Σελίδες του Γιώργου Ιωάννου
(ΜΕΡΟΣ Α’)
Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ' Λυκείου
τῆς
Ἀγάθης Γεωργιάδου
- Γραμματολογικά στοιχεία
Ο Γιώργος Ιωάννου γεννήθηκε το 1927 στη Θεσσαλονίκη από γονείς πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη. Ήταν το πρώτο από τα τέσσερα παιδιά μιας φτωχής οικογένειας. Με το ξέσπασμα του πολέμου καταφεύγει με τα αδέλφια και τη γιαγιά του στη Χαλκιδική και στη συνέχεια στην Αθήνα. Στην κατοχή αρχίζει η σχέση του με τα κατηχητικά σχολεία και γίνεται μέλος της χριστιανικής οργάνωσης της «Ζωής».
Σπούδασε φιλολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (1947-1950), όπου διετέλεσε και βοηθός καθηγητής στην έδρα Αρχαίας Ιστορίας (1954). Από το 1956 και ως το 1971 εργάστηκε ως φιλόλογος σε διάφορα -ιδιωτικά και δημόσια- σχολεία της Ελλάδας και στη Βεγγάζη της Λιβύης. Το 1971 μετατέθηκε σε αθηναϊκό γυμνάσιο και λίγο αργότερα αποσπάστηκε στο Υπουργείο Παιδείας, όπου παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του. Πέθανε στην Αθήνα στις 16 Φεβρουαρίου 1985 από σηψαιμία μετά από μετεγχειρητική επιπλοκή σε ηλικία πενηνταοχτώ χρόνων. Κηδεύτηκε στη Θεσσαλονίκη.
- Ο λογοτέχνης Ιωάννου
Ο Ιωάννου ξεκίνησε το λογοτεχνικό του έργο ως ποιητής. Το 1954 κυκλοφορεί η πρώτη του συλλογή, τα «Ηλιοτρόπια» με 11 μικρά ποιήματα. Από το 1958 μέχρι το 1965 συνεργάζεται με το περιοδικό Διαγώνιος του Ντίνου Χριστιανόπουλου και το 1963 δημοσιεύει τη δεύτερη ποιητική συλλογή του «Τα χίλια δένδρα». Από το 1978 ως το 1982 κυκλοφόρησε το περιοδικό Φυλλάδιο με δική του επιμέλεια και συγγραφή κειμένων. Συνέβαλε επίσης σημαντικά στη συγγραφή Ανθολογίου για το Δημοτικό και των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων για τη Μ. Εκπαίδευση. Όμως γρήγορα ο Ιωάννου στράφηκε στον πεζό λόγο, στα μικρά αφηγήματα που ο ίδιος ονομάζει πεζογραφήματα και μάλιστα πολύπτυχα . Παράλληλα έκανε μεταφράσεις αρχαίων κειμένων, εξέδωσε εκλογές δημοτικών τραγουδιών, παραμυθιών, καραγκιόζη, έγραψε θέατρο, χρονογραφήματα και μελέτες.
Το 1979 τιμήθηκε με το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Διηγήματος για το βιβλίο του Το δικό μας αίμα . Άλλα πεζογραφήματά του: Για ένα φιλότιμο , Η Σαρκοφάγος , Η μόνη κληρονομιά , Πολλαπλά κατάγματα, Εφήβων και μη, Εύφλεκτη χώρα, Καταπακτή, Η πρωτεύουσα των προσφύγων , Ο της φύσεως έρως , κ.ά.
- Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν το πεζογραφικό του έργο
Τα χρόνια που σφράγισαν τη ζωή του συγγραφέα είναι εκείνα του πολέμου, της κατοχής, της αντίστασης και του εμφυλίου, όπως τα έζησε στη Θεσσαλονίκη που μεγάλωσε. Η οικογένεια (τα πρόσωπα: ο πατέρας, η γιαγιά, η προσφυγική καταγωγή, η οικονομική κατάσταση, οι πολιτικές και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και η αγωγή που ήταν μάλλον καταπιεστική). Ο κοινωνικός περίγυρος (γειτονιά, σχολείο, φίλοι), ένας προσφυγικός συνοικισμός. Εκεί έρχεται σε επαφή με πρόσφυγες, Εβραίους, με ανθρώπους που μαγεύουν τα παιδιά και έλκουν την περιέργεια τους. Από εκεί προέρχονται οι φίλοι και οι συμμαθητές (που δεν ήταν πάντα καλοί μαζί του). Τα κατηχητικά σχολεία, οι χριστιανικές ομάδες, τα κατοχικά συσσίτια.
Οι δάσκαλοι και οι σπουδές του που τον οδήγησαν και σε εξωλογοτεχνικά αντικείμενα: μεταφράσεις, φιλολογικές κριτικές, συλλογές δημοτικών τραγουδιών, μελέτες (παραμύθια, Καραγκιόζης κλπ.). Η Θεσσαλονίκη ως πόλη που είναι και ο χώρος δράσης πολλών πεζογραφημάτων του και το λογοτεχνικό της περιβάλλον («Σχολή της Θεσσαλονίκης») με τους Πεντζίκη, Καρέλλη, Ξεφλούδας κ.ά., οι οποίοι, τη δεκαετία του ’30, εισήγαγαν τον εσωτερικό μονόλογο, εκμεταλλευόμενοι τους συνειρμούς με στόχο την ανάδυση όχι μόνο της ατομικής αλλά και της συλλογικής μνήμης.
- Τα λογοτεχνικά του διαβάσματα
Ο Ιωάννου επηρεάζεται στο έργο του από τον Ν. Πεντζίκη , τον Φ. Κόντογλου , τον Κ. Π. Καβάφη , τον Α. Παπαδιαμάντη κ.ά. Από τον Πεντζίκη ως προς τον εσωτερικό μονόλογο/συνειρμική γραφή , από τον Κόντογλου στην αγάπη για τη λαϊκή παράδοση και τη στροφή στο παρελθόν , από τον Καβάφη στη χωρική εμμονή (Θεσσαλονίκη - Αλεξάνδρεια), στο υπαινικτικό ύφος , στη λειτουργία της μνήμης , στο ερωτικό στοιχείο , από τον Παπαδιαμάντη διδάχθηκε πολλά: επίσης την εμμονή στο χώρο (Θεσσαλονίκη - Σκιάθος), την κατασκευή ιστοριών με πυρήνα βιωματικό υλικό και παιδικές αναμνήσεις, τη μουσικότητα του λόγου, αλλά και τις παρεκβάσεις που χαρακτηρίζουν την τεχνική του.
- Άλλες επιδράσεις
Ο κινηματογράφος επηρεάζει την τεχνική της γραφής του (π.χ. αναδρομικές αφηγήσεις) και την ατμόσφαιρα των έργων του. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που ο ίδιος λέει: «γράφοντας σκέφτομαι πλάνα». Η επικαιρότητα. Η δουλειά του και η δημοσιοϋπαλληλική του ιδιότητα.
- Χαρακτηριστικά του έργου του Γ. Ιωάννου
Αφηγηματικό υλικό
Τα αφηγήματα του Ιωάννου έχουν ως πρώτη ύλη μαρτυρίες και βιώματα , αλλά και πρόσωπα, πράγματα και γεγονότα από το παρελθόν, την καθημερινότητα και τη νεοελληνική πραγματικότητα (τον κόσμο της προσφυγιάς, τον πόλεμο, την κατοχή, τη μεταπολεμική περίοδο), τα οποία ο συγγραφέας εξομολογείται , διασώζοντάς τα με δύο κυρίως μέσα: την πολύ ισχυρή μνήμη του και τη μεγάλη παρατηρητικότητά του.
Η αφήγηση
«Με την αφήγηση ανασταίνει κυρίως μια παλιότερη εποχή, προσωπικά και υποκειμενικά βιωμένη. Έτσι, τα αφηγήματα φαίνονται σαν αναμνήσεις του από τα περασμένα, όπου διοχετεύει τις απόψεις του, τις κρίσεις του, τις προτιμήσεις του».
Ο Χρόνος
Ο χρόνος στα πεζογραφήματα του Ιωάννου δεν είναι απλός. Συνήθως παρελθόν και παρόν γίνονται ένα, εμπλέκονται, δίνοντας στα έργα του την εικόνα της σύνθεσης παρόντος - παρελθόντος και των διαφορετικών χρονικών στιγμών (Αράγης). Συχνά το παρελθόν εσωτερικεύεται , γίνεται παρόν κλιμακωτά ενώ αιχμαλωτίζεται από την αφήγηση.
Ο Χώρος
Ο χώρος (που ο ίδιος αποκαλεί «δοχείο μνήμης») είναι παρών στα περισσότερα έργα του. Ο συγγραφέας τον αντιμετωπίζει ως αντικείμενο της πεζογραφίας του, αφού είναι ουσιαστικό στοιχείο των έργων του και όχι απλό σκηνικό. Ο χώρος στα έργα του Ιωάννου συνδέεται και με το χρόνο αλλά και με τον εσωτερικό προσωπικό κόσμο που διαμορφώνει και το χώρο της πόλης.
