Τεχνικές, εκφραστικοί τρόποι και εκφραστικά μέσα στη λογοτεχνία








επιμέλεια
Β. Σαλτέ




Συχνά συγχέουμε τις τεχνικές και τους εκφραστικούς τρόπους με τα εκφραστικά μέσα. Για να κάνετε τη διάκριση να σκέφτεστε τη διάκριση ανάμεσα στους τρόπους και τα μέσα της πειθούς.

Αναλόγως κι εδώ, ο εκφραστικός τρόπος είναι το ύφος του συγγραφέα στο συγκεκριμένο κείμενο, τα εκφραστικά μέσα είναι κυρίως τα υλικά που διαμορφώνουν το ύφος του συγγραφέα, ενώ οι τεχνικές είναι γενικότερα οι τρόποι που χρησιμοποιεί για να χτίσει, να δομήσει, να οργανώσει το λόγο του.
Για παράδειγμα στον Καβάφη, ο προτρεπτικός λόγος θεωρείται εκφραστικός τρόπος, η προτροπή ως συγκεκριμένο σχήμα λόγου είναι τεχνική, η οποία χρησιμοποιεί ως εκφραστικό μέσο την προστακτική στα ρήματα.

 

Ύφος (συναντιέται επίσης η έννοια «τόνος του κειμένου»): Διδακτικό, παραινετικό, προτρεπτικό, εξομολογητικό, απλό, λιτό, επιγραμματικό, ρητορικό, αποφθεγματικό, υπαινικτικό, ειρωνικό, επιθετικό, ήρεμο, ζωντανό, έντονο, ψυχρό, ρεαλιστικό, λυρικό, στομφώδες, ...
Διαμορφώνεται από τις τεχνικές, τους εκφραστικούς τρόπους, τα εκφραστικά μέσα, το είδος του λεξιλογίου που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Αναλόγως διαμορφώνεται και η ατμόσφαιρα (ο ατμοσφαιρικός τόνος) του κειμένου.
 
Αφηγηματικές τεχνικές
Σε σχέση με τον αφηγητή (κυρίως στην πεζογραφία) και τα δρώντα πρόσωπα
·     Μονοεστιακή / πολυεστιακή αφήγηση
·     Εξωτερικός αφηγητής – τριτοπρόσωπη αφήγηση - εξωτερική εστίαση – παντογνώστης / παντεπόπτης αφηγητής
·     Πρωτοπρόσωπη αφήγηση, αφηγητής – ήρωας του διηγήματος, αφηγητής μάρτυρας των γενονότων
·     Εσωτερικός μονόλογος, εσωτερική εστίαση       
·     Διάλογος προσώπων / ηρώων    Διάλογος αφηγητή / ήρωα με το alter ego
·     Ευθύς λόγος (μονόλογος ήρωα / διάλογος μεταξύ ηρώων) ή Πλάγιος λόγος (ο αφηγητής μεταφέρει τον ευθύ λόγο σε τρίτο πρόσωπο)
·     Ανωνυμία ηρώων / οι ήρωες λειτουργούν ως σύμβολα

Σε σχέση με το χρόνο, τη χρονική εξέλιξη των γεγονότων (κυρίως στην πεζογραφία)
-       Γραμμική αφήγηση: Τα γεγονότα παρατίθενται ή εξελίσσονται σε χρονολογική σειρά, ακολουθούν την πορεία του χρόνου
-       Ανάδρομη αφήγηση / flash back: Η αφήγηση κινείται από το παρόν στο παρελθόν
-       Εγκιβωτισμός: Περιστατικά του παρελθόντος εγκιβωτίζονται στο παρόν, παρεμβάλλονται στη γραμμική αφήγηση
-       In media res: Η αφήγηση αρχίζει από το μέσο της ιστορίας. Συνήθως ακολουθεί ανάδρομη αφήγηση και στη συνέχεια επιστροφή στο παρόν
-       Προοικονομία: Παρατίθεται κάποια πληροφορία σχετική με το μέλλον, καταγράφονται ενδείξεις αυτών που θα συμβούν στη συνέχεια

Σε σχέση με το ρυθμό:
·       Επιβράδυνση / επιτάχυνση στο ρυθμό της αφήγησης
·       Λόγος κοφτός, σύντομες φράσεις ή αντίθετα λόγος σύνθετος, σε αργό ρυθμό
·       Πάγωμα του χρόνου στα δρώμενα και εστίαση στη σκέψη του ήρωα
·       Ακαριαίος στίχος (Η εντύπωση σχηματίζεται μεμιάς)
Σε σχέση με την έκταση του ποιήματος: Ολιγόστιχα ή πολύστιχα, μικρή μορφή (π.χ. Μόντης)

Σε σχέση με το είδος:
Περιγραφικός λόγος / περιγραφές       Αφηγηματικός λόγος / αφηγήσεις
·       Αναλόγως του είδους της αφήγησης / περιγραφής / λογοτεχνικής καταγραφής / ποιητικής απεικόνησης: ρεαλιστική, υπερεαλιστική, λυρική (ποιητική), νατουραλιστική, συμβολιστική / φανταστική, επιστημονική, …

Σε σχέση με τη στιχουργική:
o      Παραδοσιακή, με στροφές (συνήθως τετράστιχες), μέτρο (π.χ. ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος) ομοιοκαταληξία
o      Μοντέρνα στιχουργική (ελεύθερος στίχος, χωρίς ισόστιχες στροφές, με εσωτερικό ρυθμό)
o      Πεζολογία στην ποίηση (π.χ. Αποχαιρετισμός)

Τεχνικές που προσδίδουν θεατρικότητα
o      Περιγραφή σκηνικού χώρου / σκηνικό, σκηνοθετικές οδηγίες (χρήση προστακτικής)
o      Διάλογος, διάλογος με το alter ego           θεατρικός μονόλογος / θεατρικό αναλόγιο
o      Περιγραφή εξωτερικής δράσης (κίνηση, εκφράσεις σώματος, έκφραση προσώπου, σκηνικές αλλαγές, φωτισμός)
o      Παρατήρηση/περιγραφή εσωτερικής δράσης (περιπέτεια / εναλλαγή συναισθημάτων/π.χ. συγκίνηση, θυμός, ανησυχία, χαρά, λύπη, φόβος)

Δημιουργία εικόνων: Εικόνες οπτικές, ηχητικές, οσφρητικές, εικόνες υπερρεαλιστικές η ρεαλιστικές
o      Ηχητικές τεχνικές: Λέξεις που προέρχονται από ηχοποιία (π.χ. πιπίσματα, μουκάνισμα, γρύλισμα)
Παρήχηση (τα πρώτα πιπίσματα των σπίνων, σπάροι και πέρκες, ανεμόδαρτα ρήματα ρεύματα πράσινα ...)

Χρήση σχημάτων:

Σχήμα: ύβρις – νέμεση – κάθαρση
Θέση – αντίθεση – σύνθεση
Σχήμα ασύνδετο        

Αντιθετικό σχήμα / Αντιθέσεις
Σχήμα οξύμωρο
Ποιητικά μοτίβα / παραλλαγές θέματος

Επαναλήψεις (λέξεις, φράσεις, στίχοι)
Επαναληπτικά σχήματα με παραλλαγές:
Διπλολογία, ολική ή μερική ταυτολογία

Τεχνικές σε σχέση με εξωκειμενικά / παρακειμενικά στοιχεία:

Ο τίτλος διαλέγεται λειτουργικά με το ποίημα / διήγημα          ή
Απουσία τίτλου

Προμετωπίδα (Μότο)
Επιμύθιο
Διακειμενικές αναφορές, δάνεια, διακειμενική συνομιλία, ποιητικές ενσωματώσεις, παραθέματα από άλλα κείμενα
Αυτοναφορικά σχόλια, αυτοσχόλια
Μυθολογικές αναφορές
Ιστορικές αναφορές
Χρήση εξωλογικού στοιχείου

Εκφραστικοί τρόποι: Σε σχέση με το ύφος, τις υφολογικές επιλογές του συγγραφέα:

Αποφθεγματικός λόγος, λιτός λόγος/λιτότητα, επιγραμματικός λόγος / επιγραμματικότητα ή πληθωρικός λόγος, ρητορικός λόγος
Φιλοσοφικός τόνος, εξομολογητικός τόνος, διδακτικός τόνος, Προτροπές / προτρεπτικός λόγος
Αποτροπές / αποτρεπτικός λόγος
Ειρωνικός τόνος          Χρήση ειρωνείας / ειρωνικός λόγος
Σαρκαστικός τόνος      Χρήση σαρκασμού / σαρκαστικός λόγος
Μεταφορικός λόγος / μεταφορά ή Κυριολεκτικός λόγος / κυριολεξία
Δισημία, πολυσημία (πολλαπλές σημασίες των λέξεων)
Συνδηλώσεις Συνειρμοί, συνειρμικές συνδηλώσεις
Χρήση συμβόλων (κυρίως στην ποίηση)
Προσωποποιήσεις
Χρήση προσωπείων  / εγώ και  alter ego
Υπαινιγμοί       Συνθηματικός λόγος
Παύσεις / σιωπές / δηλωτικές απουσίες
Αοριστολογία

Εκφραστικά μέσα: Τα γλωσσικά μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται το ύφος: Τα εκφραστικά μέσα αποκτούν σημασία όταν νοηματοδοτούν το κείμενο, όταν λειτουργούν ως σύστημα μέσα στο συγκεκριμένο ποίημα ή διήγημα, όταν φαίνεται καθαρά ότι ο συγγραφέας επιλέγει συγκεκριμένους γραμματικούς ή συντακτικούς τύπους, συγκεκριμένο είδος λεξιλογίου, συγκεκριμένα σχήματα λόγου, για να τονίσει κάτι, να διαφοροποιήσει σημασίες, να διακρίνει το ύφος των προσώπων, να εκφράσει τις σκέψεις και τα συναισθήματα με το δικό του ύφος και γλώσσα.

Μεταφορές – παρομοιώσεις
Πλούτος επιθέτων, επιθετικών προσδιορισμών
Ρήματα σε προστακτική, ή σε αποτρεπτική προστακτική
Συνεχείς αρνήσεις (δεν, μην, ούτε – ούτε / ποτέ, πουθενά)
Ιστορικός ενεστώτας / χρήση των χρόνων ή της φωνής στα ρήματα όταν αυτά λειτουργούν ως ένα σύστημα δηλωτικό του νοήματος
Αντωνυμίες αντί ονομάτων, λειτουργική – δηλωτική χρήση της αντωνυμίας
Αόριστες αντωνυμίες (κάποιοι, μερικοί, άλλοι, πολλοί)
Υποκοριστικά επιθέτων (προσδίδουν ειρωνεία)

Ξένες λέξεις αυτούσιες ή ελληνοποιημένες
Γλώσσα απλή / λαϊκή / καθαρεύουσα
Οι λέξεις λειτουργούν ειρωνικά / μεταφορικά / υπαινιχτικά / συνθηματικά
Χρήση της στίξης/ της παρένθεσης / της διπλής παύλας / των εισαγωγικών
Λέξεις ή φράσεις ή ηχητικά σχήματα (π.χ. ηχοποιημένες λέξεις) που δημιουργούν εικόνες οπτικές, ηχητικές, οσφρητικές
Πρόσωπα των ρημάτων (π.χ. η συστηματική χρήση του β εν. –εσύ- στην ποίηση που προσδίδει διδακτικό τόνο ή του α’ προσώπου ενικού που προσδίδει εξομολογητικό τόνο) 

DMCA.com Protection Status


author image

About the Author

This article is written by: Φιλόλογος Ερμής - He has already written over 2.200 articles for Φιλόλογος Ερμής. He has Graduate Diploma in Classical Philology, Postgraduate Diploma in Applied Pedagogic, and is Candidate Doctor(Dph) of Classical Philology. Stay touch with him or email him