Εκπαιδευτικοί, εκπαιδευομένοι και εκπαιδευτική πράξη...

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Τι είναι η εκπαίδευση, τι είναι το σχολείο; τι επιδιώκουμε διά του σχολείου; Σχολείο εκ της σχολής, που σήμαινε αρχικά χρόνος ανάπαυσης, αργία, ελεύθερος χρόνος. Ύστερα προσέλαβε τη σημασία χρόνος αξιοποίησης των ταλέντων, χρόνος πνευματικής καλλιέργειας και κατέληξε να σημαίνει τον χώρο εκπαίδευσης. Μια αντιπαραβολή προς τις άλλες γλώσσες καταδεικνύει την κοινή καταγωγή: school, Schule, école, scuola, escuela... Η γλώσσα μάς ενώνει, δεν χτίζει πάντα πύργους της Βαβέλ. Οι λέξεις εμπεριέχουν στα σπλάγχνα τους πολλές πληροφορίες, κουβαλούν πολλές φορές φορτίο αιώνων. Πόσο νεοελληνικές είναι οι λέξεις Γυμνάσιο και Λύκειο; Πολύ αλλά πολύ περισσότερο αρχαίες, καθώς γυμνάσιο ήταν ο χώρος εκγύμνασης στην αρχαιότητα. Μια εκγύμναση του πνεύματος, της ψυχής αλλά και του σώματος (πρέπει να) είναι και το σημερινό Γυμνάσιο. Το δε Λύκειο ανακαλεί το Λύκειο του Αριστοτέλη, που πήρε το όνομά του από τον Λύκειο Απόλλωνα και το ιερό που υπήρχε στην περιοχή. Ο Απόλλων είναι ο θεός της ποίησης, της μουσικής, των τεχνών και των γραμμάτων, του ευγενικού μεγαλείου, όπως θα έλεγε ο Winckelmann. Ένας ευγενής χώρος (θα έπρεπε να) είναι και το Λύκειο, ένας χώρος θεραπείας των τεχνών και των γραμμάτων.  

Η εκπαίδευση, θαρρώ, θα πρέπει να στοχεύει στην εκκόλαψη ανθρώπων μορφωμένων, μα πρωτίστως κριτικών. Οι πληροφορίες ξεχνιούνται γρήγορα, όχι όμως η στοχαστική ικανότητα. Η εκπαίδευση θα πρέπει να παρέχει μια ολόπλευρη εικόνα των πνευματικών, καλλιτεχνικών και επιστημονικών πραγμάτων, αλλά και να είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη ζωή και την κοινωνία. Καίτοι φιλόλογος, διερωτώμαι καμιά φορά τι ωραία που θα ήταν να μαθαίναμε στη Φυσική: πού οφείλεται το χρώμα του ουρανού; τα αστέρια είναι πλανήτες «πεθαμένοι»; Κι οι διάττοντες αστέρες; Εκείνο το ουράνιο τόξο πώς προκαλείται; Η βροχή; Το χιόνι; Ο αέρας τι ακριβώς είναι; Θα ήθελα, με άλλα λόγια, μια Φυσική πιο πρακτική, που δεν αγγίζει μόνο τα μη ορώμενα (π.χ. πρωτόνια, ηλεκτρόνια κλπ.), αλλά πρωτίστως τα ορώμενα και αισθητά. Μια Φυσική που θα έχει και μία φιλοσοφική θεώρηση, όπως ήταν εκ συστάσεως (βλ. Αριστοτέλης).  

