Του Γαβριήλ Μπομπέτση
Συχνά πυκνά τονίζεται η σύνδεση της πνευματικής υγείας με τη σωματική, όπως αποτυπώνεται στη φράση: «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ». Πόθεν, όμως, η παροιμιώδης αυτή φράση; Αφορμή να ψάξω το θέμα αυτό ήταν η τυχαία ανακάλυψη πως η παροιμία αυτή, ως έχει, εμφανίζεται στο Ρωμαίο σατιρικό ποιητή του 1ου-2ου αι. μ.Χ. Γιουβενάλη• γράφει ο Γιουβενάλης, λοιπόν, «mens sana in corpore sano» (10.356). Και τίθενται τα ερωτήματα: Οι Ρωμαίοι απλώς μετέγραψαν στη Λατινική την ελληνική παροιμία; Η παροιμία, ως έχει, μήπως είναι λατινική; Αυτά θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε παρακάτω.
Προτού δούμε την ιστορία της συγκεκριμένης παροιμίας, ας μιλήσουμε λίγο περί παροιμίας. Τι είναι η παροιμία; Η παροιμία έχει συνδεθεί ετυμολογικά με τις λέξεις οἶμος και οἴμη. Η σύνδεση της παροιμίας με τον οἶμον, δηλαδή το δρόμο, είναι αρχαία (Ησύχιος, 5ος αι. μ.Χ.). Ωστόσο, στον επιστημονικό κόσμο σήμερα (βλ. Μπαμπινιώτη επ' αυτού) γίνεται περισσότερο αποδεκτή η ετυμολόγηση της λέξης από την οἴμην, δηλαδή το τραγούδι, το ποίημα, τον ποιητικό λόγο, τη διήγηση. Η παροιμία είναι μια μορφή διήγησης. Από την οἴμη τείνουμε να ετυμολογούμε, άλλωστε, και το προοίμιο, αυτό που είναι δηλαδή πριν από το κυρίως ποίημα.
Κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο, συνεχίζοντας «παροιμίαι• παραινέσεις, παραμυθίαι, νουθεσίαι ηθών έχουσαι και παθών επανόρθωσιν». Τι είναι οι παροιμίες; Είναι αναψυχή, ηθική παρότρυνση και διόρθωση/αποκοπή των παθών του ανθρώπου. Ο επίσκοπος Πενταπόλεως Συνέσιος ο Κυρηναίος (4ος - 5ος αι. μ.Χ.) παραθέτει στο ευθυμογράφημά του Φαλάκρας εγκώμιον μια κατά τα άλλα χαμένη αριστοτελική ρήση: «και η παροιμία σοφόν• πως δ’ ουχί σοφόν περί ων Αριστοτέλης φησίν ότι παλαιάς εισί φιλοσοφίας εν ταις μεγίσταις των ανθρώπων φθοραίς απολομένης εγκαταλείμματα περισωθέντα δια συντομίαν και δεξιότητα». Παρά τις φυσικές καταστροφές που μας στέρησαν πλειάδα αρχαίων κειμένων, οι γεμάτες σοφία παροιμίες επέζησαν ως σήμερα, γιατί ήταν ευσύνοπτες και παραστατικές, εντυπώνονταν εύκολα στο νου.
Και τώρα ας έρθουμε στην παροιμία μας. Το «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ» είναι πράγματι απόδοση της φράσης του Γιουβενάλη. Μια περιδιάβαση στα κείμενα είναι, όμως, απαραίτητη, για να αναδειχθεί το πόθεν της παροιμίας. Ιδού η αναμέτρηση Ελλάδας και Ρώμης.
Για να δούμε, στην αντίπερα όχθη, πώς εμφανίζεται η ιδέα της σύνδεσης πνευματικής και σωματικής υγείας στη λατινική λογοτεχνία. Ας σταθούμε, αρχικά, στο ρωμαίο λυρικό βάρδο, τον Οράτιο. Γράφει, λοιπόν: […] «et valido mihi,/ Latoe, dones et precor integra/ cum mente» […] (Hor., Odes, 1.31.17–19). Σε ικετεύω, δώσε μου, γιε της Λητούς, Απόλλωνα, υγιές σώμα και ακέραιο μαζί το πνεύμα, θα μεταφράζαμε το χωρίο. O δε Σενέκας στις Επιστολές προς Λουκίλιο, ρωμαίο διοικητή της Σικελίας, τον οποίο προσπαθεί να μυήσει στη στωική φιλοσοφία, γράφει: «roga bonam mentem, bonam valitudinem animi, deinde tunc corporis» (Sen., Ep., 10.4). Αναζήτησε, του λέει, την καλή κατάσταση του νου, την υγεία του νου, αναζήτησε ακόμα την υγεία της ψυχής και έπειτα του σώματος. Βλέπουμε εδώ και μία ιεράρχηση που κάνει ο στωικός φιλόσφος από την Ισπανία. Ως τελευταίο testimonium ας δώσουμε ένα χωρίο από το Satyricon του Πετρωνίου (1ος μ.Χ.). Γράφει ο ρωμαίος μυθιστοριογράφος: «Postquam ergo omnes bonam mentem bonamque valitudinem sibi optarunt, Trimalchio ad Nicerotem respexit...» (61.1), δηλαδή, έτσι αφού όλοι επέλεξαν για τον εαυτό τους την υγεία του νου και την υγεία του σώματος, θα λέγαμε κάπως πιο ελεύθερα.
Και ερχόμαστε στο δια ταύτα. Αφού το «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ» δεν είναι παρά απόδοση του «mens sana in corpore sano», μπορούμε εύλογα να πούμε ότι έχουμε να κάνουμε με σύλληψη και ιδέα ελληνική αλλά διατύπωση λατινική. Για να το πούμε αλλιώς, έχουμε να κάνουμε με σάρκα ελληνική αλλά ένδυμα ρωμαϊκό. Ας πούμε ακόμη ότι η απόδαση της λατινικής παροιμίας ή γνώμης (γνωμικού) στα Ελληνικά έγινε στο πλαίσιο της αναβίωσης των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 στην Αθήνα.
Στο σημείο αυτό ας παρεμβάλουμε ένα ιντερμέδιο, ας κάνουμε μία παρέκβαση. Ανάμεσα στους Έλληνες και στους Ρωμαίους υπήρχε μία έντονη αλληλεπίδραση. Η παροιμία αυτή είναι ακόμη ένα στοιχείο της κοινωνίας των δύο αυτών πολιτισμών, του πολιτισμικού δούναι και λαβείν. Δεν είναι οι Ρωμαίοι απλοί αντιγραφείς της ελληνικής σκέψης και λογοτεχνίας. Δεν υπάρχει μόνο η Ελλάδα στον πολιτισμικό χάρτη, όπως συχνά διακηρύσσουμε. Υπάρχει και «δούναι» από τη Ρώμη στην Ελλάδα. Ας αναφέρουμε λίγα παραδείγματα. Στο ελληνικό λεξιλόγιο υπάρχουν και λέξεις από τη Λατινική. Δείτε τη λέξη σπίτι (<οσπίτιον, hospitium), τη λέξη παλάτι (<palatium < mons Palatinus, όπου έχτισε το παλάτι του ο αυτοκράτορας Αύγουστος), τη λέξη κουράγιο (< coraggio στα ιταλικά < λατιν. cor). Αν δούμε επίσης τη βυζαντινή νομοθεσία και στρατιωτική οργάνωση, θα αντιληφθούμε τη συνεισφορά της Ρώμης. Σίγουρα η Αρχαία Ελλάδα έθεσε πολιτισμικές βάσεις και πρωτοστάτησε σε τομείς, όπως το θέατρο (theater, théâtre, Theater), η φιλοσοφία (philosophy,…), η πολιτική (politics, …), η δημοκρατία (democracy,…). Ωστόσο, σε επίπεδο επιστημονικό, συμπλέγματα πολιτισμικής υπεροχής δεν χωρούν. Πλάι στον ελληνικό άνθησαν και άλλοι αξιόλογοι πολιτισμοί, όπως ο ρωμαϊκός ή ελληνορωμαϊκός, όπως τον αποκαλούμε ενίοτε. Ας μην το λησμονούμε αυτό.
Καταλήγοντας, ας δούμε αν είναι αμφίδρομη η σχέση της πνευματικής με τη σωματική υγεία. Στην ουσία η παροιμία λέει πως ένα υγιές πνεύμα βρίσκεται μέσα σε ένα υγιές σώμα, άρα, η σωματική υγεία εξασφαλίζει την πνευματική υγεία. Αυτό επαληθεύεται και πρακτικά. Αν λόγου χάρη, εξαιτίας κάποιου ατυχήματος πάθει κάποιος εγκεφαλική βλάβη, χάνει και τη σωματική και την πνευματική του υγεία. Το αντίστροφο ισχύει; Η πνευματική υγεία καθορίζει τη σωματική υγεία; Αν κανείς φτάσει στην παράνοια, επί παραδείγματι, κλονίζεται παράλληλα και το νευρικό του σύστημα και κατά συνέπεια η σωματική του υγεία. Η σχέση σωματικής και πνευματικής υγείας αναδεικνύεται αμφίδρομη, λοιπόν, προς και τανάπαλιν, όπως η αρχαία σοφία συνέλαβε. Ας μαθητεύουμε, λοιπόν, στα ελληνορωμαϊκά γράμματα, ας φροντίζουμε πνεύμα και σώμα μαζί. Δεν είμαστε τίποτε άλλο εντέλει παρά σώμα, πνεύμα και ψυχή.
* Ο σχαλαστικός αναγνώστης ας μου συγχωρήσει το ότι δεν έχω χρησιμοποιήσει το πολυτονικό σε ορισμένα αρχαιοελληνικά χωρία που τα έγραψα ο ίδιος. Τα περισσότερα χωρία, αντλημένα από το perseus digital library (όπου περιέχει διεθνώς έγκριτες εκδόσεις αρχαίων Ελληνικών και Λατινικών κειμένων), δίνονται στο πολυτονικό.
 |
| Το θέατρο του Μαρκέλλου στη Ρώμη, ένα από τα αρχαιότερα ρωμαϊκά θέατρα |
 |
| Η παλαίστρα στην αρχ. Ολυμπία |
Προτού δούμε την ιστορία της συγκεκριμένης παροιμίας, ας μιλήσουμε λίγο περί παροιμίας. Τι είναι η παροιμία; Η παροιμία έχει συνδεθεί ετυμολογικά με τις λέξεις οἶμος και οἴμη. Η σύνδεση της παροιμίας με τον οἶμον, δηλαδή το δρόμο, είναι αρχαία (Ησύχιος, 5ος αι. μ.Χ.). Ωστόσο, στον επιστημονικό κόσμο σήμερα (βλ. Μπαμπινιώτη επ' αυτού) γίνεται περισσότερο αποδεκτή η ετυμολόγηση της λέξης από την οἴμην, δηλαδή το τραγούδι, το ποίημα, τον ποιητικό λόγο, τη διήγηση. Η παροιμία είναι μια μορφή διήγησης. Από την οἴμη τείνουμε να ετυμολογούμε, άλλωστε, και το προοίμιο, αυτό που είναι δηλαδή πριν από το κυρίως ποίημα.
Κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο, συνεχίζοντας «παροιμίαι• παραινέσεις, παραμυθίαι, νουθεσίαι ηθών έχουσαι και παθών επανόρθωσιν». Τι είναι οι παροιμίες; Είναι αναψυχή, ηθική παρότρυνση και διόρθωση/αποκοπή των παθών του ανθρώπου. Ο επίσκοπος Πενταπόλεως Συνέσιος ο Κυρηναίος (4ος - 5ος αι. μ.Χ.) παραθέτει στο ευθυμογράφημά του Φαλάκρας εγκώμιον μια κατά τα άλλα χαμένη αριστοτελική ρήση: «και η παροιμία σοφόν• πως δ’ ουχί σοφόν περί ων Αριστοτέλης φησίν ότι παλαιάς εισί φιλοσοφίας εν ταις μεγίσταις των ανθρώπων φθοραίς απολομένης εγκαταλείμματα περισωθέντα δια συντομίαν και δεξιότητα». Παρά τις φυσικές καταστροφές που μας στέρησαν πλειάδα αρχαίων κειμένων, οι γεμάτες σοφία παροιμίες επέζησαν ως σήμερα, γιατί ήταν ευσύνοπτες και παραστατικές, εντυπώνονταν εύκολα στο νου.
Και τώρα ας έρθουμε στην παροιμία μας. Το «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ» είναι πράγματι απόδοση της φράσης του Γιουβενάλη. Μια περιδιάβαση στα κείμενα είναι, όμως, απαραίτητη, για να αναδειχθεί το πόθεν της παροιμίας. Ιδού η αναμέτρηση Ελλάδας και Ρώμης.
Θα παραθέσουμε, κατ' αρχάς, κείμενα από το Θαλή το Μιλήσιο, τον Πλάτωνα, το Δίωνα τον Κάσσιο (2ος αι. μ.Χ.) και το Λουκιανό (2ος αι. μ.Χ.). Αν δώσουμε πίστη στα λεγόμενα του Διογένη του Λαέρτιου, ο Θαλής ο Μιλήσιος (6ος αι. π.Χ.), ο θεωρούμενος πατέρας της φιλοσοφίας, είχε απαντήσει στην ερώτηση «τίς εὐδαίμων;», «ὁ τὸ μὲν σῶμα ὑγιής, τὴν δὲ ψυχὴν εὔπορος, τὴν δὲ φύσιν εὐπαίδευτος.» Έτσι, φαίνεται πως ήταν ο πρώτος που συνέδεσε την υγεία του σώματος με την παντός είδους ευπορία της ψυχής. Βλέπουμε δύο αιώνες περίπου αργότερα να επανέρχεται η ιδέα στον Πλάτωνα: «ὅσῳ ἀθλιώτερόν ἐστι μὴ ὑγιοῦς σώματος μὴ ὑγιεῖ ψυχῇ συνοικεῖν, ἀλλὰ σαθρᾷ καὶ ἀδίκῳ». (Πλάτων, Γοργ., 479b). Είναι άθλιο να μη συνυπάρχει ένα υγιές σώμα και μια υγιή ψυχή. Κάνοντας ένα άλμα στο χρόνο, ας έρθουμε στα μεταχριστιανικά χρόνια. Εκεί θα συναντήσουμε το Διώνα τον Κάσσιο, ελληνικής καταγωγής μεν, συγγραφέα ρωμαϊκής ιστορίας δε, να λέει: «καὶ ἀρτιμελῆ καὶ ἀρτίνουν πάντως αἱρεῖσθαι» (Δίων Κάσσιος, Historiae Romanae, 69.20.3). Να προτιμάτε, γράφει, αυτόν που έχει και άρτια μέλη, μα και άρτιο νου. Τελευταίος σταθμός από την αρχαιοελληνική γραμματεία ο συριακής καταγωγής Λουκιανός, ρήτορας και σατιρικός συγγραφέας των αυτοκρατορικών χρόνων. Ο Λουκιανός, ως γνωστόν, εντάσσεται στο κίνημα της β’ σοφιστικής. Γράφει, λοιπόν, στο έργο του, Υπέρ του εν τη προσαγορεύσει πταίσματος: «ὡς καὶ αὐτὸ ψυχῇ τε καὶ σώματι ἁρμοδιώτατον καὶ συνόλως ἅπαντα περιειληφὸς τἀνθρώπου ἀγαθά» (Λουκιανός, Pro Laps. inter Salut., 5).
Για να δούμε, στην αντίπερα όχθη, πώς εμφανίζεται η ιδέα της σύνδεσης πνευματικής και σωματικής υγείας στη λατινική λογοτεχνία. Ας σταθούμε, αρχικά, στο ρωμαίο λυρικό βάρδο, τον Οράτιο. Γράφει, λοιπόν: […] «et valido mihi,/ Latoe, dones et precor integra/ cum mente» […] (Hor., Odes, 1.31.17–19). Σε ικετεύω, δώσε μου, γιε της Λητούς, Απόλλωνα, υγιές σώμα και ακέραιο μαζί το πνεύμα, θα μεταφράζαμε το χωρίο. O δε Σενέκας στις Επιστολές προς Λουκίλιο, ρωμαίο διοικητή της Σικελίας, τον οποίο προσπαθεί να μυήσει στη στωική φιλοσοφία, γράφει: «roga bonam mentem, bonam valitudinem animi, deinde tunc corporis» (Sen., Ep., 10.4). Αναζήτησε, του λέει, την καλή κατάσταση του νου, την υγεία του νου, αναζήτησε ακόμα την υγεία της ψυχής και έπειτα του σώματος. Βλέπουμε εδώ και μία ιεράρχηση που κάνει ο στωικός φιλόσφος από την Ισπανία. Ως τελευταίο testimonium ας δώσουμε ένα χωρίο από το Satyricon του Πετρωνίου (1ος μ.Χ.). Γράφει ο ρωμαίος μυθιστοριογράφος: «Postquam ergo omnes bonam mentem bonamque valitudinem sibi optarunt, Trimalchio ad Nicerotem respexit...» (61.1), δηλαδή, έτσι αφού όλοι επέλεξαν για τον εαυτό τους την υγεία του νου και την υγεία του σώματος, θα λέγαμε κάπως πιο ελεύθερα.
Και ερχόμαστε στο δια ταύτα. Αφού το «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ» δεν είναι παρά απόδοση του «mens sana in corpore sano», μπορούμε εύλογα να πούμε ότι έχουμε να κάνουμε με σύλληψη και ιδέα ελληνική αλλά διατύπωση λατινική. Για να το πούμε αλλιώς, έχουμε να κάνουμε με σάρκα ελληνική αλλά ένδυμα ρωμαϊκό. Ας πούμε ακόμη ότι η απόδαση της λατινικής παροιμίας ή γνώμης (γνωμικού) στα Ελληνικά έγινε στο πλαίσιο της αναβίωσης των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 στην Αθήνα.
Στο σημείο αυτό ας παρεμβάλουμε ένα ιντερμέδιο, ας κάνουμε μία παρέκβαση. Ανάμεσα στους Έλληνες και στους Ρωμαίους υπήρχε μία έντονη αλληλεπίδραση. Η παροιμία αυτή είναι ακόμη ένα στοιχείο της κοινωνίας των δύο αυτών πολιτισμών, του πολιτισμικού δούναι και λαβείν. Δεν είναι οι Ρωμαίοι απλοί αντιγραφείς της ελληνικής σκέψης και λογοτεχνίας. Δεν υπάρχει μόνο η Ελλάδα στον πολιτισμικό χάρτη, όπως συχνά διακηρύσσουμε. Υπάρχει και «δούναι» από τη Ρώμη στην Ελλάδα. Ας αναφέρουμε λίγα παραδείγματα. Στο ελληνικό λεξιλόγιο υπάρχουν και λέξεις από τη Λατινική. Δείτε τη λέξη σπίτι (<οσπίτιον, hospitium), τη λέξη παλάτι (<palatium < mons Palatinus, όπου έχτισε το παλάτι του ο αυτοκράτορας Αύγουστος), τη λέξη κουράγιο (< coraggio στα ιταλικά < λατιν. cor). Αν δούμε επίσης τη βυζαντινή νομοθεσία και στρατιωτική οργάνωση, θα αντιληφθούμε τη συνεισφορά της Ρώμης. Σίγουρα η Αρχαία Ελλάδα έθεσε πολιτισμικές βάσεις και πρωτοστάτησε σε τομείς, όπως το θέατρο (theater, théâtre, Theater), η φιλοσοφία (philosophy,…), η πολιτική (politics, …), η δημοκρατία (democracy,…). Ωστόσο, σε επίπεδο επιστημονικό, συμπλέγματα πολιτισμικής υπεροχής δεν χωρούν. Πλάι στον ελληνικό άνθησαν και άλλοι αξιόλογοι πολιτισμοί, όπως ο ρωμαϊκός ή ελληνορωμαϊκός, όπως τον αποκαλούμε ενίοτε. Ας μην το λησμονούμε αυτό.
Καταλήγοντας, ας δούμε αν είναι αμφίδρομη η σχέση της πνευματικής με τη σωματική υγεία. Στην ουσία η παροιμία λέει πως ένα υγιές πνεύμα βρίσκεται μέσα σε ένα υγιές σώμα, άρα, η σωματική υγεία εξασφαλίζει την πνευματική υγεία. Αυτό επαληθεύεται και πρακτικά. Αν λόγου χάρη, εξαιτίας κάποιου ατυχήματος πάθει κάποιος εγκεφαλική βλάβη, χάνει και τη σωματική και την πνευματική του υγεία. Το αντίστροφο ισχύει; Η πνευματική υγεία καθορίζει τη σωματική υγεία; Αν κανείς φτάσει στην παράνοια, επί παραδείγματι, κλονίζεται παράλληλα και το νευρικό του σύστημα και κατά συνέπεια η σωματική του υγεία. Η σχέση σωματικής και πνευματικής υγείας αναδεικνύεται αμφίδρομη, λοιπόν, προς και τανάπαλιν, όπως η αρχαία σοφία συνέλαβε. Ας μαθητεύουμε, λοιπόν, στα ελληνορωμαϊκά γράμματα, ας φροντίζουμε πνεύμα και σώμα μαζί. Δεν είμαστε τίποτε άλλο εντέλει παρά σώμα, πνεύμα και ψυχή.
* Ο σχαλαστικός αναγνώστης ας μου συγχωρήσει το ότι δεν έχω χρησιμοποιήσει το πολυτονικό σε ορισμένα αρχαιοελληνικά χωρία που τα έγραψα ο ίδιος. Τα περισσότερα χωρία, αντλημένα από το perseus digital library (όπου περιέχει διεθνώς έγκριτες εκδόσεις αρχαίων Ελληνικών και Λατινικών κειμένων), δίνονται στο πολυτονικό.
