της Δρος Αριστονίκης Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι Σχολικοί-εξελικτικοί ψυχολόγοι ασχολούνται με τα στάδια ανάπτυξης του παιδιού. Ωστόσο, εξίσου σημαντικά είναι και τα στάδια ηθικής σκέψης του Kohlberg. Στην ουσία ο Kohlberg επανέλαβε τη διαδικασία του Piaget συμπεριλαμβάνοντας ηθικά διλήμματα, μέσα από τα οποία τα συμφέροντα των πρωταγωνιστών της ιστορίας θα αποτιμούνταν με άξονα τους κοινωνικούς κώδικες. Η ανάλυση των απαντήσεων των παιδιών οδήγησε τον ερευνητή στο να αναπτύξει το μοντέλο των έξι σταδίων. Την εξέλιξη της συχνότητας αυτών των διαφορετικών σταδίων μπορεί κανείς να την κατανοήσει στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή. Τα στάδια 1 και 2 αμβλύνονται βάσει ηλικίας ενώ τα στάδια 3 και 4 εμφανίζονται στην εφηβεία ενώ το μετασυμβατικό επίπεδο- στάδια 5 και 6- παραμένει μετέωρο ακόμη και στους ενήλικες.
Θα δώσω κάποια μετασχηματοποιημένα παραδείγματα διλημμάτων που χρησιμοποιήθηκαν από τον Kohlberg προκειμένου να γίνει κατανοητή η θεώρηση του μοντέλου και η αλληλουχία των 6 σταδίων που το απαρτίζουν:
Στο στάδιο ένα συναντάται η αποφυγή των κυρώσεων και η υποταγή στην εξουσία. Δηλαδή το παιδί επιλέγει να αποφύγει την τιμωρία υποτασσόμενο στις κοινωνικές επιταγές. Σε αυτό το στάδιο εκδηλώνεται μια αποστειρωμένη κοινωνική θέση, αποκεντρωμένη από κάθε κοινωνική αυτονόμηση καθώς και άρνηση για κάθε ενσυναισθητική θέση. Στο στάδιο 2 παρατηρείται η μεγιστοποίηση του προσωπικού συμφέροντος μέσω των συναλλαγών με τους άλλους. Στόχος είναι να ικανοποιηθούν οι προσωπικές ανάγκες αφού το άτομο σκέφτεται με ιδιοτέλεια και εγωκεντρισμό. Τα 2 λοιπόν αυτά στάδια αναλύονται σε ένα προσυμβατικό επίπεδο όπου το ατομικό όφελος είναι σε πρώτο πλάνο επισκιάζοντας κάθε κοινωνική συνιστώσα αλληλεγγύης.
Στο 3 στάδιο υπάρχει πλήρης συμμόρφωση με τις αμοιβαίες προσδοκίες στο διαπροσωπικό επίπεδο. Δηλαδή το σημαντικό είναι το άτομο να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις κοινωνικές προσδοκίες της δικής του κοινωνικής ομάδας. Τα κοινά αισθήματα γύρω από τους ομοϊδεάτες υπερισχύουν σε σχέση με την προσωπική ικανοποίηση. Η οπτική γωνία θεώρησης των άλλων είναι στοιχεία που αξίζει να λαμβάνονται υπόψη. Τα άτομο που σκέφτονται με αυτό τον τρόπο θεωρούν ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις πρέπει να βασίζονται στην εμπιστοσύνη, την εντιμότητα και τον αμοιβαίο σεβασμό. Στο στάδιο 4 το άτομο αντιλαμβάνεται συνολικά το κοινωνικό σύστημα. Πέρα δηλαδή από την δική του ομοϊδεάτη ομάδα συνεκτιμά και τις άλλες κοινωνικές συνιστώσες στηρίζοντας την κοινωνική ευταξία και διατηρώντας την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Το άτομο στην ουσία βλέπει το κοινωνικό σύστημα ως κύκλο που εμπερικλείει μεσόκυκλους και ενδόκυκλους με άξονα την τήρηση των νόμων. Τα στάδια 3 και 4 αποτελούν το συμβατικό επίπεδο όπου τα άτομα είναι σε θέση να συναισθανθούν την ατομική τους ταυτότητα ως μέρος της κοινωνικής τους ταυτότητας.
Ωστόσο σε ένα μετασυμβατικό επίπεδο στα στάδια 5 και 6 επισυμβαίνει μια πιο συνειδητή ποικιλότητα. Συγκεκριμένα στο στάδιο 5 το άτομο αντιλαμβάνεται τους κανόνες και τις αξίες ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκει. Για το άτομο, οι νόμοι πρέπει να τηρούνται όχι επειδή είναι αξιακά τοποθετημένοι ως νόμοι αλλά γιατί εξυπηρετούν κοινωνικές συνιστώσες άρρηκτα συνδεδεμένες με την περί δικαίου αίσθηση. Δηλαδή η κοινωνική οπτική δεν είναι απαραίτητα ορθή. Όμως όταν το νομικό συγκρούεται με το νομικό τότε είναι δύσκολο να διατυπωθούν ξεκάθαρα οι θέσεις. Στο στάδιο 6 οι ηθικές κρίσεις εμπεριέχουν οικουμενικές θεωρήσεις. Ο άνθρωπος οφείλει να δρα σύμφωνα με τις οικουμενικές αρχές και αξίες: ισότητα, ισονομία, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια, προστασία της ζωής.