Η Θεσσαλονίκη
Η Θεσσαλονίκη αποκαλύπτεται με θαυμαστό τρόπο στο έργο του Ιωάννου: μια τοιχογραφία- ψηφιδωτό : «Απ΄ τα σφαγεία με τις απέραντες ερημιές και τις λαϊκές ταβερνούλες, στον παλιό σταθμό με τα παρακμασμένα καφενεία και τα αδρανούντα βαγόνια, στην ύποπτη Μπάρα και στη Ραμόνα, στη γραφική και μίζερη Πάνω Πόλη, στην αχανή και αδιαμόρφωτη πλατεία Δικαστηρίων, στους σαθρούς βυζαντινούς ναούς, στα ύποπτα ξενοδοχεία της Εγνατίας, στις στενόκαρδες πολυκατοικίες, στους άχρωμους κεντρικούς δρόμους, στα μουχλιασμένα γραφεία, στο πανεπιστήμιο, στα λαϊκά σινεμά της μπόχας, στην κοσμική ατμόσφαιρα, ο συγγραφέας περπατάει με άνεση, γνήσιος Θεσσαλονικιός, που καταλαβαίνει, που μιλάει όταν του πέφτει λόγος και που σωπαίνει όταν χρειάζεται ν' ακούσει και να δει, που αναγνωρίζει, συγκινείται και στοχάζεται».
- Το αφηγηματικό είδος
Τα πεζογραφήματα του Ιωάννου αποτελούν μικρογραφίες της καθημερινής ζωής των κατοίκων της Θεσσαλονίκης: «μινιατούρες της καθημερινότητας». (Βιστωνίτης) «Άλλοτε πλησιάζουν τον ‘‘άμορφο’’ συνειρμικό μονόλογο […], άλλοτε υποδύονται το δοκίμιο […], άλλοτε πάλι εμφανίζονται ως παραδοσιακά διηγήματα […]».
- Το πεζογράφημα
Σε συνέντευξή του (1984) ο ίδιος χαρακτήρισε το αφήγημά του ως «πολύπτυχο πεζογράφημα» και το όρισε ως: « Αυτό που περιέχει όλα τα είδη, που είναι και δοκίμιο και χρονικό και σχόλιο πάνω στις ιστορίες που εννοούνται».
«Η αφήγησή του, που κατά κύριο λόγο γίνεται σε πρώτο πρόσωπο, έχει έναν χαρακτήρα καταγραφικό και κάποτε χρονογραφικό [...].» «Η εμπειρία είναι το κυρίαρχο στοιχείο […].» «Η δομή του είναι στοιχειώδης […]»: δεν υπάρχει κεντρικός μύθος αλλά σύνθεση συνειρμών. «Η συμβολή του βρίσκεται αλλού: στον τρόπο που απομονώνει το κάθε περιστατικό, στην έντονη συγκινησιακή φόρτισή του και στην ακρίβεια και την καθαρότητα της γλώσσας του» (Βιστωνίτης).
- Αφηγηματικές τεχνικές
Οπτική γωνία:
Μονοεστιακή ή μονομερής αφήγηση: Ο αφηγητής αφηγείται σχεδόν πάντα μέσα από τη δική του οπτική Ποικίλει όμως ο βαθμός συμμετοχής του στην αφήγηση, αφού άλλοτε εξομολογείται προσωπικά του βιώματα σε πρώτο πρόσωπο και άλλοτε θεάται και σχολιάζει ευθέως ή με υπαινιγμούς. Τα υπόλοιπα αφηγηματικά πρόσωπα παρουσιάζονται συνήθως από τη δική του οπτική. Η αφήγηση μπορεί να είναι σε πρώτο ή δεύτερο πρόσωπο (πολύ σπανίως και σε τρίτο).
Η τεχνική των συνειρμών
Η τεχνική των συνειρμών και της σύζευξης διαφόρων στοιχείων (ο Ιωάννου παρατηρεί, θυμάται, συγκεντρώνει αποκόμματα). Οι συνειρμοί ωθούνται από την επικαιρότητα, από το χώρο, από τις σκέψεις, τις αναμνήσεις, τις κουβέντες, τα αντικείμενα, τις λέξεις, τους ήχους κλπ. Η αφετηρία των συνειρμών άλλοτε δηλώνεται με έμφαση και άλλοτε όχι, οπότε η αφήγηση αρχίζει «ανεπαίσθητα». Χαρακτηριστικό είναι ότι έτσι καταργούνται συχνά οι αφηγηματικές συμβάσεις (Μαρωνίτης).
Άλλες τεχνικές….
Η τεχνική του συγκερασμού
όταν η αφήγηση είναι σύνθεση πολλών και συχνά αντιθετικών πραγμάτων, ενός υλικού που τροποποιείται άλλοτε με τον ένα και άλλοτε με τον άλλο τρόπο για να εξυπηρετήσει την εκάστοτε αφήγηση.
