Τῆς
κ. Μαρίας Μαντουβάλου,
Ἀν. Καθηγητρίας Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Οἱ Ἐκκλησιαστικὲς ακολουθίες του Παπαδιαμάντη καὶ Μωραϊτίδη εἶναι λυρικὰ αὐτοτελῆ δημιουργήματα μὲ ποικίλα μέτρα καὶ μέλη καὶ μεταφέρουν τὰ Συναξάρια ἀκόμη καὶ στὸ θέμα τῶν θαυμάτων, ὅπως π.χ. στὸ διήγημα τοῦ Παπαδιαμάντη «Ἡ χήρα τοῦ Νεομάρτυρος» ἀπʼὅπου διαβάζω ἕνα μικρὸ ἀπόσπασμα:
«Τὰ κόκκαλα τοῦ Κωνσταντῆ ἐμοσχοβολοῦσαν,ὡσὰν ἀπὸ ρόδα καὶ βασιλικόν. Οἱ ΡοδῖΤαι τὰ ἐπῆραν εἰς τὸ πλοῖον καὶ τὰ μετέφεραν εἰς τὴν πατρίδα των, ὅπου τά ἀπέθηκαν εἰς ἱερὸν βῆμα παρεκκλησίου,ὑπὸ τὴν Ἁγίαν Τράπεζαν»3. Ὁ πεζογράφος τῆς Θεσσαλονίκης Νίκος Γαβριὴλ Πεντζίκης ἀναφέρεται μὲ ἰδιαίτερο πάθος στὸν Συναξαριστή, τὴν Πατρολογία, τὸν Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη καὶ δηλώνει:
«Τὸν Συναξαριστὴ τὸν διαβάζω κάθε μέρα. Ξυπνάω,θὰ πῶ τὸ Πάτερ Ἡμῶν καὶ κατόπιν θὰ διαβάσω τὸν Συναξαριστή,δηλαδὴ τὸ Συναξάρι τῆς ἡμέρας. Τὴν Φιλοκαλία τὴν διάβαζα ἀπὸ τὴ παιδική μου ἡλικία»(βλ.ἐδῶ σημ.1,σελ.49).
Ὅμως ἡ τροφοδότηση τῆς Νεοελληνικῆς λογοτεχνικῆς ἔμπνευσης ἀπὸ τὰ ἀπαράμιλλα σὲ ρυθμὸ καὶ λόγο κείμενα τῆς Θεολογικῆς Γραμματείας δὲν ἔχει τέλος. Θὰ δώσω ἐλάχιστα ἀκόμη δείγματα. Ὁ πεζογράφος Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης στοὺς «Μαυρόλυκους: Τὸ χρονικο τῆς Τουρκοκρατίας 1565-1799» καὶ ἰδιαίτερα στὸ πεζογράφημά του «Ἡ καμπάνα τῆς Ἁγίας Τριάδας. Μιὰ ἱστορία 1304-1883» ἔχει πλῆθος ἀναφορὲς στοὺς βίαιους ἐξισλαμισμοὺς καὶ στοὺς Νεομάρτυρες. Ὁ Παλαμᾶς εἶναι δεινὸς κάτοχος καὶ μεταφορέας στὴν ποίησή του καὶ στὰ δοκίμιά του τῶν κειμένων τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Φιλολογίας καὶ τῶν ἀρχῶν τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης καὶ Παιδείας καθὼς καὶ τῆς Ὀρθόδοξης Χριστιανικῆς διδασκαλίας. Αὐτοβιογραφούμενος ὁμολογεῖ ὅτι τὰ «μάτια τῆς παιδικῆς του φαντασίας ξάνοιγαν ὁράματα μέσα ἀπὸ τὰ “Συναξάρια”»4.
