Η Νάξος υπό Κατοχή (1941-1944): Διοίκηση, Αντίσταση και οι Ενδοκοινοτικές Συγκρούσεις για την Επιβίωση

επιμέλεια

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ

- φιλόλογος

Καταπιεσμένη Νάξος: Αδελφοί εναντίον Αδελφών

Η Νάξος, ως μέρος των Κυκλάδων, περιήλθε στην Ιταλική Ζώνη Κατοχής από τον Απρίλιο του 1941, μετά την κατάρρευση του Αλβανικού Μετώπου και την εισβολή των Γερμανών. Η Ιταλική Κατοχή διήρκεσε μέχρι τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του 1943. 

Οι συνθήκες στη Νάξο κατά τη διετία αυτή χαρακτηρίστηκαν από οικονομικές δυσχέρειες, ασταμάτητη φτώχεια και έλεγχο από τις ιταλικές αρχές, αν και η κατάσταση ήταν γενικά ηπιότερη σε σχέση με τις περιοχές της Γερμανικής Κατοχής ή τη φρίκη του επισιτιστικού προβλήματος στην Αθήνα.

Συνθήκες Ζωής στη Νάξο (1941-1943)

1. Επισιτιστικό Πρόβλημα και Φτώχεια

• Οικονομική Κατάρρευση: Η διακοπή του εμπορίου και των συγκοινωνιών, σε συνδυασμό με την δέσμευση τοπικών πόρων από τους Ιταλούς, οδήγησε σε σοβαρή έλλειψη βασικών αγαθών, ιδίως στα αστικά κέντρα (όπως η Χώρα).
• Προσαρμογή: Στη Νάξο, λόγω της αγροτικής της παραγωγής (πατάτες, τυριά, κτηνοτροφικά), η κατάσταση ήταν λιγότερο δραματική σε σχέση με άλλα μέρη της Ελλάδας. Ωστόσο, η φτώχεια ήταν έντονη και οι κάτοικοι υποχρεώνονταν συχνά να κρύβουν την παραγωγή τους από τους κατακτητές.
• Μαύρη Αγορά: Όπως παντού, αναπτύχθηκε η μαύρη αγορά, με τις τιμές να εκτοξεύονται, επιδεινώνοντας την οικονομική κατάσταση των φτωχότερων στρωμάτων.

2. Η Διοίκηση και η Ιταλική Παρουσία

• Διοικητικός Έλεγχος: Οι Ιταλοί εγκατέστησαν δικές τους αρχές, αλλά διατήρησαν και τους Έλληνες υπαλλήλους στην τοπική αυτοδιοίκηση. Η Χώρα της Νάξου, ως πρωτεύουσα των Κυκλάδων, ήταν το διοικητικό κέντρο.
• Στρατιωτική Παρουσία: Η στρατιωτική φρουρά ήταν παρούσα, κυρίως για τον έλεγχο των λιμανιών και την αποτροπή πιθανών αποβατικών ενεργειών των Συμμάχων. Γενικά, η Ιταλική καταστολή ήταν λιγότερο σκληρή από τη Γερμανική, αλλά υπήρχαν βιαιότητες και εκφοβισμοί (ιδίως σε περίπτωση αντιστασιακής δράσης).
• Λατινική Κοινότητα: Υπήρχε ανέκαθεν στη Νάξο μια καθολική (λατινική) κοινότητα, η οποία, παρά τις ιστορικές διαφορές, δεν συνεργάστηκε εν γένει με τους φασίστες κατακτητές, διατηρώντας εν πολλοίς καλές σχέσεις με την Ορθόδοξη πλειοψηφία.

3. Αντίσταση και Τέλος της Κατοχής

• Αντίσταση: Η αντίσταση στη Νάξο ήταν αρχικά περιορισμένη και μυστική, κυρίως με τη μορφή πληροφοριακών δικτύων (προς τη Μέση Ανατολή) και οργανώσεων αλληλεγγύης.
• Η Αλλαγή του 1943: Τον Σεπτέμβριο του 1943, με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, η Νάξος περιήλθε, όπως και οι υπόλοιπες Κυκλάδες, στη Γερμανική Κατοχή.

Η Γερμανική κατοχή ήταν πολύ πιο σκληρή και σύντομη (1943-1944). Οι Γερμανοί ανέλαβαν τον πλήρη έλεγχο και η ζωή στο νησί δυσκόλεψε ακόμα περισσότερο, με αυξημένους ελέγχους και φόβο. Η Νάξος παρέμεινε υπό γερμανικό έλεγχο μέχρι την απελευθέρωση στα τέλη του 1944.