Η τεχνική του εγκιβωτισμού
που μπορεί να έχει ή τη μορφή της αναδρομικής / οπισθοχωρητικής αφήγησης ή τη μορφή διαφόρων ιστοριών που αφηγείται ο αφηγητής διακόπτοντας την αρχική, για να επηρεάσει πρόσωπα και πράγματα.
Η τεχνική της κυκλικής δομής
στην περίπτωση που το πεζογράφημα αρχίζει και τελειώνει με το ίδιο γεγονός.
Η τεχνική του «διασπασμένου θέματος»
(Αράγης)
Το τεράστιο και ετερόκλητο υλικό της αφήγησης οργανώνεται με την τεχνική του διασπασμένου θέματος , από το οποίο γεννώνται πεζογραφήματα - σπαράγματα, μικρογραφίες της καθημερινότητας, που κάποτε κινούνται στο πλαίσιο της νεοελληνικής πραγματικότητας και κάποτε μυθοποιούν την παιδική ηλικία του αφηγητή, ο οποίος αντιμετωπίζει τα πράγματα και τα γεγονότα μέσα από το δικό του το προσωπικό αλλά όχι το αυστηρά εξατομικευμένο πρίσμα. Η μνήμη και τα πρόσωπα του παρελθόντος είναι κυρίαρχα στο παρόν και ανακαλούνται μέσω συνειρμών ( συνειρμική οργάνωση του αφηγηματικού υλικού ). Σπανιότερα χρησιμοποιεί την τεχνική του αδιάσπαστου θέματος : ο αφηγητής παρατηρεί, θυμάται, σκηνοθετεί και ενοποιεί τελικά το υλικό του με τρόπο ευθύγραμμο.
- Άλλα γνωρίσματα του έργου του…
Η μαρτυρία, το βίωμα, η εξομολόγηση , η έκφραση της υπαρξιακής αγωνίας και του αδιεξόδου τροφοδοτούν τα κείμενά του. […] Το εξωτερικό σκηνικό κατά κανόνα συνοδεύεται από την εσωτερική του περιπλάνηση στο χώρο της ατομικής και συλλογικής μνήμης. Οι αποτυπώσεις του, οι περιγραφές –άλλοτε λιτές και άλλοτε εμποτισμένες στο ποιητικό κλίμα- η λεπτή παρατήρηση, το σχόλιο , η ανεπιτήδευτη γραφή , η ανάκληση του παρελθόντος αλλά και η διαπραγμάτευση του παρόντος, τον οδηγούν σε νέους τρόπους οργάνωσης του αφηγηματικού υλικού.
Απελευθερωμένος από τη δεσποτεία του κεντρικού μύθου και της πλοκής, συνθέτει τα περιστατικά που εξιστορεί και σκιαγραφεί τα πρόσωπά του […] , θρυμματίζοντας τη χρονική και αφηγηματική αλληλουχία του κειμένου. Ο αναγνώστης […] θέλγεται από την αμεσότητα της γραφής του... Χιούμορ, απουσία μελοδραματισμού, νηφαλιότητα.
- Η αμφιθυμία
Η στάση του Ιωάννου απέναντι σε πρόσωπα και πράγματα χαρακτηρίζεται αμφίθυμη, γιατί, παρά τη φόρτιση και την ευαισθησία που εμπερικλείουν τα πεζογραφήματα του, κατορθώνει να χαλιναγωγεί το συναίσθημα, να κρατάει το χιούμορ του, να αναμιγνύει το κωμικό με το τραγικό, την πικρή με τη γλυκιά του ανάμνηση (Κοτζιάς).
- Γλώσσα - Ύφος
Η γλώσσα των έργων του είναι ακριβής, απλή και καθημερινή, μια γλώσσα βιωμένη που κατευθύνεται εσωτερικά. Ο λόγος του είναι γενικά μικροπερίοδος και σε μερικά μόνο έργα (γύρω στο 1976) μακροπερίοδος. Το ύφος του είναι συχνά ακτινοειδές, διότι, ό,τι συμβαίνει στην ενότητα είτε ξεκινάει από ένα κεντρικό σημείο που έχει αντίκτυπο στην περιφέρεια, είτε κινείται αντίστροφα από την περιφέρεια προς το κέντρο. Ο Ιωάννου υπαινίσσεται με δύο τρόπους: α) λέγοντας και ταυτόχρονα μη λέγοντας κάτι, όταν χρησιμοποιεί λέξεις / φράσεις γεμάτες νόημα αλλά ατελείς και β) μεταθέτοντας σε άλλα πρόσωπα, τόπους, εποχές, γεγονότα που συμβαίνουν εδώ και τώρα (Δρουκόπουλος).
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου