ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2012/ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΘΕΩΡ.Κ.) – ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ / ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ (ΜΕΡΟΣ Δ’)

επιμελεία του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-κλασσικού φιλολόγου-

ΤΙ ΑΠΑΙΤΕΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΜΑΣ ΑΠΟ

ΤΙΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

ενότητα 12  Η αλληγορία του σπηλαίου-η απροθυμία των φιλοσόφων .

             Στην Πλατωνική πολιτεία ο ρόλος της παιδείας είναι πρωταρχικός και καθοριστικός. Η αλληγορία του σπηλαίου τονίζει κυρίως τον ρόλο της παιδείας. Αρχικά η λέξη παιδεία προσδιορίζει αυτό που πρέπει να μάθε το παιδί. . Από τον 5^ο αιώνα π.Χ η παιδεία είναι όρος της παιδαγωγικής, δηλώνει τη γενική καλλιέργεια, που είναι προνόμιο μόνον του ανθρώπου και για το λόγο αυτό στα λατινικά αποδίδεται ως houmanitas. Στο ΣΤ βιβλίο της Πολιτείας καθώς και στο Ζ ο Πλάτωνας ασχολείται διεξοδικά με την παιδεία ( πνευματική καλλιέργεια) και με την παίδευση ( πορεία προς την παιδεία).  Για τον Πλάτωνα βάση της παιδείας είναι η μουσική  ( λογοτεχνία, τραγούδι με σκοπό την καλλιέργεια της πνευματικής και της καλλιτεχνικής ευαισθησίας) και η γυμναστική . 

Με την παιδεία ο άνθρωπος αποκτά τη γνώση του ορατού αισθητού κόσμου αλλά και συγχρόνως των δικών του ενεργειών. Βγαίνει από την πλάνη και κατακτά επίπονα και σταδιακά την αλήθεια. Από απαίδευτος και άπειρος γίνεται πεπαιδευμένος και έμπειρος, γίνεται φιλόσοφος, πνευματικός ηγέτης. Τώρα επομένως μπορεί να γίνει «επίτροπος»

            Στην Πολιτεία ο Πλάτωνας σχεδιάζει ένα πραγματικό κράτος παιδείας. Οι θεσμοί και οι λειτουργίες του κράτους αυτού ρυθμίζονται με βάση την παιδεία. Με βάση το κριτήριο αυτό αναδεικνύονται τελικά και οι « ἐπιτροπεύοντες» την πόλη. Αυτοί δεν εξουσιάζουν, «επιτροπεύουν». Οι απαίδευτοι δεν μπορούν προφανώς να ασκήσουν  το  έργο αυτό. .

Ι) ποιοι αποκλείονται από την διακυβέρνηση της ιδανικής Πολιτείας :

«ἀνάγκη ἐκ τῶν προειρημένων….ἀπῳκίσθαι» : 

Ι) « μήτε τούς ἀπαιδεύτους καί ἀληθείας ἀπείρους ἱκανῶς ἄν ἐπιτροπεῦσαι»…. «ὅτι σκοπόν ἐν τῷ βίῳ οὐκ ἔχουσι ἕνα, οὗ στοχαζομένους δεῖ ἅπαντα πράττειν ἅ ἄν πράττωσιν ἰδίᾳ καί δημοσίᾳ». 

« ἄν ἐπιτροπεῦσαι» : οι πολιτικοί ταγοί δεν εξουσιάζουν απλά, επιτροπεύουν, το καθήκον αυτό δεν μπορούν  να το έχουν οι απαίδευτοι. Οι απαίδευτοι είναι αυτοί που δεν έχουν αποκτήσει, όχι απλώς  μάθηση περί τῆς ἀλήθειας  Αυτό συμβαίνει επειδή οι απαίδευτοι είναι άνθρωποι που στερούνται την αρετή, αφού η αρετή είναι γνώση . Επομένως, οι απαίδευτοι είναι άπειροι της αλήθειας αφού γνώση σημαίνει γνώση της αλήθειας, θέα του αγαθού. 

Επειδή σκοπός της πολιτείας είναι η το αγαθό και μέσο για την κατάκτησή του είναι οι αρετή,δεν είναι δυνατόν να διοικήσουν την ιδανική πολιτεία  οι απαίδευτοι , οι αφιλοσόφητοι

α) γιατί  δεν κατέχουν την αλήθεια  δεν  έχουν την άμεση εμπειρία της «αλήθειας».. Η αλήθεια, η νοερή αλήθεια, κατακτιέται με την πνευματική εξάσκηση την οποία δεν έχουν οι απαίδευτοι, δεν διαθέτουν δηλαδή την άμεση θέα της αλάθειας

β) δεν έχουν σκοπό τον οποίο υπηρετώντας θα ενεργούν σε επίπεδο δημόσιο και ιδιωτικό. Επομένως, δεν έχουν ένα σκοπό που να προκύπτει από την εσωτερική τους καλλιέργεια , τη γνώση της αλήθειας, δεν έχουν ένα σκοπό να υπηρετήσουν παρά μόνον το προσωπικό τους συμφέρον.

Ο σκοπός είναι αυτό το στοιχείο που δίνει νόημα σε μια πορεία, που οργανώνει τη δράση του ατόμου. Δίνει νόημα στον αγώνα αρκεί να είναι σαφής και σταθερός.

Λειτουργούν συνεπώς ιδιοτελώς, αποβλέπουν στην ικανοποίηση των προσωπικής τους φιλοδοξίας και των συμφερόντων τους. Αντιθέτως, ο εἷς σκοπός που έχουν οι φύλακες της Πολιτείας είναι να υπηρετούν πιστά και ανιδιοτελώς την πόλη ολόκληρη.

γ) δεν έχουν παιδεία «ἀπαιδεύτους».Για τον Πλάτωνα οι θεσμοί, οι λειτουργίες του κράτους πρέπει να ρυθμίζονται με βάση την παιδεία.

ΙΙ) «μήτε τούς ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν διά τέλους»…. «ὅτι ἑκόντες οὐ πράξουσιν, ἡγουμένοι ἐν μακάρων νήσοις  ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι». 

Από τον διακυβέρνηση της πολιτείας αποκλείονται και εκείνοι που απόλυτα έχουν προσηλωθεί στην θεωρητική μάθηση και το φιλοσοφικό στοχασμό. Η υπερβολική ενασχόληση με την θεωρητική μάθηση και το φιλοσοφικό στοχασμό, η τέλεια αποκοπή από κάθε εξωτερική δραστηριότητα, κοινωνική ή πολιτική, αποτελεί γνώρισμα πνευματικών ανθρώπων που μοιάζουν να είναι κλεισμένοι στην μακαριότητά τους .Ο Πλάτωνας δεν δέχεται ότι η ενασχόληση με τον φιλοσοφικό στοχασμό πρέπει να φτάνει στα άκρα, δηλαδή να αποκόπτει το άτομο από κάθε δραστηριότητα, κοινωνική και πολιτική. Καταδικάζει το φιλοσοφικό αναχωρητισμό γιατί τον θεωρεί άρνηση και παραίτηση από τον αγώνα και τη δράση. Συνεπώς, η στάση αυτών των φιλοσόφων επικρίνεται από τον Πλάτωνα, όσο και η απαιδευσία των απαιδεύτων. 

σχόλιο : νησιά των Μακάρων : βρίσκονται στην άκρη του κόσμου, πέρα από τις πύλες του Ηρακλέους, στον ρεύμα του Ωκεανού  προς τη Δύση. Εκεί ζούσαν, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, ζούσαν  οι άνθρωποι της χρυσής εποχής (πρώτη γενιά του ανθρώπινου γένους, πριν το ξεπεσμό)  καθώς και οι ευσεβείς. Στον τόπο αυτό πηγαίνουν οι ψυχές των ηρώων, των σπουδαίων ανθρώπων. Στο τόπο αυτό βασιλεύουν ο Κρόνος, ο Μίνως, ο Ραδάμανθυς, ο Αιακός, είναι τόπος προορισμένος για τους ενάρετους

αναλυτικά : Οι φιλόσοφοι, οι δεσμώτες δηλαδή που βγήκαν από το σκοτάδι και αντίκρυσαν το αληθινό φως του ήλιου, είναι οι μόνοι αρμόδιοι να αναλάβουν το έργο της παιδείας. Πολλοί από αυτούς μαγεμένοι από το θάμβος του ήλιου, δηλαδή από την Ιδέα του Αγαθού, μένουν εκεί για πάντα στην ευδαιμονία του φωτός. 

Οι φιλόσοφοι αυτοί με τη  θέλησή του «ἑκόντες» δεν επιθυμούν να ξανακατεβούν στον κόσμο της σκιάς, στον κόσμο του σπηλαίου, δηλαδή αρνούνται να ασχοληθούν με την πολιτική και τα προβλήματά της .Δεν σκέπτονται να ξανακατέβουν και να μεριμνήσουν για τους ανθρώπους που βρίσκονται στην πλάνη των σκιών του σπηλαίου. Ξέρουν ότι μια τέτοια ενσυνείδητη ενασχόληση τους συνεπάγεται θυσίες, αγώνες και πόνους επειδή έχουν να αντιπαλέψουν με τα πάθη, τα συμφέρονται και τις κακίες των ανθρώπων. αυτοί οι φιλόσοφοι δεν είναι ικανοί να κυβερνήσουν την Πολιτεία γιατί είναι απόκοσμοι στοχαστές και στέκονται μακριά από την κίνηση της καθημερινής ζωής.

Ο  Πλάτωνας δίνει το στίγμα του πολιτικού ηγέτη με αρνητικό τρόπο :

α) δεν πρέπει να είναι απαίδευτος γιατί δεν θα μπορεί να θέτει υψηλούς στόχους και να τους υπηρετεί.

β) δεν πρέπει να είναι αναχωρητής φιλόσοφος, να αρνείται την πρακτική ζωή, να αποφεύγει την καθημερινότητα, γιατί έτσι δεν θα έχει θέληση για δράση.

Ο Πλάτωνας μιλά από προσωπική πείρα, τα ταξίδια του στην Ιταλία επιβεβαιώνουν τις απόψεις του. Πραγματοποίησε τα ταξίδια αυτά για εφαρμόσει τους πολιτικούς του σχεδιασμούς.

Η παιδεία σύμφωνα με την πλατωνική αντίληψη δεν είναι η εμφύτευση γνώσεων (αυτή ήταν η επιδίωξη των σοφιστών) . Παιδεία είναι η στροφή στην γνώση. Σε αυτήν τη δύσκολη και επίπονη διαδικασία μπορούν να βοηθήσουν οι φιλόσοφοι αρκεί να το θελήσουν και να μην παραμείνουν στην ευδαιμονία τους νομίζοντας ότι έχουν πάει στα νησιά των Μακάρων πριν πεθάνουν.

η υποχρέωση των φιλοσόφων

«Ἡμέτερον δή ἔργον….σπουδαιότεραι»

ἔφη : ο Γλαύκων.

«Ἡμέτερον ἔργον…σπουδαιότεραι» 

τῶν  οἰκιστῶν : οἰκιστής : ο αρχηγός της αποστολής για την ίδρυση της αποικίας. Εδώ υποθετικοί θεμελιωτές είναι ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του οι οποίοι αναλαμβάνουν να σχεδιάσουν, να ιδρύσουν δηλαδή με το σχεδιασμό μια πολιτεία.

Ἡμέτερον δή ἔργον …σπουδαιότεραι  : οι «θεμελιωτές» της ιδεώδους Πολιτείας θεωρούν ότι δεν μπορεί να είναι οι αδιάφοροι  φιλόσοφοι που μένουν απλώς (και αυτοί) μακάριοι στη θέαση του αγαθού.

αντίστοιχη κίνηση της σκέψης παρατηρείται και στην καντιανή Διένεξη των σχολών από το εμπειρικό στο αξιακό και από εκεί με νέα αναστροφή πάλι προς το εμπειρικό.

τάς βελτίστας φύσεις : Η φύση είναι αυτό που ο άνθρωπος δεν μπορεί ο ίδιος να το κατασκευάσει, το βρίσκει να προϋπάρχει. Η φύση μπορεί να αλλάξει με την τέχνη αλλά δεν αλλάζει ουσιωδώς. Επομένως, η φύση,  σε σχέση με τον άνθρωπο, είναι  τα φυσικά του χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. Η φύση για τον Πλάτωνα έχει μεγάλη σημασία στην επιλογή του άριστου βίου.

Οι «βέλτιστες φύσεις» είναι οι άνθρωποι οι προικισμένοι με εξαιρετικό νου και ικανότητες, που απελευθερώνονται από τις άλογες διαθέσεις της ψυχής και ως φιλόσοφοι φτάνουν στην ενόραση του αγαθού.

Με το «ἀναγκάσαι» ο Πλάτωνας υπαινίσσεται τους φιλόσοφους εκείνους που θέλουν να μείνουν στην μακαριότητα, για την οποία αναφέρθηκε παραπάνω.

Ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του θα τους υποχρεώσουν να γίνουν άρχοντες της πολιτείας, υπακούοντας στο καθήκον και στην συνείδηση της ανώτερης αποστολής τους. 

Στο «μέγιστον μάθημα» πρέπει να οδηγηθούν οι βέλτιστες φύσεις.

«τό μέγιστον μάθημα» : «ὅτι γε ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα μέγιστον μάθημα, πολλάκις  ἀκήκοας». αναφέρει ο Σωκράτης στο συνομιλητή του στο έκτο βιβλίο της Πολιτείας.  Η θέαση του αγαθού είναι το μέγιστο μάθημα με το οποίο ολοκληρώνεται η θεωρία των ιδεών. Η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η αιδώς και η οσιότητα αποτελούν τις υπερκόσμιες δυνάμεις. Αυτές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους και αποτελούν το υπόβαθρο της ιδέας του αγαθού. Αυτό προβάλλουν και από αυτό ενισχύονται.

Κορυφαίο κεφάλαιο της πλατωνικής διδασκαλίας είναι η Θεωρία των Ιδεών, που διδασκόταν εντατικά στους εταίρους της Ακαδημίας .  

«μέγιστον μάθημα» Το ανώτερο μάθημα είναι α) το ανέβασμα της ψυχής από τον ορατό και αισθητό κόσμο στο νοητό κόσμο β) η φιλοσοφική διδασκαλία που βοηθά τη ψυχή να στραφεί από τα αντικείμενα και τα φαινόμενα προς τις ιδέες και προς την έσχατη όλων των Ιδεών, στην Ιδέα του Αγαθού. Η δικαιοσύνη και οι άλλες αρετές γίνονται χρήσιμες και ωφέλιμες μόνον όταν αφομοιώσουν την Ιδέα αυτή του Αγαθού, γιατί το πλησίασμα του ανθρώπου προς το αγαθό σημαίνει ότι προχωρήσαμε από το σκοτάδι στο φως, σημαίνει το ξεκαθάρισμα της ουσίας των όντων.

α. η  θέαση του αγαθού

η ιδέα του αγαθού. 

ἰδεῖν τό ἀγαθόν : η ερμηνεία της έννοιας του ἀγαθοῦ δημιούργησε προβληματισμούς ήδη από την εποχή του Πλάτωνα.

τό ἀγαθόν : ο Πλάτωνας δεν δίνει σαφή ορισμό του όρου «ἀγαθόν» αλλά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς :

α) το εἶναι και ὅ,τι διατηρεί το είναι .

β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα.

γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη.

δ) η έκφραση «αυτό το ἀγαθόν»  φαίνεται να δηλώνει το έσχατο τέρμα, την πηγή του όντος και της γνώσης  «ἐν τῷ γνωστῷ τελευταία ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα καί μόγις ὁρᾶσθαι». Πολιτεία 508 e «Τοῦτο τοίνυν τό τήν ἀλήθειαν παρέχον τοῖς γιγνωσκομένοις καί τῷ γιγνώσκοντι την δύναμιν ἀποδίδον τήν τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέαν φάθι εἶναι». (  Τούτο είναι λοιπόν που παρέχει την αλήθεια σε ό,τι κατακτάται γνωστικά και δίνει τη δύναμη σε όποιον προοικειώνεται γνώση να γνωρίζει είναι  - αυτό μπορείς να το ισχυριστείς –η ιδέα του Αγαθού) 

Ο  Πλάτωνας συνεχίζει ορίζοντας την έννοια του αγαθού : Είναι το αίτιο της γνώσης και της αλήθειας, και να το συλλογίζεσαι ως κάτι που κατακτάται γνωστικά, κι ενώ και τα δυο αυτά, και η γνώση και η αλήθεια είναι όμορφα πράγματα, εσύ, την Ιδέα του Αγαθού να τη θεωρήσεις ως κάτι διαφορετικό και ακόμα πιο όμορφο και από αυτά τα δύο. 

Ο Πλάτωνας θεωρεί ως έκφραση του Αγαθού την Ιδέα του Αγαθού και την προβάλλει ως πηγή της πραγματικότητας, της νόησης και της αλήθειας.

Το Αγαθό στην Πολιτεία περιγράφεται ως κάτι πέρα από την ουσία και το εἶναι, ως μια απόλυτη οντολογική αρχή που συγκρατεί  τον κόσμο με όλα τα περιεχόμενά του και δίνει υπόσταση σε καθετί άλλο κάνοντάς το να είναι αυτό που είναι, ενώ συνάμα αποτελεί τον όρ της γνώσης, ο οποίος καθιστά τον κόσμο κατανοητό και τον νου ικανό να κατανοεί. Ο όρος Αγαθό τελικά αποτελεί μια έννοια θεολογικά διατυπωμένη στη γλώσσα της μεταφυσικής.

Το «ἰδεῖν τό ἀγαθόν» έχει τη σημασία της άμεσης εποπτείας του αγαθού. Αυτή είναι η εμπειρία της προσωπικής θέας που συναντήσαμε στη φράση  «ἀληθείας ἀπείρους» οι οποίοι πρέπει να αποκλειστούν από τη διακυβέρνηση της Πολιτείας.

Στην αρχαιότητα το Πλάτωνος ἀγαθόν ήταν παροιμιακή φράση για κάτι το σκοτεινό και ασαφές.

«ἧττον οἶδα τοῦτ’ ἐγώ, ὦ δέσποτ’ ἤ τό τοῦ Πλάτωνος ἀγαθόν» ( αυτό το πράγμα το γνωρίζω λιγότερο απ’ ΄ ότι γνωρίζω το αγαθόν του Πλάτωνα  δηλ το σκοτεινό αυτό φιλοσόφημα)

ἀναβῆναι  ἐκείνην την ἀνάβασιν : Στον Πλάτωνα πολύ συχνά λέξεις που σημαίνουν το ἄνω και την ἀνάβασιν χρησιμοποιούνται μεταφορικά για την παιδεία και για τα αγαθά που αυτή προσφέρει.

Σε αυτήν την ανοδική πορεία η κατώτερη υλιστική διάνοια αγωνίζεται για να υποτάξει την εγωιστική της φύση και να πορευτεί τον μακρύ ανοδικό δρόμο της εξέλιξης. Πρόκειται για ένα δύσκολο δρόμο πνευματικής άσκησης, προοδευτικής αφύπνισης και συνειδησιακής βελτίωσης. Το τέρμα της ανάβασης καταυγάζεται (φωτίζεται με δυνατή λάμψη) από το Αγαθόν.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα για να φτάσει η ψυχή στη θέα των Ιδεών και της κορυφαίας από όλες, που είναι η ιδέα του Αγαθού, πραγματοποιεί μια ανύψωση από τα γήινα ενδιαφέροντα προς τα ανώτερα αντικείμενα της νόησης, από τα «ορατά» ή «αισθητά» στα «νοητά» Αυτή δεν είναι μόνιμη κατάσταση της ψυχής αλλά ανώτερη διαδικασία και άσκηση πνευματικής αναζήτησης, που είναι αναγκαία για ορισμένο θεωρητικό σκοπό και έχει συγκεκριμένη κάθε φορά κατάληξη.

β. η υποχρέωση των φιλοσόφων

οἱ  οἰκιστές  οφείλουν : «μή ἐπιτρέπειν» 
Μετά την ἀνάβασιν  υπάρχει επομένως και κατάβασις της ψυχής (πάλιν καταβαίνειν) στα λιγότερο θεωρητικά και περισσότερο πρακτικά, όπως κοινωνικά και πολιτικά ενδιαφέροντά της.

καί μή ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν …σπουδαιότεραι : στην πολιτεία των φιλοσόφων η κατάβαση στους δεσμώτες και η ανάμειξη με την πρακτική είναι αναπόδραστη ανάγκη για το φιλόσοφο.

μή ἐπιτρέπειν οι οικιστές που σχεδιάζουν την ιδανική Πολιτεία δεν πρέπει να επιτρέψουν στους φιλοσόφους.

α. «καταμένειν   αὐτοῦ   β.  καί μή ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν. .γ. μήδε μετέχειν» :

Ο φιλόσοφος καθαρμένος εσωτερικά κι λουσμένος στο φως του αγαθού, που ενατένισε στο τέρμα της ανοδικής του πορείας, (της ἀναβάσεως) αισθάνεται ευτυχής και μακάριος. Ασφαλώς, είναι φυσικό να μην θέλει να επιστρέψει στον ορατό και υλικό κόσμο, στον κόσμο του σπηλαίου και της εικασίας. Όμως, έχει ηθική υποχρέωση να κατεβεί και να επιτροπεύσει και , απελευθερώνοντας όσους περισσότερους δεσμώτες μπορεί, να τους οδηγήσει από τον κόσμο του φαινομενικού στον αληθινό και αιώνιο κόσμο των Ιδεών. Ο ίδιος ο Πλάτωνας με τα ταξίδια του στην Ιταλία και στη  Σικελία επιχείρησε τέτοιες «καταβάσεις».

Την κατάβαση του φιλοσόφου ο Πλάτωνας  τη θεωρεί ως κοινωνική και ηθική υποχρέωση που αποβλέπει στην ανύψωση του πολίτη και της Πολιτείας. Επομένως, στην αρίστη Πολιτεία, όπου κυβερνήτες είναι οι φιλόσοφοι η κατάβαση των φιλοσόφων προς τους δεσμώτες, δηλαδή τους απλούς ανθρώπους της καθημερινότητας  και η συμμετοχή τους στην πρακτική ζωή είναι αναπόδραστη ανάγκη. 

Η κατάβαση των φιλοσόφων συνδέεται πάντοτε με θυσίες και πόνους, γιατί τα πάθη και τα συμφέροντα που κρατούν τους δεσμώτες μακριά από τη θέα της Ιδέας , θα υψώνουν πάντοτε εμπόδια στο δρόμο των φιλοσόφων-αρχόντων. Όμως, εκείνοι που θα αναλάβουν την ηγεσία της πολιτείας χωρίς ματαιοδοξίες και συμφέροντα , θα μένουν σταθεροί στην αποστολή τους. Θα υπακούσουν μόνον στη φωνή της συνείδησης και του καθήκοντος, που είναι εσωτερική επιταγή για την πραγμάτωση της ιδέας. 

Βασική θέση του Πλάτωνα ο φιλόσοφος έχει ηθική και κοινωνική υποχρέωση να ασχοληθεί με τα ενεργά με τα κοινά. Οι τρεις αποτυχημένες προσπάθειες που έκανε στις Συρακούσες δείχνουν ότι θέλησε ο ίδιος να επιβεβαιώσει  στη ζωή του αυτά που ανέπτυσσε στις θεωρίες του.

αναλυτικά στα επιμέρους στοιχεία

Με τη φράση «μή ἐθέλειν» επισημαίνεται η απροθυμία των φιλοσόφων  να ασχοληθούν με  την πολιτική, με τα καθημερινά προβλήματα των πολιτών. Η απροθυμία ερμηνεύεται από την απόλυτη προσήλωση που δείχνουν οι άνθρωποι αυτοί στο πνευματικό τους έργο για το οποίο και μόνο αισθάνονται αρμόδιοι και θεωρούν την επιτέλεσή του χρέος τους. Η απροθυμία αυτη καταλήγει να είναι υπεροψία, έλλειψη αλληλεγγύης προς τους συμπολίτες τους.

«καταμένειν καί μή ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν…μηδέ μετέχειν» : Στην αρίστη πολιτεία όπου κυβερνήτες είναι οι φιλόσοφοι , η κατάβαση των φιλοσόφων στους δεσμώτες, δηλαδή στους απλούς ανθρώπους της καθημερινότητας και η συμμετοχή τους στην καθημερινή ζωή αποτελεί αναπόδραστη ανάγκη. Οι φύλακες λοιπόν αφού θα έχουν εκπαιδευτεί σωστά και θα έχουν φιλοσοφήσει, οφείλουν να κατέβουν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική ζωή, για να ωφελήσουν με τις γνώσεις και με την αρετή τους την πόλη ολόκληρη. Ειδικότερα, όπως αναφέρει στην Πολιτεία ο Πλάτωνας οι φύλακες θα πρέπει να φτάσουν στην ηλικία των 35 ετών για να άρχουν στον πόλεμο και να λαμβάνουν αξιώματα που αρμόζουν στους νέους. Όταν πια γίνουν 50 χρονών, τότε μπορούν να μοιράζουν το χρόνο τους ανάμεσα στη φιλοσοφία και στην άσκηση της εξουσίας. Όταν πια θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους θα είναι έτοιμοι να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στις νήσους των Μακάρων. 

Υπάρχει μια αντίστοιχη αναφορά στην Πολιτεία 539 e  «μετά γάρ τοῦτο καταβιβαστέοι ἔσονται σοι εἰς τό σπήλαιον πάλιν ἐκεῖνο καί ἀναγκαστέοι ἄρχειν».( και μετά από αυτό πρέπει να κατεβου΄ν πάλι σε εκείνη τη σπηλιά και να υποχρεωθούν να αναλάβουν τη διοίκηση)  

Αργότερα, την ίδια διαδικασία θα ακολουθηθεί και από την τάξη των φυλάκων. για τους οποίους ο Πλάτωνας θα παρουσιάσει ένα ολόκληρο παιδευτικό σύστημα κατάλληλο να τους οδηγήσει στην ενόραση του αγαθού. Από την τάξη των φυλάκων θα επιλεγούν αυτοί που με την επίδοσή τους θα ανεβούν στη συνέχεια στην τάξη των φιλοσόφων-βασιλέων.

εἴτε φαυλότεραι , εἴτε σπουδαιότεραι : ο προσδιορισμός των τιμών «φαυλότεραι»και «σπουδιαότεραι» με το φραστικό σχήμα (πολυσύνδετο) δηλώνει τη στάση των φιλοσόφων, των πνευματικών ανθρώπων απέναντι στις τιμές του πλήθους. Αυτό σημαίνει ότι είτε οι πνευματικοί άνθρωποι είτε περιφρονούν τις δημόσιες τιμές ( γιατί είναι φαύλες) ή τις επιδιώκουν (γιατί τις θεωρούν σπουδαίες), ανεξάρτητα δηλαδή από το πώς αξιολογούν τις τιμές δεν απαλλάσσονται από την ευθύνη για την παράλειψη του ηθικού και κοινωνικού τους χρέους.

επισημάνσεις 

η απροθυμία των σοφών , των φιλοσόφων να αναλάβουν δημόσια αξιώματα

Η ιστορία μας παρέχει πλήθος παραδείγματα ανθρώπων που απαρνήθηκαν πολύ περισσότερα για να κερδίσουν πολύ λιγότερα. Αρκεί να θυμηθούμε τα μοναστικά τάγματα στο μεσαίωνα. Οι «φύλακες» της πλατωνικής Πολιτείας αποτελούν ένα είδος μοναστικού τάγματος ασκητών και σοφών.  Από την ιστορία έχουμε  την παράδοση για το Σόλωνα και το Λυκού­ργο που δεν ανέλαβαν αξιώματα, αλλά έφυγαν από τις πόλεις τους μόλις ολοκλήρωσαν το νομοθετικό τους έργο. Επίσης από τη λατινική γραμ­μα­τεία τον Κιγκινάτο που δεν θέλησε να αναλάβει αξιώμα­τα μετά τη σωτηρία της πόλης αλλά αποσύρεται από τη δημόσια ζωή. 

Ο φιλόσοφος και ο άνθρωπος της δράσης

Θα μπορούσε κανείς να συγκρίνει όσα αναφέρει εδώ ο Πλάτων για το σοφό που δεν επιθυμεί την πρακτική ενασχόληση με όσα αναφέρει στο Θεαίτητο για το φιλοσοφικό βίο (172a- 176c). Ο φιλόσοφος σε αντίθεση με τον «άνθρωπο της δράσης» δεν ξέρει καλά καλά πού βρίσκονται τα δικαστήρια, η αγορά, τι γίνεται σ’ αυτά τα μέρη, δεν ανήκει σε πολιτικό κόμμα, δεν ενδιαφέρεται για τις κοσμικές εκδηλώσεις. Πέρα από τη συσχέτιση με την Πολιτεία, το χωρίο προσφέρεται για την κατανόηση της διαφοράς κριτηρίου (δεν υπάρχει ενιαία παραδεκτό μέτρο αξίας) και (κατά την άποψη του Burnet) εκφράζει  τις σκέψεις του Πλάτωνα για την επικείμενη αφομοίωσή του στην κοσμική ζωή της αυλής των Συρακουσών. 

Η εικόνα του σπηλαίου και το χρέος του φωτισμένου ανθρώπου

Η εικόνα του σπηλαίου συμπυκνώνει το νόημα του αγώνα του ανθρώπου να λυτρωθεί από τα δεσμά της φαινομενικότητας, που τον κρατούν εγκλωβισμένο στην άγνοια και την πλάνη, και να ορθωθεί στο φως της αλήθειας. Η λύτρωσή του είναι δύσκολη, είναι μια συνεχής, ανοδική και επίμοχθη πορεία γεμάτη δυσυπέρβλητα εμπόδια και αναγκασμούς. Σ’ αυτήν, ωστόσο, ο φωτισμένος άνθρωπος γίνεται παιδευτής και συμπαραστάτης του άλλου στον αγώνα της απελευθέρωσής του. Ο φωτισμένος, αυτός που κατορθώνει να φτάσει στο φως της αλήθειας, αισθάνεται το χρέος να κατέβει και πάλι στο χώρο του δεσμωτηρίου, για να γίνει με κίνδυνο της ζωής του ελευθερωτής των άλλων. Η πολιτεία είναι αυτός ο δεσμός, το χρέος της κατάβασης, ώστε οι δεσμώτες συμπολίτες να μπορέσουν να γίνουν κι αυτοί πολίτες της άνω πολιτείας, που τη φωτίζει το φως της αλήθειας.

 

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Ποιο θέμα θέτει για συζήτηση ο Σωκράτης και πώς συνδέεται με το θέμα της Πολιτείας; (Για τον τρόπο σύνδεσης να συμβουλευτείτε το διάγραμμα του διαλόγου στην εισαγωγή του βιβλίου σας).

2. Γιατί οι απαίδευτοι δεν μπορούν να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας;

3. Σε τι διαφοροποιείται η ζωή όσων έχουν λάβει την ορθή παιδεία από τη ζωή των απαίδευτων, των τυχαίων και αφιλοσόφητων πολιτικών; (Εκτός από το κείμενο να συμβουλευτείτε και τα σχόλια του βιβλίου σας).

4. α) Ποιον τρόπο ζωής προτιμούν οι πεπαιδευμένοι από την ανάληψη ευθυνών στη διοίκηση της πολιτείας;

β) Με ποιον εκφραστικό τρόπο παρουσιάζει την επιθυμία τους ο Πλάτων;

5. Ἡμέτερον δὴ ἔργον ... τῶν οἰκιστῶν ... μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπι-τρέπεται: Ποιους ονομάζει ο Σωκράτης οἰκιστές και ποια κατάσταση περιγράφει με το τελευταίο σχόλιο;

6. Ποια περιεχόμενο νομίζετε ότι έχει η έννοια του ἀγαθοῦ στο κείμενο; (Να απαντήσετε, αφού συμβουλευτείτε τα σχόλια του βιβλίου σας).

7. Ποια είναι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η σημασία της παιδείας για την ανάληψη ηγετικών θέσεων;

8. Ποιες ήταν στην αρχαιότητα οι δοξασίες για τις νήσους των μακάρων; Να τις συγκρίνετε με παρόμοιες αντιλήψεις άλλων θρησκειών και της χριστιανικής.

9. τάς τε βελτίστας φύσεις: Αφού διαβάσετε τα σχόλια του βιβλίου σας, να συγκρίνετε την άποψη του Πλάτωνα για τη φύση του ανθρώπου με την άποψη του Δημόκριτου: ἡ φύσις καὶ ἡ διδαχὴ παραπλήσιόν ἐστι. Καὶ γὰρ ἡ διδαχὴ μεταρυσμοῖ τὸν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δὲ φυσιοποιεῖ.

10. Ποια είναι η θέση και ο ρόλος των φυλάκων στην πολιτεία, σύμφωνα με το κείμενο;

11. Σήμερα υπάρχουν άνθρωποι απρόθυμοι να αναλάβουν ηγετικές (πολι-τικές) θέσεις; Ποια χαρακτηριστικά νομίζετε ότι έχουν συνήθως όσοι δεν επιθυμούν τέτοιες θέσεις;

12. Να εντοπίσετε στο κείμενο τους όρους (λέξεις) που χρησιμοποιεί ο Πλάτων για να χαρακτηρίσει το ἀγαθό, την πορεία προς αυτό και την προσέγγισή του. Τι αποκαλύπτουν για τη φύση του ἀγαθοῦ;