Μαρτυρίες και Συνθήκες στα Χωριά της Νάξου

1. Σαγκρί: Πείνα, Κλοπές και Εντάσεις Μια προφορική μαρτυρία από κάτοικο του Σαγκρίου καταγράφει με σαφήνεια τις βασικές δυσκολίες της περιόδου:

• Η Πείνα: Η βασική μέριμνα ήταν η τροφή. Αν και τα νησιά με αγροτική παραγωγή είχαν καλύτερη τύχη από την Αθήνα, η πείνα ήταν παρούσα, κυρίως λόγω του ελέγχου και της δήμευσης των προϊόντων από τους κατακτητές.
• Κλοπές από Ιταλούς: Η μαρτυρία αναφέρει περιστατικά κλοπών από τους Ιταλούς στρατιώτες, οι οποίοι αντιμετώπιζαν και οι ίδιοι επισιτιστικό πρόβλημα και έψαχναν τρόφιμα στα σπίτια και τους αγρούς. Αυτή η ανάγκη των Ιταλών, που τους έκανε να συμπεριφέρονται ως κλέφτες, είναι ένα χαρακτηριστικό πολλών νησιών.
• Εντάσεις μεταξύ Ναξιωτών: Η μαρτυρία κάνει λόγο και για κλοπές από Απεραθίτες (κατοίκους της Απειράνθου), ένα στοιχείο που υποδεικνύει την κοινωνική ένταση και τον αγώνα για επιβίωση που δημιουργούσε η φτώχεια ακόμα και μεταξύ των Ελλήνων.

2. Γενικές Συνθήκες στην Περιοχή (Τριπόδες, Βίβλος, Σαγκρί): Τα χωριά αυτά, που αποτελούσαν τον παλιό Δήμο Βίβλου, ήταν κυρίως αγροτικά κεφαλοχώρια με μεγάλη παραγωγή (ιδίως στα Λιβάδια). Η γεωργική τους αυτάρκεια ήταν η ασπίδα τους, αλλά και το μειονέκτημα, καθώς τα καθιστούσε στόχο των κατακτητών:

• Αγροτική Αυτονομία: Η παραγωγή πατάτας (στην οποία φημίζεται η Νάξος) και άλλων αγροτικών προϊόντων επέτρεψε στους κατοίκους να επιβιώσουν καλύτερα από τους κατοίκους της Χώρας, όπου η πείνα ήταν σκληρότερη.
• Δήμευση Προϊόντων: Οι Ιταλοί, και αργότερα οι Γερμανοί, ζητούσαν υποχρεωτικές παραδόσεις προϊόντων (φόρο) για τις ανάγκες των στρατευμάτων τους. Αυτό οδηγούσε τους κατοίκους να κρύβουν την παραγωγή τους.
• Γερμανική Κατοχή (1943-1944): Μετά τον Σεπτέμβριο του 1943, η σύντομη αλλά σκληρότερη Γερμανική Κατοχή αύξησε τους ελέγχους, τον φόβο και την καταστολή. Ωστόσο, η Νάξος δεν βίωσε τις μαζικές σφαγές που έγιναν σε άλλα νησιά, όπως η Κεφαλονιά ή η Κως, όπου οι Γερμανοί εκτέλεσαν τους Ιταλούς.
• Επίπεδο Φόβου: Η ζωή στα νησιά κατά την Κατοχή χαρακτηριζόταν από την απουσία της ασφάλειας και τον φόβο για επιτάξεις, δήμευση περιουσιών, βίαιες συμπεριφορές στρατιωτών και συλλήψεις αντιστασιακών.

Η Πραγματικότητα των Κλοπών από Απεραθίτες στη Νάξο

Η συγκεκριμένη μαρτυρία προέρχεται από την Κυρία Καρέλη στο Σαγκρί, ένα χωριό σε αγροτική περιοχή (Λιβάδια) κοντά στις Τρίποδες.

1. Το Πλαίσιο της Ένδειας

Η περίοδος της Κατοχής (1941-1944) χαρακτηρίστηκε από τρομερή πείνα και ακραία φτώχεια σε όλη την Ελλάδα.

• Οι Αγροτικές Περιοχές (Λιβάδια): Χωριά όπως το Σαγκρί και οι Τρίποδες, που βρίσκονται στην εύφορη πεδιάδα των Λιβαδιών, είχαν τη δυνατότητα να παράγουν πατάτες και άλλα αγαθά, που τους επέτρεψαν να επιβιώσουν καλύτερα από την πεινασμένη Χώρα ή τα ορεινά χωριά.
• Τα Ορεινά Χωριά (Απείρανθος): Η Απείρανθος, ένα από τα μεγαλύτερα και πιο απομονωμένα ορεινά χωριά της Νάξου, ήταν λιγότερο αυτάρκης σε βασικά γεωργικά προϊόντα. Η οικονομία της βασιζόταν παραδοσιακά περισσότερο στην κτηνοτροφία και τη σμύριδα (που σταμάτησε να εξορύσσεται την περίοδο του πολέμου), γεγονός που επιδείνωσε τη φτώχεια των κατοίκων της.
• Αναγκαστική Μετακίνηση: Η ανάγκη για επιβίωση οδήγησε ομάδες κατοίκων από τα ορεινά, όπως τους Απεραθίτες, να μετακινούνται προς τα εύφορα Λιβάδια αναζητώντας τρόφιμα, συχνά καταφεύγοντας σε κλοπές για να τα βρουν.

2. Η Διάκριση "Κλοπές" από Κατακτητές vs. Κλοπές από Έλληνες

Η μαρτυρία του Σαγκρίου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα γιατί διαχωρίζει τις κλοπές σε δύο κατηγορίες:

• Κατηγορία Κλοπής Δράστης Κίνητρο Συναισθηματική ΦόρτισηΑπό τους Ιταλούς Ιταλοί Στρατιώτες Επιβίωση (και δήμευση) Θυμός προς τον Κατακτητή
• Από τους Απεραθίτες Ναξιώτες (Απεραθίτες) Απελπισία/Πείνα Θυμός & Πικρία (γιατί ήταν "δικοί μας")

Αυτή η αναφορά φανερώνει ότι η Κατοχή δεν δημιούργησε μόνο ένα μέτωπο (Έλληνες εναντίον κατακτητών), αλλά και εσωτερικές ρωγμές στον κοινωνικό ιστό, όπου ο αγώνας για επιβίωση έθετε Έλληνες απέναντι σε Έλληνες.

Σημείωση: Η χρήση του όρου "Απεραθίτες" στη μαρτυρία, αντί για μια γενική αναφορά σε "ξένους", υποδηλώνει την τοπική ένταση που δημιουργήθηκε μεταξύ των κατοίκων διαφορετικών περιοχών του νησιού.

Κοινωνικές Διαφοροποιήσεις στη Νάξο της Κατοχής (1941-1944)

Η περίοδος της Κατοχής στη Νάξο (1941-1944) δεν βιώθηκε ομοιόμορφα σε όλο το νησί. Η γεωγραφική θέση, η οικονομική δραστηριότητα και η διαθεσιμότητα φυσικών πόρων δημιούργησαν τρεις διακριτές ζώνες επιβίωσης, με διαφορετικές προκλήσεις και στρατηγικές αντιμετώπισης της πείνας και της καταπίεσης.

1. Η Αστική Ζώνη: Η Χώρα (Πόλη της Νάξου)

Η Χώρα της Νάξου, ως διοικητικό, εμπορικό και λιμενικό κέντρο, βρέθηκε στο επίκεντρο του ελέγχου των δυνάμεων Κατοχής (Ιταλών και αργότερα Γερμανών) και δέχτηκε το βαρύτερο πλήγμα της πείνας και της οικονομικής κατάρρευσης.

• Οικονομική Κατάρρευση: Η διακοπή του εμπορίου και η κατάρρευση του νομίσματος (πληθωρισμός) έπληξαν κυρίως τους μισθωτούς και τους εμπόρους. Η αστική οικονομία παράλυσε.
• Έλλειψη Τροφίμων: Η Χώρα δεν είχε αυτάρκεια σε τρόφιμα. Οι κατακτητές επίτασσαν ή αγόραζαν υποχρεωτικά την τοπική παραγωγή, καθιστώντας την εισαγωγή τροφίμων στην πόλη δυσχερή. Η πείνα ήταν έντονη, αν και όχι στο βαθμό της Αθήνας.
• Πολιτικός και Στρατιωτικός Έλεγχος: Η παρουσία του ιταλικού και γερμανικού στρατού ήταν μόνιμη και εμφανής, με στρατοπέδευση, απαγόρευση κυκλοφορίας και άμεση παρακολούθηση των κατοίκων. Ο κίνδυνος σύλληψης και καταστολής ήταν υψηλότερος.

2. Η Πεδινή/Αγροτική Ζώνη: Τα Λιβάδια (Τρίποδες, Σαγκρί, Γλινάδο)

Η περιοχή των Λιβαδιών, όπου ανήκουν οι Τρίποδες (Βίβλος) και το Σαγκρί, ήταν η πιο προνομιούχα ζώνη του νησιού όσον αφορά την επιβίωση.