Οἱ Νεοέλληνες Λογοτέχνες ἔδιναν μὲτὰ ἔργα τους τὸν προσανατολισμὸ στὴ νέα γενιά, ἀφοῦ τοὺς παρεῖχαν μὲ τὸ ἔργο τους, τὶς πηγὲς τῆς Χριστιανικῆς Ἀποκάλυψης, ὅπως εἶναι τὰ βιβλία τῆς Παλαιᾶς καὶ Καινῆς Διαθήκης, καθὼς καὶ τὰ ἔργα τῶν Πατέρων διαχρονικά. Ὁ Καβάφης 5 Κάνει ἀναφορὰ στὸν μάρτυρα Βαβύλα. Γράφει στὸ ποίημΆ του «Εἰς τὰ περίχωρα τῆς Ἀντιοχείας»: Ἕνας ἀπ’τοὺς ἐκεῖ ἐνταφιασμένους ἦταν ὁ θαυμαστός, τῆς εκκλησίας μας δόξα,ὁ ἅγιος,ὁ καλλίνικος μάρτυς Βαβύλας.(Τοὺς τρέμουνε τοὺς μάρτυρες οἱ ψευτοθεοὶ) καὶ στὸ ποίημά του «Ἐν τῷ μηνὶ Ἀθύρ»,ἀναφερόμενος σὲ μιὰ ἐπιτύμβια ἐπιγραφή, χρησιμοποιεῖ ἐκκλησιαστικὴ ὁρολογία. Γράφει:«Μὲ δυσκολία διαβάζω, Κὺ[ρι]Ε Ἰησοῦ Χριστὲ Ὁ Λεύκιος νέος ἐ[κοιμ]ήθη»6 Εἶναι ἐπίσης γνωστό τοῦ Καβάφη τὸ ποίημα «ΣτὴνἘκκλησία», Τὴν ἐκκλησίαν ἀγαπῶ…… τὲς εἰκόνες της,τὸν ἄμβωνά της. Ἐκεῖ σὰν μπῶ, μὲς σ’ ἐκκλησία τῶν Γραικῶν ὁ νοῦς μου πιαίνει σὲ τιμὲς μεγάλες τῆς φυλῆς μας, στὸν ἔνδοξό μας Βυζαντινισμὸ7. Καὶ σὲ ἄρθρο του «Οἱ Βυζαντινοὶ ποιηταί»,γράφει: «Οἱ Βυζαντινοὶ ἀοιδοὶ ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ λύρα οὐ μόνον δὲν ἐθραύσθη, ἀλλὰ καὶ οὐδέποτε ἔπαυσεν ἀναπέμπουσα ἤχους γλυκεῖς». Κατὰ τὸν Σαββίδη τὸ ποίημα «Μετέπειτα» τοῦ Καβάφη, ἀποτελεῖ τὴν πιὸ ἄμεση ἀπολογία πίστεως τοῦ ποιητῆ.
Ἕνα ἀπόσπασμα: Πιστεύω τὸ Μετέπειτα «Ὅτε διὰ παντὸς κλεισθῆ τὸ βλέμμα Εἰς τὴν πλάσιν Θὰ ἀνοιχθῆ ὁ ὀφθαλμὸς ἐνώπιον τοῦ Πλάστου Κῦμα ἀθάνατον ζωῆς θὰ ρεύσει ἐξ ἑκάστου Εὐαγγελίου τοῦ Χριστοῦ ζωῆς ἀδιασπάστου9. Ὁ Σεφέρης προσηλώνεται στὴν «Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη» καὶ μεταγράφει τὸ παλαιὸ κείμενο, ὅπως σημειώνει ὁ ἴδιος, στὴ σημερινὴ λαλιά μας καὶ δηλώνει: «Ἡ Ἀποκάλυψη δὲν εἶναι κείμενο ἑνὸς καιροῦ καὶ μιᾶς γενεᾶς ἀνθρώπων, ἀλλὰ ὅλων τῶν καιρῶν καὶ ὅλων τῶν γενεῶν» καὶ μὲ πόνο ψυχῆς καὶ ἀπογοήτευση προσθέτει: «Χάσαμε, ἀλήθεια, πολὺ καιρό. Εἶναι περίεργο πόσο σπαταλοῦμε κάποτε τὰ ὑπάρχοντά μας. Καὶ ἡγλώσσα μας χάνει ὁλοένα εὐκαιρίες, γιὰ νὰ γίνει μία γλώσσα εὔρωστη, γυμνασμένη καὶ ἀποτελεσματική. Θὰ εἶχε τόσα πολλὰ νὰ ὠφεληθεῖ ἂν ἀποφάσιζε νʼἀσκηθεῖ πάνω σʼαὐτὰ τὰ κείμενα,… γιατί αὐτὰ τὰ κείμενα ἦταν δικά μας ἢ ἔγιναν δικά μας ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ Χριστιανισμοῦ». Ὁ Ἐλύτης δίνει καὶ αὐτὸς τὴν «Ἀποκάλυψη»στὰ Νέα Ἑλληνικὰ καὶ σημειώνει: «Μερικὲς λέξεις ἢ ὅρους,κάποτε καὶ φράσεις ὁλόκληρες, προτίμησα νὰ τὶς ἀφήσω μὲ τὴ μορφὴ,ποὺ ἔχουν στὸ πρωτότυπο, ἔτσι ὥστε νὰ μὴ ἀλλοιωθεῖ ὁ μυστικὸς καὶ ὑπερβατικὸςχαρα-κτήρας τοῦ κειμένου»11.
Ὁ Βυζαντινολόγος Θεοχάρης Δετοράκης ἔχει ἀφιερώσει ἐκτενῆ μελέτη του στὸν Καζαντζάκη μὲ θέμα «Ὁ Καζαντζάκης καὶ τὸ Βυζάντιο» καὶ μᾶς βεβαιώνει μὲ πλῆθος παραδείγματα ὅτι στὰ ἔργα τοῦ Καζαντζάκη ὑπάρχουν σαφεῖς ἀναφορὲς σὲ βυζαντινὰ κείμενα καὶ ὅτι ὁ ἴδιος Λογοτέχνης εἶχε μελετήσει τὸν Νικόλαο Καβάσιλα, ἕναν ἀπὸ τοὺς μεγάλους μυστικούς τοῦ 14ου αἰ., τὰ βιβλικὰ κείμενα, τὸν Λιβάνιο, τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ προπάντων, κατὰ δήλωση τοῦ Καζαντζάκη, τὸν Ναζιανζηνὸ καὶ Βασίλειο. Ὁ Σαμαράκης σὲ ποιήματά του καὶ διηγήματα ἀποκαλύπτει τὴν Ὀρθόδοξη Πίστη του Τουλάχιστον στὰ πρῶτα χρόνια τῆΣ ζωῆς του 12. Μεταξὺ αὐτῶν τὸ ποίημα «Ἕνα παιδὶ γράφει στὸν Θεὸ» καὶ τὸ διήγημα «Τὸ ἡμερολόγιο ἑνὸς Παιδιοῦ». Ἀκοῦστε μόνο λίγους στί-χους ἀπὸ τὸ ποίημα «Ἡ μεγάλη ὥρα»:«Τὸν ἀδελφό μου τὸν Ἐσταυρωμένο τὴ νύχτα ἐτούτη περιμένω…Σήκω ψυχή μου ἀπ’τὸν ὕπνο, ναί,γιὰ τὸν Μυστικό σου Δεῖπνο…καὶ ποὺ μαζί του ἐσὺ δρόμο θὰ πάρεις, Ἰησοῦς Χριστὸς ὁ Καβαλλάρης.
Καὶ ἀπὸ ἕνα ἄλλο ποίημά του,μὲ τίτλο «Ἀπόψε ἀρχίζομε τὴ ζωή μας»: Ἄς εἴχαμε λιγώτερη γνώση καὶ πιὸ πολὺ ἀγάπη μέσα μας Ἄς πουλήσουμε τὴ γνώση μας τώρα ν’ἀγοράσουμε ἀγάπη.Μὰ ἡ ἀγάπη δὲν ἀγοράζεται γιατί ἡ ἀγάπη εἶναι ἕνα θαῦμα…Τὰ βιβλία μας ἤτανε γιομάτα σοφὰ νοήματα κι ἐμεῖς δὲν εἴχαμε νόημα στὴ ζωή μας. Ἐγράψα με ποιήματα γιομάτα ὀμορφιά, μὰ ἡ ζωὴ μᾶς ἦταν ἄδεια ἀπ’ ὀμορφιὰ Οἱ μουσικὲς μας εἶχαν ἐξαίσιες ἁρμονίες, μὰ ἡ ἁρμονία ἔλειπε ἀπ’ τὴ ζωή μας.
Ὑποσημειώσεις:
3. Ἀλ.Γ.Σαρῆ, Διδασκαλίαι Νεοελληνικῶν Λογοτεχνημάτων. Διηγήματα τοῦ Ροΐδη καὶ τοῦ Παπαδιαμάντη, Ἀθήνα 1965, σέλ.246
4. Κ.Γ.Κασίνη, Ἡ Ἑλληνικὴ Λογοτεχνικὴ παράδοση στὴ «Φλογέρα τοῦ Βασιλιᾶ». Συμβολὴ στὴν ἔρευνα τῶν πηγῶν, Ἀθήνα 1980, σσ 243-322. Τὰ «Συναξαριακὰ κείμενα» στὶς σσ 305-307.
5. Κ.Π.Καβάφη,ΠοιήματαΒ΄(1919-1933). Φιλολογικὴ ἐπιμέλεια. Γ.Π.Σαββίδη. Ἀθήνα1972, σελ.93
6. Καβάφη, ὅ.π., τόμ.Α΄(1896-1918), σέλ.78
7. Καβάφη, τόμ.A΄, σελ.48, Βλ.καὶ τὸ περ. Ἄρδην, τεῦχ. 48, Αὔγ. 2004 «Καβάφης καὶ Βυζάντιο». Γιὰ τὴν Καβαφικὴ Θεολογία καὶ τὴν Συνέχεια τοῦ «Βυζαντινισμοῦ» βλ. Γ.Δάλλα, Ὁ Ἑλληνισμὸς καὶ ἡ Θεολογία στὸν Καβάφη, Ἀθήνα 1986 .
8. Περ. Ἄρδην, ὅ.π.,σελ.37
9. Περ.Ἄρδην, ὅ.π.,σελ.42
10. Ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη. Μεταγραφὴ Γιῶργος Σεφέρης. Ὁριστικὴ ἔκδοση μαζὶ μὲ τὸ πρωτότυπο, Ἀθήνα 1987, σσ12,17
11. Ἰωάννης Ἡ Ἀποκάλυψη, Μορφὴ στὰ Νέα Ἑλληνικά, Ἀθήνα 1985, σελ.141
12. Βλ.Μ.Μαντουβάλου «Ἡπολύπλευρη προσωπικότητα τοῦ Σαμαράκη», στὰ Πρακτικά: Ἡμερίδα γιὰ τὸν Ἀντώνη Σαμαράκη. Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολὴ Ἀνθρωπιτικῶν Ἐπιστημῶν καὶ Πολιτισμικῶν Σπουδῶν. Καλαμάτα, 2007, σελ.37-45. Βλ. καὶ σελ. 75-84: Γ.Ξανθάκη-Ν.Παναγουλέα, Ἄγνωστες πτυχὲς ἀπὸ τὸ ἔργο τοῦ Ἀντώνη Σαμαράκη.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου