόθεση σχετικά με το ποίου ή  ποίων σημαντικών ανθρώπων ήταν ο τάφος ,αλλά σημειώνει πως σε ομαδικούς τάφους πολλών ανθρώπων-τα λεγόμενα πολυάνδρια- τοποθτούνταν ένα γλυπτό λιοντάρι ή μια σφίγγα ως  φύλακας και ως υπόμνηση της ανδρείας των νεκρών  . Αυτά ήταν τα μόνα υπέργεια και ορατά στοιχεία του τάφου.
 Είναι καλό να γνωρίζουμε πως το μνημείο με τον Λέοντα της Αμφίπολης στην αποκατεστημένη μορφή του είναι αποτέλεσμα διεθνούς συνεργασίας . Η ανακάλυψή του οφείλεται σ'Έλληνες και Βρετανούς στρατιώτες, ενώ αρχαιολόγοι από Ελλάδα ,Γαλλία και ΗΠΑ βοήθησαν στην εκσκαφή και μελέτη των θραυσμάτων.Τα χρήματα που απαιτήθηκαν για την αναστήλωση του Λέοντα συγκεντρώθηκαν από οργανισμούς και ιδιώτες πολλών κρατών.  Η ίδια η αποκατάσταση ήταν έργο Έλληνα γλύπτη σε συνεργασία μ'Έλληνες , Γάλλους κι Αμερικανούς αρχαιολόγους. Ακόμη και οι φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν για την εικονογράφηση, που μας επιβεβαιώνει την περιπέτειά του , είναι προσφορά πολλών ιδιωτών.
 Η πρώτη γνώση των ερειπίων στην περιοχή χρονολογείται απ'τον Βαλκανικό πόλεμο του 1912-13, όταν Έλληνες στρατιώτες βρήκαν τυχαία τη βάση και ειδοποίησαν την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία.  Δύο Έλληνες αρχαιολόγοι έσπευσαν να καθαρίσουν τη βάση,  αλλά νέες εχθροπραξίες στην περιοχή έβαλαν τέλος στην έρευνα. Κατά τον Πρώτα Παγκόσμιο Πόλεμο η περιοχή του Στρυμόνα έγινε πάλι θέατρο εκτεταμένων πολεμικών επιχειρήσεων . Τότε, κάποιοι αξιωματικοί του Βρετανικού στρατού έφεραν στο φως κάποια κομμάτια του λιονταριού και αποπειράθηκαν να τα μεταφέρουν στην ακτή-όμως ισχυροί βομβαρδισμοί ματαίωσαν την προσπάθειά τους. Στην συνέχεια, αν και τα περισσότερα κομμάτια και μεγάλο μέρος των θεμελίων του μνημείου βρισκόταν ακάλυπτα- πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι οι αρχαιολόγοι να ενδφερθούν πάλι γιατην ανασκαφή.  
 Το 1929 η ελληνική κυβέρνηση συνήψε συμβόλαιο με την Αμερικανική Εταιρεία Monks-Ulen για την αποξήρανση της πεδιάδας των Σερρών  και της Δράμας . Για το σημαντικό αυτό έργο θα κατασκευάζονταν νέοι δρόμοι και γέφυρες  και θα καθαριζόταν το ποτάμι ώστε να διευκολύνεται ο πλους μικρών πλοίων. Χωρίς την ανάληψη αυτού του έργου τα σκόρπια θραύσσματα του μνημείου πιθανότατα θα έμεναν ακόμα κρυμμένα κάτω απ'τ'α χόρτα και τους θάμνους που είχαν φυτρώσει στην περιοχή.
Το καλοκαίρι του 1930 δύο μέλη τς Γαλλικής Σχολής ,οδηγημένοι στον χώρο από άνθρωπο της Monks Ulen Co. έκαναν μια προκαταρκτική μελέτη των θραυσμάτων,η οποία δημοσιεύτηκε στο Bullein de Correspondance Hellenique. Η μελέτη αυτή υπήρξε η πρώτη επίσημη λεπτομερής περιγραφή των θραυσμάτων. Έγιναν τότε πολλές μελέτες, έρευνες και προσπάθειες  από ξένους για να συλλεγούν ταθραύσματα και ν 'ανακατασκευαστεί ο Λέων. Δημοσιεύσεις σε αρχαιολογικές εκδόσεις είχαν σκοπό να προσελκύσουν το ενδιαφέρον .Η εκστρατεία γι'ανεύρεση πόρων από τον κ. MacVeagh ,τον Αμερικανό πρεσβευτή στην Ελλάδα. Έλληνες, Αμερικανοί ,καθώς και άλλοι ξένοι ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στην έκκληση. Το πείραμα για διεθνή συνεργασία ακαδημαϊκής φύσης αποδείχτηκε όχι μονάχα εφικτό ,αλλά και ωφέλιμο. Από κάθε ίδρυμα διορίστηκε ένα μέλος για να εποπτεύει την εργασία. Από τις 8 έως τις 17 Ιουνίου 1936 απασχολήθηκαν είκοσι περίπου άνθρωποι.Μία άκατος είχε διατεθεί για την μεταφορά ανθρώπων και υλικών από και προς το σημείο των ανασκαφών.
 Ο σκοπός της ανασκαφής ήταν τριπλός : να γίνει νέα έρευνα για θραύσματα του μνημείου,να ερευνηθεί η επιχωμάτωση κοντά στη βάση, με την ελπίδα ότι θα βρεθούν μερικά χρονολογημένα υλικά που θα μπορούσαν να ρίξουν φως στο πρόβλημα της χρονοόγησης και τέλος ν'απομακρυνθούν οι σωροί των χωμάτων για να γίνει η τοποθεσία παρουσιάσιμη. Αξίζει να σημειώσουμε πως καθώς το αρχαίο υλικό βρισκόταν σε ιδιωτικό οικόπεδο, χρειάστηκε πριν αρχίσουν οι εργασίες ν'αγοραστεί το οικόπεδο.  Δέκα μέρες του Ιουνίου αφιερώθηκαν  στο έργο της ανασκαφής.Προσφέρθηκαν εργάτες ,εργαλεία κι άλλος αναγκαίος εξοπλισμός . Οι ανασκαφείς στεγάστηκαν σε καμπίνα που κατασκευάστηκε στο νεοχώρι,κοντά στην Αμφίπολη.. Η αποχετευτική εργασία που είχε γίνει εκεί πριν από κάποια χρόνια ,διευκόλυνε την κατάσταση σ'εκείνη την περιοχή που προηγουμένως ήτανσυσπρόσιτη και μαστίζονταν από ελονοσία.
 Η ανασκαφή του 1936 δεν είχε δώσει τελικά νέες ανακαλύψεις,αλλά οι πληροφορίες που κερδήθηκαν από την προσεκτικότερη μελέτη του προϋπάρχοντος αρχαίου υλικού ,είχαν θεμελιώδη σημασία. Καθώς οι ανασκαφές τελείωσαν τον Ιούνιο του 1936 ,μπορούσε πλέον ν'αρχίσει η εργασία της ανακατασκευής. Ο γλύπτης Ανδρέας Παναγιωτάκης ήταν πρόθυμος ν'αναλάβει αυτήν την εργασία.Προς το τέλος του καλοκαιριού και το φθινόπωρο του 196 εργάτηκε επι τρεις μήνες στην Αμφίπολη μ'έμπειρους συνεργάτες. , ακατσκευαστές προπλασμάτων και βοηθούς,οι οποίοι κατασκεύαζανγύψινα εκμαγεία από τα υπάρχοντα θραύσματα. Με την βοήθεια όλων αυτών στήθηκε ένα ολόσωμο γύψινο αντίγραφο του Λέοντα σε πραγματικό μέγεθος ,σ'ένα ξύλινο παράπηγμα ,που κατασκευάστηκε γι'αυτόν τον σκοπό. Σημαντικά μέρη του κολοσσιαίου αυτού κατασκευασματος έλειπαν -αυτά τα κατασκεύασε ο γλύπτης. Στο τέλος της περιόδου ο Λέων είχε ολοκληρωθεί σε γύψο.
-------------------------------------------έτσι καμαρώνει μέχρι σήμερα.

Διαβάστε Περισσότερα

Όταν η φιλολογία συναντά την ψυχολογία...

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Υπάρχει, άραγε, σημείο τομής μεταξύ της φιλολογίας και της ψυχολογίας; Η απάντηση είναι φυσικά καταφατική. Τη σχέση αυτή των δύο επιστημών θα προσπαθήσουμε να ξεδιπλώσουμε σε μία ενδεικτική προσέγγιση στη συνέχεια. Ας σημειώσουμε μόνο πως εκλαμβάνουμε τον όρο ψυχολογία κάπως γενικά, με την έννοια του τι αφορά την ψυχή και τον άνθρωπο.

Έλεγε ο Βιτγκενστάιν: «Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου». Γι’ αυτό, λοιπόν, σαν σε παιχνίδι ετυμολόγησης, θα ξεκινήσουμε τη διερεύνηση της σχέσης φιλολογίας και ψυχολογίας, μέσα από το λεξιλόγιο της ψυχής, των συναισθημάτων, για να το κατανοήσουμε πληρέστερα.

Ας δούμε κατ’αρχάς τη λέξη «συγγνώμη»• το ενδιαφέρον έγκειται στο ότι παράγεται από το ρήμα «συγγιγνώσκω», που σημαίνει πρωτίστως ομονοώ, πράγμα που δείχνει τη γνωστική, εγκεφαλική όψη (πέρα από τη συναισθηματική) της έννοιας. Στο ίδιο πλαίσιο το ρήμα συγχωρώ (< συγχωρέω) έχει την έννοια του δίνω χώρο μέσα μου στον άλλο, συμφωνώ κατ’επέκταση μαζί του. Και από τη λέξη «συγγνώμη» ας περάσουμε στο «κουράγιο». Εκ της ιταλικής λέξης coraggio, που ανάγεται στη λατινική coraticum, η οποία με τη σειρά της εμπεριέχει τη ρίζα cor, δηλαδή, καρδιά. Πρέπει, λοιπόν, να έχεις «καρδιά», για να κάνεις κουράγιο στις δυσκολίες και στον πόνο. Η αρχική σημασία του «πόνου» ήταν μόχθος, σκληρή εργασία• γιατί άλλωστε χρειάζεται μόχθο για να αντέξεις τον πόνο.

Τι σημαίνει «εμπιστοσύνη»; Ότι ανοίγομαι στον άλλον, διότι έχω πίστη σ’αυτόν, πως θα με καταλάβει, δεν θα με προδώσει, δεν θα με εκμεταλλευτεί κλπ. Η «θλίψη» και η «κατάθλιψη», από την άλλη, παραγόμενες από το ρήμα «θλίβω (= πιέζω)», σημαίνουν την εσωτερική πίεση και καταχνιά της ψυχής. Η λέξη «ελπίδα» με τη σειρά της λέγεται ότι προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *wel που έχει τη σημασία θέλω, εκλέγω• μήπως τότε το να είμαστε ευέλπιδες είναι εκλογή; Ας περάσουμε τώρα στη «στενοχώρια». «Στενοχώρια» σημαίνει ότι υπάρχει στενοχωρία μες την ψυχή μας, δηλαδή, στενότητα χώρου, περιορισμένες αντοχές. Με τις στενοχώριες, άρα, στις οποίες υποβαλλόμαστε, αυτή η στενότητα φεύγει σταδιακά, για να μείνουν οι διευρυμένες πλέον αντοχές.

Τι είναι, άραγε, η «ευτυχία»; Αρχικά «ευτυχία» ήταν η καλή τύχη. Όμως, στην πραγματικότητα φαίνεται ότι η ευτυχία απέχει παρασάγγας από την καλή τύχη. «Τι θα πει ευτυχία;», αναρωτιέται ο Καζαντζάκης. «Να ζεις όλες τις δυστυχίες». «Τι θα πει ζω; Να κοιτάς με αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια». Τι είναι ευτυχία για τον Αριστοτέλη; Είναι η ενέργεια της ψυχής του ενάρετου ανθρώπου, του ανθρώπου που περπατά με φωτεινό σηματοδότη τη μεσότητα, μακριά από την έλλειψη και την υπερβολή. Τι είναι, ακόμη, οι «ενοχές» από τις οποίες συχνά διακατέχεται ο άνθρωπος; Εκ του ρήματος «ἐνέχω» που σημαίνει κρατώ κάτι μέσα μου, το φυλάω στην ψυχή μου, οι ενοχές είναι ό,τι χρονίζει μέσα μας και το περιεργαζόμαστε υπερ το δέον. Τι θα πει «ευδαιμονία»; Αρχικά ήταν η εύνοια από τους θεούς ή την τύχη, αλλά κάθε άλλο παρά αυτό είναι η ευδαιμονία, όπως είδαμε.

Ας περάσουμε από την κάπως πιο τεχνική περιδιάβαση στο λεξιλόγιο της ψυχής στην ψυχή αυτή καθ’αυτή. Κι αυτή είναι η δεύτερη περιοχή συνάντησης της φιλολογίας και της ψυχολογίας που προτείνουμε. «Ψυχή», εκ του «ψύχω», είναι η πνοή, η ανάσα. Για να δούμε, όμως, τι είπαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι και πρώτοι «ψυχολόγοι» για την ψυχή! Ο μεν Πλάτωνας υποστηρίζει τη θεωρία του δυϊσμού. Λέει, λοιπόν, ότι η ψυχή και το σώμα είναι δύο διαφορετικές, αυτοτελείς οντότητες. Η ψυχή προϋπάρχει του σώματος, εν-σωματώνεται κάποια στιγμή, πράγμα που την περιορίζει, και υπάρχει και μετά θάνατον, μάλιστα μετεμψυχώνεται. Η φιλοσοφία, η προσπάθεια, δηλαδή, να περιοριστεί κανείς στην ψυχή του αγνοώντας το σώμα του, είναι μία μελέτη θανάτου, όπως πιστεύει ο φιλόσοφος. Ο Αριστοτέλης, στον αντίποδα, είναι υποστηρικτής της μονιστικής θεωρίας. Η ψυχή για το σταγειρίτη φιλόσοφο είναι η μορφή ενός ζωντανού σώματος, οι ενέργειες στις οποίες προβαίνει αυτό. Το ότι κάποιος κινείται, κάθεται, γελάει κλπ δείχνει ότι έχει ψυχή, ενώ όταν πεθαίνει, αφού δεν μπορεί να προβεί σ’αυτές τις ενέργειες, παύει να έχει ψυχή. Άρα, η ψυχή και το σώμα είναι ένα αναπόσπαστο σύνολο.

Το τι είναι, άραγε, η ψυχή δεν μπορεί να προσδιοριστεί εν τέλει μονοσήμαντα, επειδή ανήκει στην άυλη πραγματικότητα. Για την ορθόδοξη Εκκλησία η ψυχή είναι μια πνευματική φύση, αθάνατη, που μετέχει στις θείες ενέργειες, ενώ για την ψυχολογία φαίνεται ότι η ψυχή είναι οι ψυχοπνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου, σε αντίθεση με τις βιολογικές.

Το καλό και το κακό μέσα μας! Ποιος να μίλησε, άραγε, πρώτος για αυτά τα θέματα; Λέει, λοιπόν, επ’ αυτού ο Πλάτωνας στο Φαίδρο πως στην ψυχή του ανθρώπου δρούν δύο δυνάμεις, η μία τον κάνει να δρα με βάση τη λογική και η άλλη με βάση τις όποιες επιθυμίες. Για να έρθει κάμποσους αιώνες υστερότερα ο Πλούταρχος να πει στον Ερωτικό του, κλείνοντας σαφώς το μάτι στον Πλάτωνα, ότι μέσα μας υπάρχει μία δύναμη που οδηγεί σε οτιδήποτε όμορφο, είναι η δύναμη που μας δίνει η Αφροδίτη, κι άλλη μια δύναμη, που μας κάνει να πολεμάμε ό,τι κακό και αισχρό, αυτή είναι η δύναμη του Άρη. Δεν στοιχίζεται αυτό με τη σύγχρονη ψυχολογική άποψη ότι πρέπει να προσανατολίζουμε τις κινήσεις του νου μας σε ό,τι είναι όμορφο, αποδιώχνοντας τις αρνητικές σκέψεις;

Πόσοι ανθρώπινοι χαρακτήρες υπάρχουν κατά τον Ιπποκράτη; Αυτή λοιπόν θα είναι η τρίτη περιοχή που άπτεται του θέματός μας. Ο Κώος γιατρός έλεγε ότι υπάρχουν 4 χυμοί στο ανθρώπινο σώμα: το αίμα, το φλέγμα, η ξανθή και η μαύρη χολή, οι οποίοι πρέπει να βρίσκονται σε αρμονική συνύπαρξη για να διατηρείται η υγεία. Με βάση το χυμό που πλεονάζει κάθε φορά ο Ιπποκράτης διέκρινε 4 τύπους ανθρώπων: α) ο αιματώδης, που είναι εύχαρις και ελαφρός, β) ο φλεγματικός, που είναι ξερός και ψύχραιμος, γ) ο χολερικός, που είναι δηκτικός και θερμόαιμος και δ) ο μελαγχολικός, που είναι σοβαρός και βαρύς. Εξάλλου, η λέξη μελαγχολία ετυμολογείται από τη μέλαινα χολή. Εσείς ποιος ιπποκρατικός τύπος ανθρώπου είστε; Η τετραλογία αυτή μού ανακάλεσε στο νου τους τέσσαρεις τύπους που παρουσιάζει ο Riemann Fritz στην Τετραλογία του φόβου: α) σχιζοειδείς προσωπικότητες, β) καταθληπτικές, γ) ψυχαναγκαστικές και δ) υστερικές ή εν τέλει λίγο απ’ όλα.

Έχουν μιλήσει οι αρχαίοι συγγραφείς για αυτογνωσία, αυτοκριτική, «carpe diem», για νευρωτικούς χαρακτήρες; Θέματα που το δίχως άλλο απασχολούν την ψυχολογία. Ας τα πάρουμε ένα-ένα τα ζητήματα, σε ένα τέταρτο και τελευταίο στάδιο ανάλυσης του θέματός μας. Είναι στον Χείλωνα το Λακεδαιμόνιο, έναν από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, που αποδίδεται το ρητό «γνῶθι σαὐτόν», ενώ στον Πίνδαρο η ρήση «Γένοιο οἷος ἐσσὶ µαθών» (=Μάθε αυτό που είσαι και γίνε το). Όσο για την αυτοκριτκή, αρκεί να δούμε τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή, όπου ο ήρωας μπήγει στα μάτια του τις περόνες από τα ρούχα της μητέρας και ομόκλινής του εν ταυτώ Ιοκάστης, μη στέργοντας να έχει πλέον το φως. «Αν έβλεπα, δεν ξέρω με τι μάτια,/ πηγαίνοντας στον Άδη, το γονιό μου/ θ’ αντίκρυζα και τη δυστυχισμένη/ μάνα μου […]». Το carpe diem ας μην ξεχνάμε συνεχίζοντας πως είναι φράση του Ρωμαίου ποιητή Ορατίου (1ος αιων. π.Χ.). Ας δώσουμε επ’ αυτού, ότι, δηλαδή ο άνθρωπος πρέπει να ζει για τη στιγμή και το παρόν, την άποψη του στωικού φιλοσόφου Σενέκα, ο οποίος λέει χαρακτηριστικά: «Το παρελθόν δεν με αφορά πια, το μέλλον δεν με αφορά ακόμη», για να συμπληρώσει στα Γράμματα προς το Λουκίλιο πως στο πέρας κάθε μέρας πρέπει να λες «έζησα, διένυσα την πορεία που μου ανέθεσε η τύχη», έτσι ο «καθένας ξυπνά κάθε μέρα νιώθοντάς το ότι ζει ως μια ανέλπιση ευεργεσία», με αποτέλεσμα να φτάνει στην ψυχική ηρεμία. Νευρωτικοί χαρακτήρες στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία; Μα φυσικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Μήδεια του Ευριπίδη. Η ηρωίδα για να εκδικηθεί την απιστία του άντρα της, που πήρε για ομόκλινη παράλληλα τη βασιλοπούλα της Κορίνθου, αποφασίζει να σκοτώσει εκείνη, τον πατέρα της και βασιλιά της Κορίνθου, Κρέοντα, καθώς και τα δυο παιδιά της. Πριν μπήξει το μαχαίρι στα παιδιά της βρίσκεται σε εσωτερική σύγκρουση: «Εμπρός, καρδιά μου, ετοιμάσου! Γιατί αργώ; Καιρός πια να πράξω τα φριχτά κακά που επιβάλλει η ανάγκη. Έλα, ταλαίπωρο χέρι, πάρε το σπαθί».

Αυτές είναι ενδεικτικά ορισμένες περιοχές όπου διαφαίνεται η γειτνίαση φιλολογίας και ψυχολογίας. Υπάρχουν, όπως είναι φυσικό, πολλές ακόμη τέτοιες περιοχές. Ας κλείσουμε, λοιπόν, την προσέγγισή μας με φιλοσοφίες της ζωής. Ο Γερμανός φιλοσόφος Heidegger (20ος αιων.) υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είναι ένα όν που είναι, όπως κάθε άλλο πράγμα στον κόσμο, αυτό που είναι, αλλά παράλληλα έχει τη δυνατότητα να γίνει κάτι που δεν είναι ακόμη, να υπερβεί το τωρινό είναι. Μήπως αυτός δεν είναι ο μόχθος ολάκερης της ζωής μας; Να γνωρίσουμε τον κρυμμένο θησαυρό μας και να τον φέρουμε στο προσκήνιο, σε μία αέναη σφυρηλάτηση του χαρακτήρα. Για να γίνουμε, όπως λέει στην Γκέμμα ο Λιαντίνης, από Ούτις, δηλαδή, Κανένας, Κάποιος, όπως έκανε εν τέλει ο Οδυσσέας, στην Κυκλώπεια που καλούμαστε όλοι να διανύσουμε σ' αυτή τη ζωή.
  
ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Hadot P., Qu’est-ce que la philosophie antique? (2006), Paris, éd. Gallimard, 1995
Καλαχάνης Κ., «Η Ιπποκρατική θεωρία περί χυμών», Πεμπτουσία, 5 Μαρτίου 2013 (https://www.pemptousia.gr/2013/03/i-ippokratiki-theoria-peri-ton-chimon/: ανακτήθηκε 04/07/2018)
Πελεγρίνης Θ., Εισαγωγή στην φιλοσοφία, Αθήνα, εκδ. Πεδίο, 2010
ΛΕΞΙΚΑ

Λεξικό Liddell Scott Jones, όπως υπάρχει στην Πύλη της Ελληνικής γλώσσας

Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γ.Μπαμπινιώτη, ανατύπωση του 2006

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

Για τις μεταφρέσεις αποσπασμάτων του Οιδίποδα τυράννου και της Μήδειας χρησιμοποιήθηκαν οι εκδ.Κάκτος (μτφρ: Τάσου Ρούσσου) και Πάπυρος (μτφρ: Αθαν. Χ. Παπαχαρίση) αντίστοιχα.

Διαβάστε Περισσότερα

Γιατί ήταν φιλόσοφος ο Σωκράτης;

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

«Οι μεγάλες μορφές της ανθρώπινης ιστορίας μοιράζονται με τα μεγάλα δημιουργήματα της ανθρώπινης Τέχνης το ύψιστο προνόμιο: είναι ανεξάντλητες», θα πει πολύ εύστοχα ο Γερμανός φιλόσοφος Windelband. Αν και πολυμελετημένος ο Σωκράτης, όσο τον διαβάζεις και τον σπουδάζεις, τόσες καινούριες πτυχές ή οπτικές σου ανοίγονται κάθε φορά. Και ναι, μπορούμε να πούμε πως ο Σωκράτης είναι ανεξάντλητος.

Ο Σωκράτης, ως γνωστόν, δεν άφησε πίσω του κανένα γραπτό μνημείο. Αν η φιλοσοφία ταυτίζεται με την εκφορά φιλοσοφικού λόγου, τότε γιατί να θεωρείται φιλόσοφος ο Σωκράτης; Για να απαντήσουμε, πριν να ασχοληθούμε εκ του σύνεγγυς με τη ζωή του Αθηναίου στοχαστή, θα καταπιαστούμε γενικά με την έννοια της φιλοσοφίας.

Η φιλοσοφία, όπως έχει υποστηριχθεί, δεν είναι ποτέ ολοκληρωτικά εντός του κόσμου, μα ποτέ παρά ταύτα και εκτός του κόσμου. Η φιλοσοφία στοχάζεται πάνω στα ανθρώπινα, μα όχι μόνο• η (αρχαία) φιλοσοφία είναι κατά κύριο λόγο ἄσκησις και μελέτη. Δεν υπάρχει αρχαιοελληνική φιλοσοφία χωρίς παράλληλη υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής, που να στοχεύει στη βελτίωση του ανθρώπου. Αυτή είναι και η άποψη που υποστηρίζει απολύτως τεκμηριωμένα ο Γάλλος Pierre Hadot στο εγχειρίδιο: Qu'est-ce que la philosophie antique? (=Τι είναι η αρχαία φιλοσοφία;). Για να γίνουμε πιο ευκρινείς, αρκεί να αναφέρουμε πως στο πλαίσιο της Ακαδημίας του Πλάτωνα, ακολουθούνταν συγκεκριμένη διατροφή, που έφτανε ορισμένες φορές μέχρι και στην αποχή από το κρέας, όπως άλλωστε έκαναν οι οπαδοί του πυθαγορισμού. Θα συμφωνούσαμε όλοι, για να επανέλθουμε στο στοχασμό μας επί της φύσης της φιλοσοφίας, ότι ο νους και οι σκέψεις του, όπως η καρδιά και τα συναισθήματά της, είναι οντότητες μη απτές, μα υπαρκτές. Η φιλοσοφία, λοιπόν, προσπαθεί μεν να μετουσιώσει την ενέργεια του νου, τη σκέψη, σε λόγο, αλλά και να παροτρύνει στην επιλογή μιας δίαιτας, ενός τρόπου ζωής, κατά την αρχική σημασία της λέξης.

Ας εστιάσουμε περισσότερο, όμως, τώρα το φακό στο Σωκράτη. Αν η φιλοσοφία ταυτιζόταν μόνο με το φιλοσοφικό λόγο, όπως τείνουμε αρκετές φορές να πιστεύουμε, ο Σωκράτης, αφού δεν έγραψε τίποτα, δεν είναι φιλόσοφος. Κι όμως ο Σωκράτης θεωρείται ο πρώτος πραγματικός φιλόσοφος, που ασχολήθηκε με τον άνθρωπο, κι όχι με τα άστρα, κι όχι με την προέλευση του κόσμου. Και το πραγματικό έργο του Σωκράτη δεν είναι άλλο παρά η ζωή και ο θάνατός του.

Πώς ζούσε ο Σωκράτης; Ήταν ευτυχισμένος; Ένας φιλόσοφος, σαν το Σωκράτη, γνωρίζει τα πάντα; Συνδύαζε τα λόγια με τις πράξεις; Σ' αυτές και σε άλλες προβληματικές θα προσπαθήσουμε να εμβαθύνουμε.

Η φιλοσοφία του Σωκράτη ήταν κυρίως ηθική. Η έρευνα, εξάλλου, μέσα στου πλατωνικούς διαλόγους, θεωρεί γνήσιες απόψεις του Σωκράτη τα χωρία που άπτονται ηθικών ζητημάτων, ενώ όλα τα υπόλοιπα θα πρέπει να τα αποδώσουμε στο μαθητή του. «Οι άνθρωποι συνηθίζουν να λησμονούν τι μεγάλη θυσία βρίσκεται στο γεγονός ότι ο Πλάτων με το δικό του πρόσωπο εξαφανίζεται εντελώς», γράφει ο σπουδαίος Γερμανός φιλόλογος Wilamovitz. To πλατωνικό «εγώ» πεθαίνει, για να αναστηθεί η φωνή του δασκάλου του. Ο Σωκράτης, σ' όλη του τη ζωή, επιδίδεται σε δύο δραστηριότητες: να γνωρίσει τον εαυτό και να αποδείξει τη δεφική ρήση πως είναι ο πιο σοφός από όλους τους ανθρώπους, αλλά και να ταρακουνήσει τους συμπολίτες του, να δείξει την άγνοιά τους και να τους προτρέψει σε αυτογνωσία και ηθική βελτίωση. Ο Σωκράτης, θα γράψει και πάλι ο Wilamovitz, είναι «η οδοιπορούσα συνείδηση». Και πώς να μην είναι μιλιούνια οι εχθροί του, όταν τους κριτικάρει για άγνοια;

Ο Σωκράτης έχει παρομοιαστεί από ορισμένους ερευνητές με το Χριστό. Το ερέθισμα για αυτήν την σύγκριση δεν θα πρέπει να ήταν άλλο παρά το ηθικό ανάστημα του Αθηναίου φιλοσόφου. Κι αυτό είναι κοινός παρονομαστής του ίδιου και του Χριστού, για τον οποίο γνωρίζουμε ότι ήταν την ίδια στιγμή τέλειος άνθρωπος και τέλειος Θεός. Πριν παρουσιάσουμε, ωστόσο, κάποια κοινά τους στοιχεία, που οδηγούν σε αυτή τη σύκριση, ας δώσουμε μια ιδιαίτερη τοποθέτηση του χριστιανού μάρτυρα και απολογητή φιλοσόφου του 2ου αιων. μ.Χ., Ιουστίνου: αυτοί που έζησαν προ Χριστού μια ζωή κατά λόγον, είναι χριστιανοί, κι ας τους είχαν περάσει για άθεους, όπως ο Σωκράτης, ο Ηράκλειτος κι άλλοι όμοιοί τους. Δεν θα μπούμε στη διαδικασία να πάρουμε θέση επ' αυτού, όμως όλα αυτά μπορούν να εξηγήσουν το σκεπτικό της σύγκρισης του Σωκράτη με το Χριστό. Κι οι δύο, λοιπόν, δεν έγραψαν τίποτα, είχαν μαθητές, επηρέασαν τους μετέπειτα καθοριστικά (δείτε από τη μία τις σωκρατικές σχολές και από την άλλη τους Αποστόλους, τους Ευαγγελιστές και όλη την πορεία του χριστιανισμού), είχαν αντιπάλους όσο ζούσαν, πέθαναν λόγω του φθόνου των ανθρώπων. Ας σημειωθεί, επιπρόσθετα, πως το σωκρατικό δαιμόνιον, παρότι ο Hadot το ονομάζει ηθική συνείδηση, θεωρώ πως έχει κάποιο μεταφυσικό υπόβαθρο, που δεν μπορούσε να το ονοματίσει ή να το προσδιορίσει ο Σωκράτης, ζώντας προ Χριστού.

Είναι ευτυχισμένος ο Σωκράτης όσο ζει; Η απάντηση είναι καταφατική. Στις αντιρρήσεις του σοφιστή Αντιφώντα, στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, ότι ο τρόπος ζωής του δεν μπορεί να τον κάνει ευτυχισμένο, ο φιλόσοφος απαντά ως εξής: οἴει οὖν ἀπὸ πάντων τούτων τοσαύτην ἡδονὴν εἶναι ὅσην ἀπὸ τοῦ ἑαυτόν τε ἡγεῖσθαι βελτίω γίγνεσθαι καὶ φίλους ἀμείνους κτᾶσθαι;, που επαληθεύουν και όσα είπαμε παραπάνω. Και συνεχίζει λίγο παρακάτω λέγοντας στο σοφιστή ότι η ευτυχία δεν είναι ταυτόσημη με την τρυφή και την πολυτέλεια, όπως νομίζει εκείνος, αλλά ευτυχία είναι μην έχεις ανάγκη τίποτα, να μην έχεις, με άλλα λόγια επιθυμίες• και το να μην έχεις ανάγκη τίποτα είναι πράγμα θεϊκό.

Η σύμπλευση λόγων και έργων ονομάζεται από τον Πλάτωνα ως μόνη Ἑλληνική ἁρμονία (Λάχης, 188d). Ο Σωκράτης δεν μιλούσε μόνο θεωρητικά - εξάλλου δεν έχει γράψει τίποτα-, ζούσε, βίωνε περισσότερο. Ας αφήσουμε τα κείμενα να μας υπομνήσουν πώς ζούσε ο Σωκράτης: σῖτά τε σιτῇ καὶ ποτὰ πίνεις τὰ φαυλότατα, καὶ ἱμάτιον ἠμφίεσαι οὐ μόνον φαῦλον, ἀλλὰ τὸ αὐτὸ θέρους τε καὶ χειμῶνος, ἀνυπόδητός τε καὶ ἀχίτων διατελεῖς. καὶ μὴν χρήματά γε οὐ λαμβάνεις (Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, Α, 6, 2-3). Σχεδόν ασκητική, θα λέγαμε, ότι ήταν η ζωή του φιλοσόφου. Θα αναφερθούμε σε μία ακόμη συνήθεια του φιλοσόφου που το καταδεικνύει. Για να καταστείλει τις επιθυμίες του, έκανε, μας λέει ο Ξενοφώντας, το εξής: δεν έπαιρνε ποτέ προσφάι αλλά «χόρταινε» με τη σκέψη και την επιθυμία ότι θα γευτεί σε λίγο ψωμί, δεν έπινε ποτέ ποτά προς απόλαυση, παρά μόνο αν διψούσε, κι όταν πήγαινε σε κάποιο δείπνο, ήταν από πριν προετοιμασμένος, ώστε να μην φάει υπερβολικά και σκάσει, όπως κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι (Απομνημονεύματα, Α, 3, 5-6).

Έχει πολύ εύστοχα διατυπωθεί πως ο Σωκράτης είχε αίσθηση του μυστηρίου, για να περάσουμε σε ένα άλλο ζήτημα. Δεν θεωρούσε απεριόριστη την ανθρώπινη γνώση ο φιλόσοφος. Άλλωστε, και η φιλοσοφία και η επιστήμη από τις απαχές τους ως σήμερα, αναζητούν να ψηλαφήσουν τη γνώση, όχι να την κατακτήσουν, γιατί απλούστατα δεν κατακτιέται. Είχα ακούσει κάπου, κάτι που φαίνεται να είναι απολύτως αληθινό: η ορατή ύλη του σύμπαντος είναι ένα 4%, ενώ το 96% συνιστά άορατη ύλη. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε τη δυνατότητα να μάθουμε μόνο ένα 4% από τη συμπαντική πραγματικότητα.

Και θα έρθουμε τώρα στο τέλος του Σωκράτη. Είναι γνωστές οι συνθήκες θανάτου του, η κατηγορία για εισαγωγή νέων θεοτήτων και διαφθορά των νέων, ο εγκλεισμός στο δεσμωτήριο (το οποίο πιθανόν, γιατί υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες, να είναι ο χώρος που βρίσκεται στους πρόποδες του Φιλοπάππου). Ο Σωκράτης, έχει λεχθεί, υπακούει, για να αντισταθεί. Πίνει το κώνειο, ούτως ώστε να μην δώσει το κακό παράδειγμα στην πόλη με την ανυπακοή στους νόμους της, για να αντισταθεί με αυτόν τον τρόπο στη διαφθορά και στο άδικο. Αυτό είναι μεγαλείο ψυχής. Λίγοι δεν λυγίζουν την ύστατη στιγμή του θανάτου, όπως ο φιλόσοφος που πίστευε ότι: αἱρετώτερον εἶναι τοῦ βίου θάνατον, όπως λέγεται στην αρχή της ξενοφωντικής Απολογίας Σωκράτους.

Το δεσμωτήριο του Σωκράτη στους πρόποδες του Φιλοπάππου

Γιατί είναι, άραγε, ο Σωκράτης φιλόσοφος; Γιατί η φιλοσοφία είναι πρωτίστως πράξη, άσκηση και βίωμα. Γιατί όπως έλεγε ο στωικός φιλόσοφος Σενέκας, η φιλοσοφία, η αγάπη, δηλαδή, για τη σοφία, δεν πρέπει να γίνεται μονάχα φιλολογία, αγάπη, δηλαδή, για τα λόγια. Γιατί η ηθική και ασκητική διάσταση της ζωής του Σωκράτη αλλά και το θαρραλέο τέλος του, δεν θα μπορούσε παρά να είναι το ιδανικότερο παράδειγμα ενός φιλοσοφικού τρόπου ζωής. Γι'αυτό, ο Σωκράτης έχει σημαδέψει ανεξίτηλα την ιστορία της φιλοσοφίας• γιατί ήταν ο πρώτος πραγματικός φιλόσοφος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ε.Π. Παπανούτσου, Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα (2002), Αθήνα, εκδ. Νόηση, 1971
Pierre Hadot, Qu'est-ce que la philosophie antique?, Paris, éditions Gallimard, 1995
Τα αναφερθέντα αποσπάσματα από κείμενα, κυρίως του Ξενοφώντα αλλά και του Πλάτωνα.

Διαβάστε Περισσότερα

Πολιτική Σκέψη στην Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση και Φιλοσοφία

                                                    Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση

Η λυρική ποίηση της αρχαϊκής εποχής είναι συνδεδεμένη με την κοινωνική και πολιτική διάρθρωση της πόλεως-κράτους, στο εσωτερικό της οποίας αποκρυσταλλώνονται οι διαφορές μεταξύ της αστικής τάξης των γαιοκτημόνων και της ανερχόμενης τάξης των εμπόρων. Η επική ποίηση αποτέλεσε την κατεξοχήν ψυχαγωγία της αριστοκρατικής τάξης, οι νέες ιδεολογικές διαφοροποιήσεις, ωστόσο, οδήγησαν στη διαμόρφωση μιας «ποικιλόμορφης ποίησης», που εμφανίστηκε στα πλαίσια προσπαθειών ετερόκλητων κοινωνικών ομάδων να νομιμοποιήσουν μια διακριτή ενιαία ταυτότητα. Στη διαμόρφωση αυτού του είδους της ποίησης καθοριστικός ήταν ο ρόλος των εταιρειών, των συμποσίων, των θιάσων αλλά και των δημοσίων τελετών και αγώνων.[2]

Διαβάστε Περισσότερα

Πολιτικός Στοχασμός στον Ησίοδο

Με τον Ησίοδο γίνεται η μετάβαση στην «ατομικότητα του ποιητή», καθώς είναι ο πρώτος που ξεπερνά το φράγμα της ανωνυμίας, που ίσχυε ως τότε, μνημονεύοντας το όνομα του και αναφερόμενος στον εαυτό του σε πρώτο πρόσωπο.[1] Επίκεντρο της θεματολογίας του είναι αφενός η θεϊκή τάξη του σύμπαντος (Θεογονία) και αφετέρου η θέση του ανθρώπου στον κόσμο (Ἔργα καὶ ἡμέραι), γεγονός που μας επιτρέπει να κάνουμε λόγο για μια φιλοσοφία σε «εμβρυακή κατάσταση», ιδίως μάλιστα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι τόσο ο μύθος του Προμηθέα, όσο και τα γένη των ανθρώπων (χρυσό, αργυρό, χάλκινο κ.ο.κ.), κάνουν την εμφάνισή τους και στην πλατωνική φιλοσοφία, ενώ την εμφάνισή της κάνει και η Έριδα, που καταλαμβάνει κεντρικό ρόλο στους φυσιοκράτες φιλοσόφους.

Διαβάστε Περισσότερα

Ηρώ και Λέανδρος: μια αρχαία ιστορία αγάπης

 

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Rodin, La cathédrale

Ένα επύλλιο, ύμνος στον έρωτα, είναι η ιστορία της Ηρούς και του Λεάνδρου. Η ιστορία του έπους δεν σταματά στον Όμηρο, στον Ησίοδο ή στα Αργοναυτικά  του Απολλωνίου του Ρόδιου. Το έπος δεν παύει να παράγει βλαστούς καθ' όλη την αρχαιότητα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το μικρό αυτό έπος, μόλις 343 στίχων, του Μουσαίου. Ο Μουσαίος είναι συγγράφεας του 5ου αιων. μ.Χ., γνωστός για το έργο του, Τὰ καθ' Ἡρὼ καὶ Λέανδρον.

Είναι ένα επύλλιο τόσο χυμώδες, τόσο καλαίσθητο και λυρικό που προσφέρει μεγάλη αναγνωστική ηδονή. Δεν είναι μονάχα ο Μουσαίος που πραγματεύεται την ιστορία της Ηρούς και του Λεάνδρου, όμως εμείς θα σταθούμε μόνο στο έργο του ποιητή της Αιγύπτου. Για παράδειγμα, ο Ρωμαίος Οβίδιος στις Epistulae Heroidum (18 και 19) πραγματεύεται επίσης την ίδια ιστορία. Γιατί να διαβάσουμε το Μουσαίο, έναν λιγότερο γνωστό ποιητή; Θα απαντήσω προσωπικά. Από την πρώτη στιγμή που άκουσα την ιστορία της Ηρούς και του Λεάνδρου, ένιωσα βαθιά συγκίνηση. Θα έλεγα πως η ιστορία αυτή, παρότι φαινομενικά έχει ένα κακό τέλος, συνιστά τη νίκη του έρωτα επί του θανάτου ή διατυπώνοντάς το λίγο διαφορετικά συνιστά την επιβίωση και τη διαίωνιση του έρωτα και στο πέρα από αυτό που ονομάζουμε ζωή. κὰδ δ᾽ Ἡρὼ τέθνηκε σὺν ὀλλυμένῳ παρακοίτῃ./ἀλλήλων δ᾽ ἀπόναντο καὶ ἐν πυμάτῳ περ ὀλέθρῳ, είναι η κατακλείδα του επύλλιου. Ακόμα και στον έσχατο όλεθρο, στο θάνατο του Λεάνδρου, κατασπαραγμένου από τα κύματα της θάλασσας, ἀλλήλων δ᾽ ἀπόναντο, ο ένας απολάμβανε τον άλλον. Γιατί; Καθώς η Ηρώ αντιλαμβανόμενη με το χάραμα το ξεβρασμένο σώμα του αγαπημένου της, χιμά από τον πύργο της πάνω του και γίνονται έτσι σύγκλινοι ακόμη και στον ύπνο του θανάτου. Αδυνατεί κανείς, θαρρώ, έτσι όπως το θέτει ο ποιητής, να δει κάτι το απαισιόδοξο σε αυτήν την ιστορία.

Ας γίνουμε, όμως, πιο σαφείς. Ξεκινήσαμε από το τέλος της ιστορίας, ας το πάρουμε τώρα από την αρχή. Ο ποιητής, κατά τις παλιές καλές συνήθειες του έπους, επικαλείται τη Μούσα, δίχως να την κατονομάζει, να του μιλήσει για το λύχνο που στάθηκε ἐπιμάρτυρα(ς) Ἐρώτων. Ποιο είναι το πλαίσιο; Γίνεται η γιορτή του Άδωνη και της Αφροδίτης στη Σηστό, που βρίσκεται στην ευρωπαϊκή πλευρά του Ελλησπόντου. Η παράδοση θέλει, σε αυτή τη γιορτή, οι νεαροί άνδρες να βρίσκουν τη μελλοντική σύντροφό τους. Η πληροφορία αυτή δεν θα πρέπει να μας ξενίζει, καθώς, την ίδια συνήθεια περιγράφει στα Εφεσιακά ο Ξενοφώντας ο Εφέσιος, στο πλαίσιο αυτή τη φορά της γιορτής της Άρτεμης. Η Ηρώ, λοιπόν, είναι ιέρεια της Αφροδίτης και κατοικεί στη Σηστό. Στην ασιατική πλευρά, στην Άβυδο, κατοικεί ο Λέανδρος, ο οποίος παρίσταται στη γιορτή αυτή της Αφροδίτης. Οι δύο νέοι με το που ανταλλάσουν ματιές, νιώθουν ευθύς αμέσως τα βέλη του έρωτα να διαπερνούν τα φυλλοκάρδια τους. Ο Λέανδρος καταφέρνει να κάμψει τις όποιες αντιστάσεις της Ηρούς. Και έτσι η ιέρεια αποκτά δύο ρόλους: είναι παρθένος την ημέρα και τη νύχτα γυναίκα, όπως το αποτυπώνει έξοχα ο ποιητής. Ο γάμος είναι κρυφός. Κάθε βράδυ έβλεπε το λύχνο στο παράθυρο του πύργου της Ηρούς ο Λέανδρος, διέσχιζε κολυμπώντας τον Ελλήσποντο, πολεμώντας καθημερινά με τα κύματα, για να μπορεί να βρίσκεται πλάι στην αγαπημένη του. Έφθασε, όμως, η εποχή του χειμώνα, η εποχή του χωρισμού, η εποχή που ακόμη και οι πολεμικές εχθροπραξίες παύουν. Η Μοίρα, εντούτοις, σχεδίαζε αλλιώτικα: άναψε ο λύχνος της Ηρούς, ο Λέανδρος το θεώρησε ερωτικό κάλεσμα, αποπείραθηκε να διασχίσει τον Ελλήσποντο, για να καταλήξει βορά των κυμάτων.

Ας δούμε εκ του σύνεγγυς κάποιες επιμέρους θεματικές αυτού του πανέμορφου πραγματικά επυλλίου. Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του αποφαίνεται για την τραγωδία κάτι που θα μπορούσαμε να εφαρμάσουμε γενικότερα στη λογοτεχνία: οι πράττοντες στην τραγωδία πρέπει, λέει, να έχουν ιδιότητες που να αφορούν το ήθος και τη διάνοια, το χαρακτήρα και τον τρόπο σκέψης τους δηλαδή. Ἡρὼ μὲν χαρίεσσα διοτρεφὲς αἷμα λαχοῦσα: η Ηρώ ήταν μια βασιλοπούλα γεμάτη χάρες λοιπόν, της οποία τονίζεται και συνυποδηλωτικά μέσω του λευκού χρώματος η αγνότητα. Στους στ.55-66 εισέρχεται στο ναό της Αφροδίτης και σκορπά παντού φως και λάμψη. Έντονη είναι σε αυτούς τους στίχους η αντίθεση ανάμεσα στο λευκό χρώμα και στο κόκκινο. Από τη μία οἷά τε λευκοπάρῃος (λευκομάγουλη) ἐπαντέλλουσα Σελήνη (ἡ) λευκοχίτωνος κούρη(ς) (η κόρη με το λευκό χιτώνα).  Και από την άλλη περιγράφονται τα ροδοκοκκινισμένα μάγουλα, μέλη και φτέρνες της. Πρόκειται για μία πολύ όμορφη έκφρασις, για να μεταχειριστούμε τον αρχαίο ρητορικό όρο. Είναι ψέμα πως υπάρχουν μόνο τρεις Χάριτες, θέες της ομορφιάς και της γονιμότητας, θα πει ο Μουσαίος. Γιατί εκατό μόνο μπορούσε να διακρίνει κανείς μέσα στα χαμογελαστά μάτια της Ηρούς: ὀφθαλμὸς γελόων ἑκατὸν Χαρίτεσσι τεθήλει. Η φράση αυτή ανακαλεί συνειρμικά στο νου μου μία παραπλήσια διατύπωση από την πένα του Ν. Βρεττάκου: Το βλέμμα σου σπιθίζει στον ήλιο σαν φώσφορο αγάπης. Οι μνηστήρες πολλοί, έχουν καρφώσει τα βλέμματα πάνω στην όμορφη ιέρεια της Αφροδίτης.

Ο Λέανδρος υφίσταται, με το που την ακουμπά με το βλέμμα του, σχεδόν ταυτόχρονα όλα τα δυνατά πάθη. εἷλε δέ μιν τότε θάμβος, ἀναιδείη,τρόμος, αἰδώς.  Νιώθει ταυτόχρονα ξεδιαντροπιά, καθώς οι ποταμοί του έρωτα χύνονται ορμητικά στην καρδιά του και τον παρασέρνουν, αλλά και ντροπή, συστολή. Δείγμα του ήθους του από τη μία, με την ειδικότερη σημασία της λέξης, αλλά και της χειμαρρώδους επέλευσης του ερωτικού πάθους, από την άλλη, που δεν μπορεί να το συγκρατήσει. Την πλησιάζει λοιπόν, τις ρίχνει ματιές και εκείνη αρχικά ανταποκρίνεται.

Έχουμε δει μέσα σε άκρες τις πληροφορίες που μας δίνει ο Μουσαίος για το ήθος, το χαρακτήρα, δηλαδή, των ηρώων. Αγνή, χαριτωμένη, ευσεβής ως ιέρεια, με γεμάτο χάρη χαμόγελο η Ηρώ, συνεσταλμένος αλλά και συνάμα αναίσχυντος, καθώς είναι κυριευμένος από τον έρωτα, ο Λέανδρος. Πριν μιλήσουμε για τη διάνοια, ας εισάγουμε σε αυτό το σημείο το λογοτεχνικό μοτίβο της ανταλλαγής βλεμμάτων.

 Ήδη στο αρχαιοελληνικό μυθιστόρημα, που γεννάται τον 1ο μ.Χ., με το έργο του Χαρίτωνα από την Αφροδισιάδα της Καρίας, Τα περί Χαιρέαν και Καλλιρόην, το βλέμμα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη γένεση του ερωτικού συναισθήματος. Ήδη στο Φαίδρο του Πλάτωνα υπάρχει η ιδέα ότι το ωραίο εισρέει στον άνθρωπο μέσα από τα μάτια, τον οδηγεί στην ιδέα του Ωραίου και αυτό συντείνει στην ανάπτυξη "ερωτικής σχέσης" μαθητή και δασκάλου, με κοινό στόχο τη γρηγορότερη κατά το δυνατόν πτέρωση της ψυχής. σὺν βλεφάρων δ᾽ ἀκτῖσιν ἀέξετο πυρσὸς Ἐρώτων/καὶ κραδίη πάφλαζεν ἀνικήτου πυρὸς ὁρμῇ. Και λίγο πιο κάτω: ὀφθαλμὸς δ᾽ ὁδός ἐστιν· ἀπ᾽ ὀφθαλμοῖο βολάων/κάλλος ὀλισθαίνει καὶ ἐπὶ φρένας ἀνδρὸς ὁδεύει. Οι φράσεις αυτές καταδεικνύουν το περι ου ο λόγος, ότι ο έρωτας και το κάλλος, με σημείο εκκίνησης τα μάτια, γλιστρούν ύστερα μέσα στην καρδιά του ανθρώπου. Σημειωτέον πως φρήν, στα αρχαία ελληνικά, είναι και ο νους και η καρδιά. Εδώ πιο πιθανή είναι η δεύτερη σημασία, χωρίς, παρά ταύτα, να χρειάζεται να αποκλείσουμε και την πρώτη.

Και ας επανέλθουμε τώρα στη δεύτερη παράμετρο που άπτεται της χαρακτηρολογίας των ηρώων του επυλλίου, τη διάνοια. Όπως έχουμε ήδη δει, ο έρωτας κατακυριεύει αμέσως το Λέανδρο και του αίρει τις όποιες αναστολές. Θα ήταν ίσως υπερβολικός και αναχρονιστικός ο χαρακτηρισμός του Λεάνδρου ως "καθαρόαιμου κυνηγού" αλλά στην πραγματικότητα κάπως έτσι λειτουργεί. Προσπαθεί με κάθε τρόπο να κάμψει τις αναστολές της Ηρούς, απόρροια της σεμνότητας που επιβάλλεται στη γυναίκα καθ' όλη την αρχαιότητα. Είναι αυτός που της πιάνει τα ροδόμορφα δάχτυλα, αλλά εκείνη ευθύς τραβάει το χέρι της. Είναι παρθένα, είναι ιέρεια της Αφροδίτης, να ένα δείγμα της διάνοιάς της. Επιμένει ο Λέανδρος. Την οδηγεί έπειτα στα έγκατα του ναού. Επόμενη κίνηση είναι να φιλήσει το ζωηρόχρωμο λαιμό της ιέρειας. Και τελευταίο όπλο του η πειστική δύναμη του λόγου, της ρητορικής. Η Αφροδίτη, της λέει, αγαπάει το γάμο και τα λέκτρα, τις νυφικές παστάδες. εἰ φιλέεις Ἀφροδίτην, θελξινόων ἀγάπαζε μελίφρονα θεσμὸν Ἐρώτων. Για να της πει εν τέλει ότι η αγάπη προς την Αφροδίτη προϋποθέτει την αγάπη του έρωτα, που σαγηνεύει το νου και στάζει μέλι στην καρδιά. Πείθεται στα λόγια του, κάμπτεται και έρχεται εκείνος στη σύνεχεια σε μία φράση αξεπέραστου, πράγματι, λυρισμού, να της δηλώσει την αφοσίωσή του: ἔσσομαι ὁλκὰς Ἔρωτος ἔχων σέθεν ἀστέρα λύχνον. Θα είμαι ερωτοκάραβο, της λέει, έχοντας για αστέρι, για οδηγό το λύχνο σου.

Συνοψίζοντας τα περί της διανοίας μπορούμε να πούμε τα εξής: ο μεν Λέανδρος σκέφτεται και ενεργεί ως "κυνηγός" που με πράξεις και λόγια προσπαθεί να κάμψει την Ηρώ, ενώ εκείνη αντιστέκεται αρχικά, γιατί αυτό επιβάλλει το ήθος (σεμνότητα) αλλά και η διάνοιά της (συνειδητοποίηση του κοινωνικού ρόλου της=βασιλοπούλα, ιέρεια της Αφροδίτης).

Ο έρωτας από τη φύση του είναι αντινομικός, υπέρτατη χάρα και υπέρτατη λύπη μαζί. Την αντινομικότητα αυτή του έρωτα την έχουν υμνήσει περίφημα οι συγγραφείς, ήδη από την αρχαιότητα. Θα παραθέσουμε ορισμένες φράσεις του κειμένου που το καταδεικνύουν:

• ἄνδρα γὰρ αἰολόμητις (γρηγοροπόδαρος) Ἔρως βελέεσσι δαμάζει/καὶ πάλιν ἀνέρος ἕλκος ἀκέσσεται (γιατρεύει). 
• ἤδη δὲ γλυκύπικρον ἐδέξατο κέντρον Ἐρώτων.
• θέρμετο δὲ κραδίην γλυκερῷ πυρὶ 

Ο Έρωτας παρουσιάζεται ως βέλος (η αναπαράσταση αυτή του έρωτα ανάγεται στα ελληνιστικά χρόνια), που δαμάζει, ως κεντρί, ως γλυκειά φωτιά. Όσον αφορά την πρώτη από τις φράσεις που παραθέσαμε, ο έρωτας δαμάζει την ψυχή του ανθρώπου από τη στιγμή που την κυριεύει, και δεν την γιατροπορεύει μέχρι που να έρθει η ολοκλήρωση του. Τη δεύτερη φράση αξίζει να την αντιπαραβάλλουμε με τους υπέροχους στίχους της Σαπφούς, στους οποίους πολύ πιθανόν να παραπέμπει ο εν λόγω στίχος: Ἔρος δηὖτέ μ᾽ ὀ λυσιμέλης δόνει,/γλυκύπικρον ἀμάχανον ὄρπετον (άγριο ερπετό) (απ.130 Lobel-Page). Για αυτήν την αντινομικότητα του έρωτα μίλησε και ο Πλάτωνας δια στόματος του Σωκράτη στο μύθο της Διοτίμας στο Συμπόσιον: ο Έρωτας είναι ο γιος του Πόρου και της Πενίας. Η Πενία, στη γιορτή που γινόταν στον Όλυμπο για τα γενέθλια της Αφροδίτης, πλησίασε να ζητιανεύσει και κατέληξε να πλαγιάσει πλάι στον μεθυσμένο Πόρο, και έτσι προήλθε ο Έρωτας. Ως γιος του Πόρου, είναι δεινός κυνηγός και επινοητικός, ως γιος της Πενίας, ξυπόλυτος, άστεγος, έμπλεος στερήσεων.

Τι έχει, λοιπόν, να μας πει εν τέλει αυτή η ιστορία; Δείχνει τα όρια που μπορεί να πιάσει ο έρωτας, δείχνει την αυτοθυσία που εμπεριέχει και προϋποθέτει το ερωτικό συναίσθημα, δείχνει πως ακόμη και ο θάνατος δεν συνιστά τέρμα του έρωτα, ο έρωτας ως ακτίνα Χ διατρυπά την κουρτίνα του χρονικού και του τοπικού, την κουρτίνα της ιστορικότητας, θα λέγαμε με μία λέξη, και προχωρά και στο παρά πέρα, πιθανόν βέβαια διαφοροποιημένος. Η εικόνα της Ηρούς και του Λεάνδρου που κείτονται σύγκλινοι, ο ένας πλάι στον άλλο, ακόμη και στο κρέβατου του θανάτου, θέλω να πιστεύω πως δεν είναι απλώς λογοτεχνική αδεία. Έχει ψήγματα αλήθειας και πραγματικότητας.

Να σημειωθεί, επιπρόσθετα, πως μπορούμε να εντοπίσουμε στο επύλλιο αυτό επιδράσεις από τις μυθιστορίες της ελληνορωμαϊκής περιόδου (σημασία της όρασης στην πρόκληση ενός κεραυνοβόλου - λογοτεχνικού περισσότερο παρά ρεαλιστικού - έρωτα, χωρισμός και επανεύρευση ηρώων, δοκιμασίες, όπως η διάσχιση του Ελλησπόντου κλπ). Ας εγκύψει ο καθένας σε αυτό το δίχως άλλο υπέροχο επύλλιο, μέσα από μία νεοελληνική μετάφραση ενδεχομένως, για να γευτεί προσωπικά όσα προσπαθήσαμε να σκιαγραφήσουμε εδώ και ακόμα περισσότερα.

Διαβάστε Περισσότερα