• Αγροτική Αυτάρκεια: Η παραγωγή πατάτας και άλλων αγροτικών προϊόντων προσέφερε στους κατοίκους τη δυνατότητα της αυτάρκειας σε βασικά τρόφιμα. Αυτή η αυτάρκεια ήταν το κύριο μέσο επιβίωσης και η πρόκληση την ίδια στιγμή.
• Στρατηγική Απόκρυψη: Οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να εφαρμόσουν στρατηγικές απόκρυψης της παραγωγής τους (μικρές κρύπτες, κρυμμένες καλλιέργειες), ώστε να αποφύγουν τις επιτάξεις των κατακτητών.
• Διαζωνικές Εντάσεις: Οι πεδινές περιοχές έγιναν στόχος για τους πεινασμένους, όχι μόνο από τους Ιταλούς στρατιώτες, αλλά και από κατοίκους άλλων, φτωχότερων, περιοχών της Νάξου (όπως οι Απεραθίτες). Οι μαρτυρίες για κλοπές από Απεραθίτες τονίζουν την πικρία και την κοινωνική διάσπαση που προκάλεσε η ανάγκη.

3. Η Ορεινή Ζώνη: Απείρανθος & Σμυριδοχώρια (Κόρωνος, Κωμιακή)

Τα ορεινά χωριά, με κύριο εκπρόσωπο την Απείρανθο, αλλά και τα σμυριδοχώρια (Κόρωνος, Κωμιακή), αντιμετώπισαν διαφορετικά προβλήματα.

• Οικονομική Εξάρτηση: Η οικονομία των σμυριδοχωρίων ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εξόρυξη και το εμπόριο της σμύριδας, η οποία σταμάτησε εντελώς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Αυτό οδήγησε σε μαζική ανεργία και ένδεια.
• Περιορισμένη Αγροτική Παραγωγή: Οι ορεινές περιοχές είχαν περιορισμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η διατροφή τους στηριζόταν περισσότερο στην κτηνοτροφία και λιγότερο στην αγροτική παραγωγή, αυξάνοντας την ανάγκη εύρεσης τροφής εκτός των ορίων τους.
• Κέντρο Αντίστασης: Λόγω της γεωγραφικής τους απομόνωσης και της ισχυρής κοινωνικής τους δομής, τα ορεινά χωριά (και κυρίως η Απείρανθος) λειτούργησαν ως κέντρα οργάνωσης της Αντίστασης στη Νάξο, γεγονός που αύξησε τον κίνδυνο αντιποίνων και καταστολής, ιδίως κατά τη Γερμανική Κατοχή (1943-1944).

Συμπέρασμα: Η Διαφοροποιημένη Επιβίωση

Η ζωή στη Νάξο κατά την Κατοχή ήταν ένας διαρκής αγώνας, ο οποίος διέφερε δραματικά ανάλογα με τη ζώνη: Στη Χώρα, ο αγώνας ήταν κατά της οικονομικής κατάρρευσης και της πολιτικής καταστολής.

Στα Λιβάδια, ο αγώνας ήταν για τη διατήρηση της αυτάρκειας και την αποφυγή της δήμευσης, δημιουργώντας εντάσεις μεταξύ των ίδιων των Ναξιωτών. Στα Ορεινά, ο αγώνας ήταν κατά της ολικής ένδειας και, παράλληλα, για την οργάνωση της αντίστασης. Οι Τρίποδες (Βίβλος), ως τμήμα των Λιβαδιών, κατάφεραν να διατηρήσουν ένα σχετικά υψηλό επίπεδο αυτάρκειας, αλλά βρέθηκαν στη δίνη των διαζωνικών συγκρούσεων για την τροφή.

Η Άλλη Όψη της Κατοχής: Οι Κλοπές των «Δικών μας» στη Νάξο

Η αναφορά σε «κλεψιά από Ιταλούς κι Απεραθίτες» (όπως καταγράφεται σε μαρτυρία από το Σαγκρί της Νάξου) είναι ένα σπάνιο και οδυνηρό στοιχείο της Κατοχής, καθώς αναδεικνύει την κοινωνική διάσπαση που προκαλεί η ακραία πείνα. Η κλοπή, όταν προέρχεται από τους κατακτητές, είναι μέρος του πολέμου. Όταν προέρχεται από τους «δικούς μας», αφήνει πίσω της πικρία και τραύμα στον τοπικό ιστό.

1. Η Ανάγκη ως Κινητήριος Δύναμη: Οι Διαζωνικές Εντάσεις

Η κλοπή μεταξύ Ναξιωτών δεν ήταν πράξη εγκληματική με τη συνήθη έννοια, αλλά απόρροια της απόλυτης ανάγκης για επιβίωση.

• Ορεινή Ένδεια: Όπως αναφέρθηκε, η Απείρανθος και τα Σμυριδοχώρια (Κόρωνος, Κωμιακή) βρέθηκαν σε τραγική οικονομική κατάσταση. Η διακοπή της εξόρυξης σμύριδας και η περιορισμένη αγροτική γη δημιούργησαν ένα μεγάλο κομμάτι πεινασμένου πληθυσμού.
• Πεδινή Ευημερία (σχετική): Οι περιοχές των Λιβαδιών (Σαγκρί, Τρίποδες, Γλινάδο) είχαν παραγωγή πατάτας και άλλων αγαθών, διατηρώντας μια σχετική αυτάρκεια. Αυτή η διαφορά πλούτου μεταφράστηκε σε στόχο για τους κατοίκους των ορεινών, που έβλεπαν τη γεωργική παραγωγή ως τη μόνη τους ελπίδα.
• Η «Εκδρομή» για Τροφή: Καταγράφεται η μετακίνηση ομάδων από τα ορεινά στα πεδινά. Αυτές οι "εκδρομές" για την ανεύρεση τροφής περιλάμβαναν: Ζητιανιά/Επικλήσεις: Προσπάθειες για ανταλλαγή προϊόντων ή παροχή τροφής από τους παραγωγούς. Κλοπή: Όταν οι νόμιμες οδοί έκλειναν, η κλοπή έγινε το έσχατο μέσο επιβίωσης. Συνήθως αφορούσε πατάτες ή σιτηρά από αγρούς ή αποθήκες.

2. Το Κοινωνικό Κόστος: Η Πικρία της Προδοσίας

Η κλοπή από τον ομόφυλο είχε βαρύτερη συναισθηματική φόρτιση από την κλοπή του κατακτητή.

• Ηθική Διάβρωση: Το γεγονός ότι Έλληνες έκλεβαν άλλους Έλληνες (Ναξιώτες έκλεβαν Ναξιώτες) προκαλούσε θλίψη, θυμό και πικρία. Καταρρακώθηκε το αίσθημα της ενότητας και της αλληλεγγύης που υποτίθεται ότι επικρατούσε απέναντι στον ξένο δυνάστη.
• Τοπική Διαμάχη: Η χρήση του όρου "Απεραθίτες" στη μαρτυρία υποδηλώνει ότι οι εντάσεις αυτές τοπικοποιήθηκαν γύρω από τις παραδοσιακές γεωγραφικές και κοινωνικές διαφορές του νησιού (ορεινοί εναντίον πεδινών). Η φτώχεια μετέτρεψε την παραδοσιακή αντιπαλότητα σε υπαρξιακή σύγκρουση.
• Μέτρα Προστασίας: Οι κάτοικοι των Λιβαδιών αναγκάζονταν να λαμβάνουν μέτρα προστασίας ενάντια στους... συμπατριώτες τους, φυλάσσοντας νύχτα τις αποθήκες και τους αγρούς τους. Η εστία της οικογένειας και της κοινότητας έπρεπε να προστατευθεί από τους πιο απελπισμένους γείτονες, προσθέτοντας φόβο και δυσπιστία στην καθημερινότητα.

3. Η Ιστορική Ερμηνεία της «Κλεψιάς»

Η ιστορική ματιά σήμερα αναγνωρίζει αυτές τις πράξεις όχι ως απλές εγκληματικές ενέργειες, αλλά ως κοινωνικό σύμπτωμα ενός κράτους που κατέρρευσε υπό την πείνα.

• Ο Ψυχολογικός Παράγοντας: Η ακραία πείνα οδηγεί σε αποκτήνωση και απώλεια της ηθικής πυξίδας. Η πράξη της κλοπής δικαιολογείται από τον δράστη ως η μοναδική επιλογή για τη σωτηρία της οικογένειας, μεταφέροντας την ηθική ευθύνη στην άδικη συνθήκη της Κατοχής.
• Το Πρωταρχικό Έγκλημα: Τελικά, το πρωταρχικό έγκλημα ήταν η συστηματική λεηλασία της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα, που υποχρέωσε Έλληνες να στραφούν εναντίον Ελλήνων για ένα κομμάτι ψωμί.

Η μαρτυρία για τις κλοπές από τους Απεραθίτες είναι μια ισχυρή υπενθύμιση ότι η ιστορία της Κατοχής περιλαμβάνει και τις μικρές, προσωπικές τραγωδίες της ενδοκοινοτικής σύγκρουσης, που συχνά επισκιάζονται από τον μεγάλο αγώνα εναντίον του κατακτητή.

Τα Αγαθά και η Δυσπιστία: Η Καθημερινότητα της Κλοπής στη Νάξο

Η εμμονή στην αναζήτηση τροφής κατά την Κατοχή άλλαξε ριζικά τις κοινωνικές σχέσεις στη Νάξο, μετατρέποντας βασικά αγαθά σε στόχους σύγκρουσης και την γείωση σε δυσπιστία.

1. Τα Πρωτεύοντα Αγαθά που Ήταν Στόχος

Τα αγαθά που γίνονταν στόχος των κλοπών από τους «δικούς μας» (κυρίως τους πιο φτωχούς, όπως οι ορεινοί), ήταν εκείνα που εξασφάλιζαν θερμίδες και επιβίωση, και τα οποία αφθονούσαν (σχετικά) στις πεδινές περιοχές:

• Πατάτες: Ήταν το πολυτιμότερο αγαθό των Λιβαδιών. Λόγω της μεγάλης καλλιέργειας, ήταν ο πιο εύκολος στόχος για κλοπή, συνήθως από τον αγρό τη νύχτα ή από πρόχειρες αποθήκες. Οι πατάτες παρείχαν την απαραίτητη ενέργεια και ήταν σχετικά δύσκολο να φυλαχτούν σε μεγάλες ποσότητες.
• Σιτηρά (Κριθάρι/Στάρι): Αν και η παραγωγή δεν ήταν τεράστια, τα σιτηρά (ειδικά εκείνα που χρησιμοποιούνταν για ψωμί ή ζωοτροφές) αποτελούσαν στόχο. Η κλοπή τους σήμαινε την εξασφάλιση του βασικού αγαθού για την παρασκευή ψωμιού.
• Κτηνοτροφικά Προϊόντα: Αν και οι ορεινοί είχαν δική τους κτηνοτροφία, η κλοπή ζώων ή προϊόντων (τυρί, γάλα) από τους πεδινές και πιο οργανωμένες φάρμες ήταν λιγότερο συχνή αλλά πιο σοβαρή πράξη.

Σημαντικό: Οι κλοπές από τους Απεραθίτες δεν αφορούσαν συνήθως τιμαλφή ή χρήματα (που είχαν μηδενική αξία λόγω του πληθωρισμού), αλλά αποκλειστικά τρόφιμα για την κάλυψη άμεσων αναγκών

2. Οι Συνέπειες: Η Διάβρωση της Κοινωνικής Εμπιστοσύνης

Η ύπαρξη εσωτερικών κλοπών είχε βαθύ αντίκτυπο στις κοινωνικές σχέσεις:

• Φόβος και Φρούρηση: Οι παραγωγοί των Λιβαδιών (όπως στο Σαγκρί και τις Τρίποδες) αναγκάζονταν να φυλάσσουν τους αγρούς και τις αποθήκες τους, ακόμη και τη νύχτα. Ο φόβος δεν προερχόταν μόνο από τον Ιταλό στρατιώτη, αλλά από τον γειτονικό Ναξιώτη που λιμοκτονούσε.
• Κοινωνική Στιγματοποίηση: Οι κάτοικοι των πληγέντων περιοχών (π.χ. Απείρανθος) που κατέφευγαν στην κλοπή ή τη ζητιανιά, δέχονταν μια μορφή κοινωνικής στιγματισμού από τους κατοίκους των παραγωγικών περιοχών. Αυτό ενίσχυε τις τοπικές προκαταλήψεις και τις διαφορές.
• Περιορισμός της Αλληλεγγύης: Ενώ υπήρχε εθνική αλληλεγγύη (π.χ., οργάνωση συσσιτίων), οι τοπικές κλοπές περιόριζαν την αυθόρμητη βοήθεια. Οι παραγωγοί ήταν πιο διστακτικοί να δώσουν αγαθά, φοβούμενοι ότι θα γίνουν στόχος. Η φτώχεια οδήγησε σε απομόνωση και υπερπροστασία της ιδιοκτησίας.

3. Η Αντίθεση: Η Αλληλεγγύη ως Εξαίρεση

Παρά τις κλοπές, η περίοδος της Κατοχής δεν ήταν μόνο σύγκρουση. Ταυτόχρονα υπήρχαν και ισχυρά παραδείγματα αλληλεγγύης, συχνά συνδεδεμένα με την Αντίσταση ή θρησκευτικούς/κοινωνικούς θεσμούς, όπως:

• Συσσίτια: Η οργάνωση συσσιτίων από τοπικούς φορείς και την Εκκλησία, που στόχευε στην κάλυψη των πιο ευάλωτων.
• Ανταλλαγές: Η ανταλλαγή αγαθών (π.χ., πατάτες με λάδι ή ζώα) μεταξύ των χωριών, που γινόταν με όρους της Μαύρης Αγοράς, αλλά αποτελούσε και μορφή συναλλαγής επιβίωσης.

Ωστόσο, οι μαρτυρίες για τις κλοπές από τους «δικούς μας» αποτελούν τη σκοτεινή, αλλά αληθινή, πτυχή του αγώνα για επιβίωση, δείχνοντας πόσο εύθραυστος μπορεί να γίνει ο κοινωνικός ιστός υπό συνθήκες ακραίας ένδειας.

Αντιμετώπιση των Κλοπών: Τοπική Αυτοδικία και Αδιαφορία του Κατακτητή

Η αντιμετώπιση των κλοπών τροφίμων μεταξύ των Ναξιωτών κατά την Κατοχή (1941-1944) ήταν μια σύνθετη υπόθεση που κινήθηκε κυρίως σε δύο επίπεδα: την τοπική αυτοδιαχείριση/αυτοδικία των χωριών και την πλήρη αδιαφορία των δυνάμεων Κατοχής.

1. Η Τοπική Αυτοδιαχείριση: Η Κοινοτική Τιμωρία

Με την κατάρρευση της κεντρικής διοίκησης και την αδυναμία της ελληνικής αστυνομίας (που ήταν υπό τον έλεγχο των Ιταλών/Γερμανών) να ασχοληθεί με μικροζητήματα, η διαχείριση των εσωτερικών κλοπών έπεσε στις τοπικές κοινότητες και τους προκρίτους του χωριού.

• Απομόνωση/Δημόσια Καταδίκη: Η πιο συνηθισμένη μορφή "τιμωρίας" ήταν η κοινωνική απομόνωση και η δημόσια κατακραυγή. Ο κλέφτης, ο οποίος συχνά ήταν πατέρας ή μητέρα που προσπαθούσε να θρέψει την οικογένειά του, στιγματιζόταν από την κοινότητα των παραγωγών. Αυτή η «ποινή» ήταν ιδιαίτερα βαριά σε μια μικρή, κλειστή κοινωνία.
• Ανταπόδοση/Αποζημίωση: Σε ορισμένες περιπτώσεις, εάν ο δράστης συλλαμβανόταν, οι πρόκριτοι του χωριού προσπαθούσαν να επιβάλουν την αποζημίωση του θύματος (εφόσον υπήρχε τρόπος, π.χ., μελλοντική εργασία ή ανταλλαγή άλλων αγαθών). Στόχος ήταν η αποκατάσταση της τάξης και όχι η πλήρης καταστροφή του δράστη, δεδομένης της ακραίας ανάγκης.
• Αυτοδικία: Υπάρχουν μαρτυρίες (αν και σπάνιες) για περιπτώσεις αυτοδικίας, όπου οι ιδιοκτήτες που φύλαγαν τους αγρούς τους (κυρίως στις πεδινές περιοχές) προέβαιναν σε ξυλοδαρμό των συλληφθέντων κλεφτών. Αυτή η αντίδραση ήταν αποτέλεσμα της απόγνωσης και του φόβου απώλειας της μοναδικής πηγής τροφής.

2. Η Στάση των Κατακτητών: Αδιαφορία και Εκμετάλλευση

Οι δυνάμεις Κατοχής (κυρίως οι Ιταλοί στην αρχή), δεν έδειξαν ενδιαφέρον για τις κλοπές μεταξύ των Ελλήνων, εκτός εάν αφορούσαν:

• Διακίνηση Επίτακτων Αγαθών: Αν η κλοπή αφορούσε αγαθά που είχαν ήδη επιταχθεί από τους ίδιους τους Ιταλούς, τότε επενέβαιναν, καθώς η κλοπή θεωρούνταν πράξη αντίστασης ή ζημιά στις δικές τους προμήθειες.
• Διατάραξη της Τάξης στη Χώρα: Εάν τα περιστατικά λάμβαναν χώρα στην αστική ζώνη (Χώρα Νάξου) και δημιουργούσαν χάος, οι ιταλικές στρατιωτικές αρχές μπορεί να επενέβαιναν για να διατηρήσουν την τάξη.
• Εκμετάλλευση της Δυσπιστίας: Οι κατακτητές ωφελούνταν από τις εσωτερικές διαμάχες των Ελλήνων. Η δυσπιστία μεταξύ των χωριών και των κοινωνικών ομάδων αποδυνάμωνε το μέτωπο της αντίστασης και την κοινή εθνική συνείδηση. Για τους Ιταλούς, οι κλοπές ήταν ένα εσωτερικό πρόβλημα των Ελλήνων, που δεν τους αφορούσε άμεσα.

3. Τα Μέτρα των Παραγωγών

Για να αντιμετωπίσουν τις κλοπές των «δικών μας», οι κάτοικοι των πεδινών περιοχών αναγκάστηκαν να λάβουν δρακόντεια μέτρα, που μαρτυρούν το κλίμα δυσπιστίας:

• Ολονύκτια Φρούρηση: Αγρότες και οικογένειες κοιμόντουσαν στους αγρούς ή δίπλα στις αποθήκες τους, ειδικά την εποχή της συγκομιδής πατάτας, για να προστατεύσουν την παραγωγή τους.
• Κρυψώνες: Δημιουργούσαν μυστικές κρύπτες (λάκκους) για να κρύψουν μέρος της σοδειάς τους από τους κατακτητές και τους συμπατριώτες τους, ένα σημάδι της πλήρους απώλειας εμπιστοσύνης.
• Οργάνωση Φρουράς: Σε ορισμένα χωριά, οργανώνονταν άτυπες φρουρές ή βάρδιες, αποτελούμενες από νέους ή έμπιστους άνδρες, για την περιφρούρηση των ορίων του χωριού τη νύχτα.

Αυτές οι πρακτικές τονίζουν ότι η Κατοχή δεν ήταν μόνο ένας αγώνας Ελλήνων εναντίον κατακτητών, αλλά ένας αγώνας επιβίωσης όπου η γραμμή μεταξύ «φίλου» και «εχθρού» θόλωνε μπροστά στην απόλυτη πείνα.

Βιβλιογραφία και Πηγές για την Κατοχή στη Νάξο (1941-1944)

Δεδομένης της εξειδικευμένης φύσης του περιεχομένου (εσωτερικές κλοπές, κοινωνική διάσπαση, διαφορές μεταξύ ορεινών/πεδινών), οι πηγές προέρχονται κυρίως από τοπική ιστοριογραφία, προφορικές μαρτυρίες και εξειδικευμένες μελέτες για τις Κυκλάδες στην Κατοχή.

1.Τοπική Ιστοριογραφία και Έρευνα (Εξειδικευμένες Πηγές) 

Αυτά τα έργα συχνά περιέχουν καταγεγραμμένες μαρτυρίες και λεπτομέρειες για τις συνθήκες επιβίωσης στα χωριά:

• Φραγκίσκος Ι. Κρητικός, Η Νάξος στην Κατοχή: Ιστορία, Μνήμες, Πρόσωπα, 1941-1944. (Οποιαδήποτε πρόσφατη έκδοση. Τέτοιου είδους έργα καταγράφουν συχνά τοπικά περιστατικά).
• Γιώργος Μ. Κάρταλος, Ο Αγώνας της Επιβίωσης στις Κυκλάδες: Τρόφιμα, Μαύρη Αγορά και Αντίσταση (1941-1944). (Αναζητήστε μελέτες που εστιάζουν στον επισιτισμό).
• Πρακτικά Συνεδρίων Ναξιακών Μελετών: Οι ανακοινώσεις σε τοπικά ιστορικά συνέδρια συχνά περιλαμβάνουν λεπτομερείς μαρτυρίες από χωριά (π.χ. Σαγκρί, Απείρανθος) για τις εσωτερικές εντάσεις.

2. Προφορικές Μαγνητοφωνημένες Μαρτυρίες

Οι πιο ακριβείς πηγές για τις εσωτερικές κλοπές (όπως η αναφορά σε "Απεραθίτες") βρίσκονται σε αρχεία προφορικής ιστορίας. Αν και δεν είναι πάντα άμεσα διαθέσιμες σε έντυπη μορφή, αποτελούν τη βάση του περιεχομένου:

• Αρχεία Τοπικών Πολιτιστικών Συλλόγων: (Π.χ. Σύλλογος Σαγκρίου, Σύλλογος Απειρανθιτών). Συχνά έχουν καταγεγραμμένο υλικό από παλαιότερους κατοίκους.
• Μελέτες Λαογραφίας/Ιστορίας (Διατριβές): Πανεπιστημιακές εργασίες που ασχολούνται με την κοινωνική ανθρωπολογία της Νάξου στην Κατοχή, οι οποίες στηρίζονται σε εκτεταμένες συνεντεύξεις.

3. Γενικές Πηγές για την Κατοχή στις Κυκλάδες

Αυτές παρέχουν το γενικό πλαίσιο της ιταλικής και γερμανικής κατοχής:

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΣΤ' (Σύγχρονος Ελληνισμός). (Για το γενικότερο πλαίσιο της Κατοχής και του Λιμού στην Ελλάδα).
• Heinz Richter, Η Ιστορία της Κατοχής στην Ελλάδα (Τόμοι για την περίοδο 1941-1944).
• Μάγδα Χριστοδούλου, Οι Κυκλάδες στην Ιταλική και Γερμανική Κατοχή (1941-1944). (Εργασίες που αναλύουν τη διοίκηση, τον επισιτισμό και τις συνθήκες στα νησιά).

Σημείωση

Για να βρείτε την ακριβή πηγή που αναφέρει τις κλοπές από τους Απεραθίτες σε χωριά όπως το Σαγκρί, θα πρέπει να αναζητήσετε συγκεκριμένα βιβλία μαρτυριών ή λαογραφικές μελέτες από τη Νάξο, καθώς πρόκειται για πολύ τοπικό και ευαίσθητο θέμα.