Η εκπαίδευση θα πρέπει να δημιουργεί ανθρώπους ευτυχισμένους και ισορροπημένους. Η γνώση μπορεί να κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο; Ο Schopenhauer, ο μελαγχολικός αυτός φιλόσοφος, έλεγε ότι: η τέχνη είναι το μοναδικό ρήγμα στην οδύνη του ανθρώπου. Η τέχνη, η γνώση δεν κάνουν καλύτερο τον άνθρωπο μάλλον, δίνουν, όμως, ποιότητα στη ζωή του, τον παρηγορούν, του διανοίγουν διανοητικούς ορίζοντες, του προσφέρουν στιγμές απόλαυσης και ομορφιάς. Ο Freud ήδη από τα 1930 είχε πει ότι: σκοπός της ζωής των ανθρώπων φαίνεται πως είναι η ευτυχία. Για το τι είναι η ευτυχία (συναίσθημα, διάθεση ή βίωμα;, στόχος, πορεία ή ουτοπία;), για το τι την καθορίζει κ.ο.κ. έχει χυθεί πολύ μελάνι από τους κύκλους των επιστημόνων της ψυχής. Αυτό που έχει σημασία εδώ είναι υπό ποια μορφή θα μπορούσε να υποστασιοποιηθεί η ευτυχία στο σχολείο. Μα με τη δημιουργία υγιών φιλιών, με την ουσιαστική επικοινωνία μαθητών και εκπαιδευτικού, με τον ενθαρρυντικό λόγο από μέρους του εκπαιδευτικού, την ευγενική ανατροφοδότηση, με την αγάπη του ακόμα προς τους μαθητές του. Ο εκπαιδευτικός έχει πολλές οικογένειες, όχι μόνο μία. Η ευτυχία, όμως, θα μπορούσε να προσεγγιστεί και διά του φιλοσοφικού πεδίου. Τι είναι ευτυχία για τον Αριστοτέλη, φερ’ ειπείν; Η ενέργεια της ψυχής που ζει ενάρετα. Οι κατοπινοί φιλόσοφοι, οι επικούρειοι, οι στωικοί, οι ακαδημεικοί σκεπτικιστές, ακολουθώντας δικούς τους δρόμους έκαστος, δεν αναζητούσαν το πώς ο άνθρωπος θα φτάσει στην ευδαιμονία και στην αταραξία της ψυχής; Ίσως κάτι έχουν να μας διδάξουν και σήμερα. Αρκεί η διδαχή τους να προσφέρεται στους μαθητές, και μάλιστα ως τέτοια, ως διδαχή, όχι απλώς ως γνώση. 

Και μια σειρά από ερωτήματα... Πρέπει το σχολείο να καλλιεργεί τη φιλαναγνωσία ή μόνο να μεταδίδει γνώσεις (τι είπε, λ.χ., ο Θουκυδίδης ή ο Λυσίας); Πρέπει το σχολείο να δίνει στους μαθητές μια γεύση από την κατάσταση της επιστημονικής έρευνας τη δεδομένη χρονική στιγμή; Τι νέο ανακαλύφθηκε; Σε τι στάδιο βρίσκεται η Φιλολογία σήμερα; Ή είναι αρκετό να αναπαράγει σχόλια και παρατηρήσεις από βοηθήματα ή από τα βιβλία του καθηγητή; Πρέπει ο εκπαιδευτικός να ανοίγει το μάθημα προς τα ενδιαφέροντα των μαθητών ή να ακολουθεί σχολαστικά το σχολικό εγχειρίδιο; Πρέπει ο εκπαιδευτικός να κάνει το μάθημα πιο διαδραστικό, να ακούει τη φωνή των μαθητών ή μόνο να παραδίδει τη μία και αλάνθαστη γνώση;  Πρέπει το σχολείο να μυεί τους νέους στη σωστή χρήση του Διαδικτύου και των social media; Πρέπει το σχολείο να ευαισθητοποιεί σε σύγχρονα φλέγοντα ζητήματα ή να φέρνει τους νέους σε επαφή με την τέχνη; 

Το τέλειο, το απόλυτο δεν είναι ποτέ εφικτό. Μία απόλυτη στοχοθεσία είναι, όμως, απαραίτητη, για να βλέπει κάποιος προς τα πού πρέπει να βαδίσει και ποτέ να μην επαναπαύεται. 

Ο εκπαιδευτικός, στα μάτια μου τουλάχιστον, είναι διαμεσολαβητής και εκμαιευτής γνώσεως, είναι άνθρωπος στοχαστής και αέναος μαθητής των μαθητών του και των βιβλίων. Είναι ένα πνεύμα ακτινοβόλο, μα και ένας άνθρωπος ισορροπημένος. Ας μη λησμονούμε την αλήθεια που μας κληροδότησε ο Πλάτωνας: πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται. Ο εκπαιδευτικός είναι πάνω από όλα μια δεξαμενή ερεθισμάτων. Είναι η γονιμοποιός δύναμη της σκέψεως των νεόφυτων βλαστών. Παιδεύει για να παιδέψει. Προσφέρει τη γνώση ως παιχνίδι και ως μέσο που δίνει νόημα στη ζωή του ανθρώπου. Ξέρετε, τα αρχαία δεν σταματούν μόνο στο λύω, λύεις, λύει... Καλό το γράμμα - είναι και μια πνευματική άσκηση - αλλά πολύ ανώτερο είναι το πνεύμα των κειμένων. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να είναι παράδειγμα ανθρώπου για τον μαθητή, να είναι γνήσιος και αληθινός. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει πάθος για αυτό που κάνει, ενθουσιασμό. Διερωτάται ο πρώτος συγγραφέας παιδαγωγικού συγγράμματος της ιστορίας, ο Ρωμαίος Κοϊντιλιανός (1ος αι. μ.Χ.): Αν ο δάσκαλος δεν διαθέτει ο ίδιος πρώτα πάθος προς το διδακτέον, πώς θα μεταδώσει αυτό το πάθος στους μαθητές;  

Στην εναρκτήρια διάλεξή του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, δημοσιευμένη υπό τον τίτλο Φιλολογία και ζωή, ο Ι. Συκουτρής έλεγε ότι κορωνίδα της αποστολής ενός Φιλολόγου είναι το ανθρωπιστικό στάδιο, καθώς το αποκαλεί. Τι σημαίνει αυτό; Πως οφείλει να συνδέει το παρελθόν με το παρόν, να ανιχνεύει στα κείμενα το καθολικό και αιώνιο περιεχόμενο που κρύβουν. Η γνώση θα πρέπει να έχει κάποιον αντίκτυπο στο τώρα, κάποια σύνδεση με την πραγματικότητα, διαφορετικά καταλήγει απλώς ιστορική περιέργεια και έτσι ίσως απονοηματοδοτείται. Ο Φιλόλογος, όπως έλεγε ο τιτάνας της Φιλολογίας, Ulrich von Willamovitz, μοιάζει με τον ηθοποιό: δίνει αίμα από την καρδιά του και φωνή από τα στήθη του στις σκιές του παρελθόντος (και όχι μόνο). Τις ξαναζωντανεύει, τις αναπαριστά ανάγλυφες στους άλλους. 

Η αποστολή του εκπαιδευτικού είναι σπουδαία. Έτσι το νιώθω, έτσι το αισθάνομαι. Είναι γλυκιά εκείνη η ανάμνηση των λίγων συνήθως εκπαιδευτικών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του καθενός. Έλεγε ο Πετράρχης: διψώ για γνώση και ας είναι ό,τι να ‘ναι. Δεν τον ενδιέφερε αν η μετάφραση του Ομήρου που θα διάβαζε ήταν πεζή και όχι ποιητική. Αυτήν τη δίψα για τη γνώση πρέπει να μεταδίδει ο εκπαιδευτικός προς τους μαθητές του. Και από εκεί και πέρα έχουν τη δικαιοδοσία οι μαθητές να την καλλιεργήσουν ή να την απορρίψουν στη μετέπειτα ζωή τους.  

Καθώς έλεγε ο Συκουτρής (Φιλολογία και ζωή), και είναι το έργον μας μία διακονία...