Η αναπτυξιακή προσέγγιση ενδιαφέρεται κυρίως για τη λογική της εξέλιξης και όχι για τη συχνότητα εμφάνισης των διαφόρων σταδίων. Είναι ωστόσο ενδιαφέρον να δει κάνεις την ηθική διάπλαση και δόμηση της σκέψης των παιδιών καθώς και τις πηγές επηρεασμού της ηθικής σκέψης τόσο στο οικογενειακό όσο και στο πολιτισμικό επίπεδο. Στη δουλειά μου με τα παιδιά προσπαθώ να παρατηρήσω την ηθική στρατηγική της σκέψης τους από τον εννοιολογικό προσδιορισμό του ψέματος, κλεψιάς μέχρι την νοηματοδότηση του σε ατομικό, κοινωνικό και συλλογικό επίπεδο. Η απλοποίηση της σκέψης του παιδιού δεν είναι ζητούμενο αλλά η νοηματοδότηση και η αποκρυπτογράφηση της πολυπλοκότητας του παιδικού σκέπτεσθαι είναι ένας ερευνητικός άξονας που με ενδιαφέρει και που σίγουρα προσφέρει χρήσιμα συμπεράσματα και παρατηρήσεις τόσο στο εκπαιδευτικό όσο και στο θεραπευτικό πλαίσιο.
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι Σχολικοί-εξελικτικοί ψυχολόγοι ασχολούνται με τα στάδια ανάπτυξης του παιδιού. Ωστόσο, εξίσου σημαντικά είναι και τα στάδια ηθικής σκέψης του Kohlberg. Στην ουσία ο Kohlberg επανέλαβε τη διαδικασία του Piaget συμπεριλαμβάνοντας ηθικά διλήμματα, μέσα από τα οποία τα συμφέροντα των πρωταγωνιστών της ιστορίας θα αποτιμούνταν με άξονα τους κοινωνικούς κώδικες. Η ανάλυση των απαντήσεων των παιδιών οδήγησε τον ερευνητή στο να αναπτύξει το μοντέλο των έξι σταδίων. Την εξέλιξη της συχνότητας αυτών των διαφορετικών σταδίων μπορεί κανείς να την κατανοήσει στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή. Τα στάδια 1 και 2 αμβλύνονται βάσει ηλικίας ενώ τα στάδια 3 και 4 εμφανίζονται στην εφηβεία ενώ το μετασυμβατικό επίπεδο- στάδια 5 και 6- παραμένει μετέωρο ακόμη και στους ενήλικες.
Θα δώσω κάποια μετασχηματοποιημένα παραδείγματα διλημμάτων που χρησιμοποιήθηκαν από τον Kohlberg προκειμένου να γίνει κατανοητή η θεώρηση του μοντέλου και η αλληλουχία των 6 σταδίων που το απαρτίζουν:
«Σε μια μακρινή χώρα ένα κοριτσάκι είναι βαριά άρρωστο. Οι γιατροί αναφέρουν
στους γονείς της ότι έχει μια σπάνια μορφή ασθένειας η οποία είναι πολύ δύσκολο
να γιατρευτεί αλλά μόνο 1 φάρμακο μπορεί να την κάνει καλά. Αυτό το φάρμακο το
εφηύρε ένας επιστήμονας και η τιμή του είναι πολύ ακριβή. Αν και παρασκευάζεται με
λίγα χρήματα ωστόσο πωλείται πολύ ακριβά. Οι γονείς του μικρού κοριτσιού
είναι απελπισμένοι, είναι η μοναχοκόρη τους και προσπαθούν να βρουν τα χρήματα.
Όλο το χωριό δίνει χρήματα αλλά και πάλι δεν μαζεύεται το επιθυμητό ποσό.
Απελπισμένος ο πατέρας συναντά τον επιστήμονα εξιστορώντας του τι
τους συμβαίνει. Ο επιστήμονας τον κοιτά επίμονα και του λέει πώς εγώ
ανακάλυψα αυτό το φάρμακο και θέλω να βγάλω λεφτά. Δεν δέχεται το ποσό
που μαζεύτηκε από όλο το χωριό, ούτε τη συμφωνία που του πρότεινε ο πατέρας για
να τον πληρώσει αργότερα. Ο πατέρας είναι σε δίλημμα: να διαρρήξει το
εργαστήριο και να κλέψει το φάρμακο ή να αφήσει την μοναχοκόρη του να πεθάνει;
Πρέπει ο πατέρας να κλέψει το φάρμακο;»
Στο στάδιο ένα συναντάται η αποφυγή των κυρώσεων και η υποταγή στην εξουσία. Δηλαδή το παιδί επιλέγει να αποφύγει την τιμωρία υποτασσόμενο στις κοινωνικές επιταγές. Σε αυτό το στάδιο εκδηλώνεται μια αποστειρωμένη κοινωνική θέση, αποκεντρωμένη από κάθε κοινωνική αυτονόμηση καθώς και άρνηση για κάθε ενσυναισθητική θέση. Στο στάδιο 2 παρατηρείται η μεγιστοποίηση του προσωπικού συμφέροντος μέσω των συναλλαγών με τους άλλους. Στόχος είναι να ικανοποιηθούν οι προσωπικές ανάγκες αφού το άτομο σκέφτεται με ιδιοτέλεια και εγωκεντρισμό. Τα 2 λοιπόν αυτά στάδια αναλύονται σε ένα προσυμβατικό επίπεδο όπου το ατομικό όφελος είναι σε πρώτο πλάνο επισκιάζοντας κάθε κοινωνική συνιστώσα αλληλεγγύης.
Στο 3 στάδιο υπάρχει πλήρης συμμόρφωση με τις αμοιβαίες προσδοκίες στο διαπροσωπικό επίπεδο. Δηλαδή το σημαντικό είναι το άτομο να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις κοινωνικές προσδοκίες της δικής του κοινωνικής ομάδας. Τα κοινά αισθήματα γύρω από τους ομοϊδεάτες υπερισχύουν σε σχέση με την προσωπική ικανοποίηση. Η οπτική γωνία θεώρησης των άλλων είναι στοιχεία που αξίζει να λαμβάνονται υπόψη. Τα άτομο που σκέφτονται με αυτό τον τρόπο θεωρούν ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις πρέπει να βασίζονται στην εμπιστοσύνη, την εντιμότητα και τον αμοιβαίο σεβασμό. Στο στάδιο 4 το άτομο αντιλαμβάνεται συνολικά το κοινωνικό σύστημα. Πέρα δηλαδή από την δική του ομοϊδεάτη ομάδα συνεκτιμά και τις άλλες κοινωνικές συνιστώσες στηρίζοντας την κοινωνική ευταξία και διατηρώντας την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Το άτομο στην ουσία βλέπει το κοινωνικό σύστημα ως κύκλο που εμπερικλείει μεσόκυκλους και ενδόκυκλους με άξονα την τήρηση των νόμων. Τα στάδια 3 και 4 αποτελούν το συμβατικό επίπεδο όπου τα άτομα είναι σε θέση να συναισθανθούν την ατομική τους ταυτότητα ως μέρος της κοινωνικής τους ταυτότητας.
Ωστόσο σε ένα μετασυμβατικό επίπεδο στα στάδια 5 και 6 επισυμβαίνει μια πιο συνειδητή ποικιλότητα. Συγκεκριμένα στο στάδιο 5 το άτομο αντιλαμβάνεται τους κανόνες και τις αξίες ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκει. Για το άτομο, οι νόμοι πρέπει να τηρούνται όχι επειδή είναι αξιακά τοποθετημένοι ως νόμοι αλλά γιατί εξυπηρετούν κοινωνικές συνιστώσες άρρηκτα συνδεδεμένες με την περί δικαίου αίσθηση. Δηλαδή η κοινωνική οπτική δεν είναι απαραίτητα ορθή. Όμως όταν το νομικό συγκρούεται με το νομικό τότε είναι δύσκολο να διατυπωθούν ξεκάθαρα οι θέσεις. Στο στάδιο 6 οι ηθικές κρίσεις εμπεριέχουν οικουμενικές θεωρήσεις. Ο άνθρωπος οφείλει να δρα σύμφωνα με τις οικουμενικές αρχές και αξίες: ισότητα, ισονομία, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια, προστασία της ζωής.
Η αναπτυξιακή προσέγγιση ενδιαφέρεται κυρίως για τη λογική της εξέλιξης και όχι για τη συχνότητα εμφάνισης των διαφόρων σταδίων. Είναι ωστόσο ενδιαφέρον να δει κάνεις την ηθική διάπλαση και δόμηση της σκέψης των παιδιών καθώς και τις πηγές επηρεασμού της ηθικής σκέψης τόσο στο οικογενειακό όσο και στο πολιτισμικό επίπεδο. Στη δουλειά μου με τα παιδιά προσπαθώ να παρατηρήσω την ηθική στρατηγική της σκέψης τους από τον εννοιολογικό προσδιορισμό του ψέματος, κλεψιάς μέχρι την νοηματοδότηση του σε ατομικό, κοινωνικό και συλλογικό επίπεδο. Η απλοποίηση της σκέψης του παιδιού δεν είναι ζητούμενο αλλά η νοηματοδότηση και η αποκρυπτογράφηση της πολυπλοκότητας του παιδικού σκέπτεσθαι είναι ένας ερευνητικός άξονας που με ενδιαφέρει και που σίγουρα προσφέρει χρήσιμα συμπεράσματα και παρατηρήσεις τόσο στο εκπαιδευτικό όσο και στο θεραπευτικό πλαίσιο.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου