της
Ιωάννας Αρβανιτίδου
Ιωάννας Αρβανιτίδου
Στην παλιά πόλη της Θεσσαλονίκης – την Άνω Πόλη όπως την αποκαλούν οι Θεσσαλονικείς – είναι καλά κρυμμένοι ορισμένοι από τους πιο σημαντικούς βυζαντινούς θησαυρούς της πόλης. Οι υπέροχες βυζαντινές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης, οι οποίες αποτελούν τρανά παραδείγματα για την σημαντικότητα της πόλης σε όλη την χιλιόχρονη ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης είναι καλά κρυμμένο σε μια ήσυχη γειτονιά, κοντά στα ανατολικά τείχη της Άνω Πόλης (σήμερα μεταξύ οδών Ηροδότου και Αποστόλου Παύλου). Ο Άγιος Νικόλαος Ορφανός. Ο σωζόμενος ναός ήταν το βυζαντινό καθολικό της μονής, η οποία αποτελούσε μετόχι της Μονής Βλατάδων, υπαγόμενο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Η μικρή εκκλησία βρισκόταν εντός των τειχών της βυζαντινής Θεσσαλονίκης και χτίστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα (μεταξύ 1310 – 1320).
Σήμερα, ο επισκέπτης του ναού περνώντας το μικρό πρόπυλο της μονής διασχίζει μια πύλη που τον οδηγεί περί τα 700 χρόνια πίσω στον χρόνο. Καλείται να περπατήσει σε ένα πλακόστρωτο μονοπάτι και να διασχίσει έναν υπέροχο και γαλήνιο κήπο προκειμένου να φτάσει στον μικρό ναό.
Το όνομα του ναού - "Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός"/ "Άγιος Νικόλαος του Ορφανού" ή "Άγιος Νικόλαος των Ορφανών" - έχει απασχολήσει την έρευνα για χρόνια. Η ονομασία "Άγιος Νικόλαος Ορφανός" απαντά σε σιγίλλειο του 1635 του Πατριάρχη Κυρίλλου Β΄ Κονταρή και εικάζεται ότι ο ναός ονομάστηκε έτσι διότι χτίστηκε από κάποιο μέλος της βυζαντινής οικογένειας των Ορφανών. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Α. Ξυγγόπουλο, η αρχική ονομασία ήταν "Άγιος Νικόλαος του Ορφανού" και σταδιακά οι λαϊκές αναφορές αντικατέστησαν την γενική με την ονομαστική και το μνημείο έμεινε και έγινε γνωστό ως "Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός". Η δεύτερη ονομασία "Άγιος Νικόλαος των Ορφανών" θα μπορούσε να συνδεθεί είτε με την ύπαρξη πολλών κτητόρων από την οικογένεια των Ορφανών είτε με την ιδιαίτερη ευαισθησία που είχε ο άγιος Νικόλαος για τις χήρες και τα ορφανά.
Ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης είναι καλά κρυμμένο σε μια ήσυχη γειτονιά, κοντά στα ανατολικά τείχη της Άνω Πόλης (σήμερα μεταξύ οδών Ηροδότου και Αποστόλου Παύλου). Ο Άγιος Νικόλαος Ορφανός. Ο σωζόμενος ναός ήταν το βυζαντινό καθολικό της μονής, η οποία αποτελούσε μετόχι της Μονής Βλατάδων, υπαγόμενο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Η μικρή εκκλησία βρισκόταν εντός των τειχών της βυζαντινής Θεσσαλονίκης και χτίστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα (μεταξύ 1310 – 1320).
Σήμερα, ο επισκέπτης του ναού περνώντας το μικρό πρόπυλο της μονής διασχίζει μια πύλη που τον οδηγεί περί τα 700 χρόνια πίσω στον χρόνο. Καλείται να περπατήσει σε ένα πλακόστρωτο μονοπάτι και να διασχίσει έναν υπέροχο και γαλήνιο κήπο προκειμένου να φτάσει στον μικρό ναό.
Το όνομα του ναού - "Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός"/ "Άγιος Νικόλαος του Ορφανού" ή "Άγιος Νικόλαος των Ορφανών" - έχει απασχολήσει την έρευνα για χρόνια. Η ονομασία "Άγιος Νικόλαος Ορφανός" απαντά σε σιγίλλειο του 1635 του Πατριάρχη Κυρίλλου Β΄ Κονταρή και εικάζεται ότι ο ναός ονομάστηκε έτσι διότι χτίστηκε από κάποιο μέλος της βυζαντινής οικογένειας των Ορφανών. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Α. Ξυγγόπουλο, η αρχική ονομασία ήταν "Άγιος Νικόλαος του Ορφανού" και σταδιακά οι λαϊκές αναφορές αντικατέστησαν την γενική με την ονομαστική και το μνημείο έμεινε και έγινε γνωστό ως "Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός". Η δεύτερη ονομασία "Άγιος Νικόλαος των Ορφανών" θα μπορούσε να συνδεθεί είτε με την ύπαρξη πολλών κτητόρων από την οικογένεια των Ορφανών είτε με την ιδιαίτερη ευαισθησία που είχε ο άγιος Νικόλαος για τις χήρες και τα ορφανά.
Μια διαφορετική άποψη για την κτητορία του ναού υποστήριξαν ορισμένοι Σέρβοι ερευνητές, στηριζόμενοι στην απεικόνιση του αγίου Γεωργίου του Γοργού (προστάτη της
οικογένειας Μιλούτιν) και του αγίου Κλήμη Αχρίδος στον κυρίως ναό. Σύμφωνα με αυτή την άποψη κτήτορες του ναού ήταν ο άγιος Σάββας ο Σέρβος, γιος του Στέφανου Νεμάνια, και ο κράλης Στέφανος Ούρεσι Β΄, ο επονομαζόμενος Μιλούτιν,
Η αρχιτεκτονική του μνημείου δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερη μοναδικότητα, καθώς πρόκειται για έναν μονόχωρο ξυλόστεγο ναό με περίστωο.
Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αυτές που το καθιστούν μοναδικό – unicum – στο είδος του, τόσο για την πληρότητα της διατήρησης τους όσο και για την ποιότητα κατασκευής τους. Στον ναό του Αγίου Νικολάου Ορφανού ξεδιπλώνεται αριστουργηματικά η μοναδικότητα της παλαιολόγειας αναγέννησης. Ο δημιουργός του τοιχογραφικού διακόσμου δεν μπορεί να ταυτιστεί με ακρίβεια, ωστόσο θεωρείται βέβαιο ότι προέρχεται από τον κύκλο των Θεσσαλονικέων ζωγράφων Γεωργίου Καλλιέργη και Μιχαήλ Αστραπά και Ευτύχιου, δείγματα γραφής των οποίων κοσμούν πολλά και σημαντικά μνημεία στο Άγιο Όρος και στα Βαλκάνια.
Μπαίνοντας στο ναό (στη δυτική στοά) ο επισκέπτης συναντά σκηνές από τον Βίο του αγίου Νικολάου και από τα Μηνολόγια. Στις πλάγιες στοές απεικονίζονται Σκηνές του Ακαθίστου Ύμνου (βόρεια στοά), θαύματα του Χριστού, σκηνές με την Θεοτόκο και τον βίο του Αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτη (νότια στοά). Στον κυρίως ναό απεικονίζονται σκηνές από το Δωδεκάορτο, τα Πάθη και την Ανάσταση του Κυρίου, καθώς και μορφές αγίων.
Η αρχιτεκτονική του μνημείου δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερη μοναδικότητα, καθώς πρόκειται για έναν μονόχωρο ξυλόστεγο ναό με περίστωο.
Οι τοιχογραφίες του ναού είναι αυτές που το καθιστούν μοναδικό – unicum – στο είδος του, τόσο για την πληρότητα της διατήρησης τους όσο και για την ποιότητα κατασκευής τους. Στον ναό του Αγίου Νικολάου Ορφανού ξεδιπλώνεται αριστουργηματικά η μοναδικότητα της παλαιολόγειας αναγέννησης. Ο δημιουργός του τοιχογραφικού διακόσμου δεν μπορεί να ταυτιστεί με ακρίβεια, ωστόσο θεωρείται βέβαιο ότι προέρχεται από τον κύκλο των Θεσσαλονικέων ζωγράφων Γεωργίου Καλλιέργη και Μιχαήλ Αστραπά και Ευτύχιου, δείγματα γραφής των οποίων κοσμούν πολλά και σημαντικά μνημεία στο Άγιο Όρος και στα Βαλκάνια.
Μπαίνοντας στο ναό (στη δυτική στοά) ο επισκέπτης συναντά σκηνές από τον Βίο του αγίου Νικολάου και από τα Μηνολόγια. Στις πλάγιες στοές απεικονίζονται Σκηνές του Ακαθίστου Ύμνου (βόρεια στοά), θαύματα του Χριστού, σκηνές με την Θεοτόκο και τον βίο του Αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτη (νότια στοά). Στον κυρίως ναό απεικονίζονται σκηνές από το Δωδεκάορτο, τα Πάθη και την Ανάσταση του Κυρίου, καθώς και μορφές αγίων.
Η μονή και κατ’ επέκταση το Καθολικό του αγίου Νικολάου Ορφανού συνέχισε να λειτουργεί ακόμη και κατά την διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής. Σήμερα, το μνημείο αποτελεί μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομίας της UNESCO.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Α. Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1986.
Α. Ξυγγόπουλος, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Θεσσαλονίκης, Αθήναι 1964.
Α. Ξυγγόπουλος, Νεώτεραι έρευναι εις τον Άγιον Νικόλαον Ορφανόν Θεσσαλονίκης, Μακεδονικά 6 (1964/5), 90 κ.ε.
Χ. Μπακιρτζής, Άγιος Νικόλαος Ορφανός: οι τοιχογραφίες, Αθήνα 2003.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου