Του Γαβριήλ Μπομπέτση
Υπάρχει, άραγε, σημείο τομής μεταξύ της φιλολογίας και της ψυχολογίας; Η απάντηση είναι φυσικά καταφατική. Τη σχέση αυτή των δύο επιστημών θα προσπαθήσουμε να ξεδιπλώσουμε σε μία ενδεικτική προσέγγιση στη συνέχεια. Ας σημειώσουμε μόνο πως εκλαμβάνουμε τον όρο ψυχολογία κάπως γενικά, με την έννοια του τι αφορά την ψυχή και τον άνθρωπο.
Έλεγε ο Βιτγκενστάιν: «Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου». Γι’ αυτό, λοιπόν, σαν σε παιχνίδι ετυμολόγησης, θα ξεκινήσουμε τη διερεύνηση της σχέσης φιλολογίας και ψυχολογίας, μέσα από το λεξιλόγιο της ψυχής, των συναισθημάτων, για να το κατανοήσουμε πληρέστερα.
Ας δούμε κατ’αρχάς τη λέξη «συγγνώμη»• το ενδιαφέρον έγκειται στο ότι παράγεται από το ρήμα «συγγιγνώσκω», που σημαίνει πρωτίστως ομονοώ, πράγμα που δείχνει τη γνωστική, εγκεφαλική όψη (πέρα από τη συναισθηματική) της έννοιας. Στο ίδιο πλαίσιο το ρήμα συγχωρώ (< συγχωρέω) έχει την έννοια του δίνω χώρο μέσα μου στον άλλο, συμφωνώ κατ’επέκταση μαζί του. Και από τη λέξη «συγγνώμη» ας περάσουμε στο «κουράγιο». Εκ της ιταλικής λέξης coraggio, που ανάγεται στη λατινική coraticum, η οποία με τη σειρά της εμπεριέχει τη ρίζα cor, δηλαδή, καρδιά. Πρέπει, λοιπόν, να έχεις «καρδιά», για να κάνεις κουράγιο στις δυσκολίες και στον πόνο. Η αρχική σημασία του «πόνου» ήταν μόχθος, σκληρή εργασία• γιατί άλλωστε χρειάζεται μόχθο για να αντέξεις τον πόνο.
Τι σημαίνει «εμπιστοσύνη»; Ότι ανοίγομαι στον άλλον, διότι έχω πίστη σ’αυτόν, πως θα με καταλάβει, δεν θα με προδώσει, δεν θα με εκμεταλλευτεί κλπ. Η «θλίψη» και η «κατάθλιψη», από την άλλη, παραγόμενες από το ρήμα «θλίβω (= πιέζω)», σημαίνουν την εσωτερική πίεση και καταχνιά της ψυχής. Η λέξη «ελπίδα» με τη σειρά της λέγεται ότι προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *wel που έχει τη σημασία θέλω, εκλέγω• μήπως τότε το να είμαστε ευέλπιδες είναι εκλογή; Ας περάσουμε τώρα στη «στενοχώρια». «Στενοχώρια» σημαίνει ότι υπάρχει
στενοχωρία μες την ψυχή μας, δηλαδή, στενότητα χώρου, περιορισμένες αντοχές. Με τις στενοχώριες, άρα, στις οποίες υποβαλλόμαστε, αυτή η στενότητα φεύγει σταδιακά, για να μείνουν οι διευρυμένες πλέον αντοχές.
Τι είναι, άραγε, η «ευτυχία»; Αρχικά «ευτυχία» ήταν η καλή τύχη. Όμως, στην πραγματικότητα φαίνεται ότι η ευτυχία απέχει παρασάγγας από την καλή τύχη. «Τι θα πει ευτυχία;», αναρωτιέται ο Καζαντζάκης. «Να ζεις όλες τις δυστυχίες». «Τι θα πει ζω; Να κοιτάς με αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια». Τι είναι ευτυχία για τον Αριστοτέλη; Είναι η ενέργεια της ψυχής του ενάρετου ανθρώπου, του ανθρώπου που περπατά με φωτεινό σηματοδότη τη μεσότητα, μακριά από την έλλειψη και την υπερβολή. Τι είναι, ακόμη, οι «ενοχές» από τις οποίες συχνά διακατέχεται ο άνθρωπος; Εκ του ρήματος «ἐνέχω» που σημαίνει κρατώ κάτι μέσα μου, το φυλάω στην ψυχή μου, οι ενοχές είναι ό,τι χρονίζει μέσα μας και το περιεργαζόμαστε υπερ το δέον. Τι θα πει «ευδαιμονία»; Αρχικά ήταν η εύνοια από τους θεούς ή την τύχη, αλλά κάθε άλλο παρά αυτό είναι η ευδαιμονία, όπως είδαμε.
Ας περάσουμε από την κάπως πιο τεχνική περιδιάβαση στο λεξιλόγιο της ψυχής στην ψυχή αυτή καθ’αυτή. Κι αυτή είναι η δεύτερη περιοχή συνάντησης της φιλολογίας και της ψυχολογίας που προτείνουμε. «Ψυχή», εκ του «ψύχω», είναι η πνοή, η ανάσα. Για να δούμε, όμως, τι είπαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι και πρώτοι «ψυχολόγοι» για την ψυχή! Ο μεν Πλάτωνας υποστηρίζει τη θεωρία του δυϊσμού. Λέει, λοιπόν, ότι η ψυχή και το σώμα είναι δύο διαφορετικές, αυτοτελείς οντότητες. Η ψυχή προϋπάρχει του σώματος, εν-σωματώνεται κάποια στιγμή, πράγμα που την περιορίζει, και υπάρχει και μετά θάνατον, μάλιστα μετεμψυχώνεται. Η φιλοσοφία, η προσπάθεια, δηλαδή, να περιοριστεί κανείς στην ψυχή του αγνοώντας το σώμα του, είναι μία μελέτη θανάτου, όπως πιστεύει ο φιλόσοφος. Ο Αριστοτέλης, στον αντίποδα, είναι υποστηρικτής της μονιστικής θεωρίας. Η ψυχή για το σταγειρίτη φιλόσοφο είναι η μορφή ενός ζωντανού σώματος, οι ενέργειες στις οποίες προβαίνει αυτό. Το ότι κάποιος κινείται, κάθεται, γελάει κλπ δείχνει ότι έχει ψυχή, ενώ όταν πεθαίνει, αφού δεν μπορεί να προβεί σ’αυτές τις ενέργειες, παύει να έχει ψυχή. Άρα, η ψυχή και το σώμα είναι ένα αναπόσπαστο σύνολο.
Το τι είναι, άραγε, η ψυχή δεν μπορεί να προσδιοριστεί εν τέλει μονοσήμαντα, επειδή ανήκει στην άυλη πραγματικότητα. Για την ορθόδοξη Εκκλησία η ψυχή είναι μια πνευματική φύση, αθάνατη, που μετέχει στις θείες ενέργειες, ενώ για την ψυχολογία φαίνεται ότι η ψυχή είναι οι ψυχοπνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου, σε αντίθεση με τις βιολογικές.
Το καλό και το κακό μέσα μας! Ποιος να μίλησε, άραγε, πρώτος για αυτά τα θέματα; Λέει, λοιπόν, επ’ αυτού ο Πλάτωνας στο
Φαίδρο πως στην ψυχή του ανθρώπου δρούν δύο δυνάμεις, η μία τον κάνει να δρα με βάση τη λογική και η άλλη με βάση τις όποιες επιθυμίες. Για να έρθει κάμποσους αιώνες υστερότερα ο Πλούταρχος να πει στον
Ερωτικό του, κλείνοντας σαφώς το μάτι στον Πλάτωνα, ότι μέσα μας υπάρχει μία δύναμη που οδηγεί σε οτιδήποτε όμορφο, είναι η δύναμη που μας δίνει η Αφροδίτη, κι άλλη μια δύναμη, που μας κάνει να πολεμάμε ό,τι κακό και αισχρό, αυτή είναι η δύναμη του Άρη. Δεν στοιχίζεται αυτό με τη σύγχρονη ψυχολογική άποψη ότι πρέπει να προσανατολίζουμε τις κινήσεις του νου μας σε ό,τι είναι όμορφο, αποδιώχνοντας τις αρνητικές σκέψεις;
Πόσοι ανθρώπινοι χαρακτήρες υπάρχουν κατά τον Ιπποκράτη; Αυτή λοιπόν θα είναι η τρίτη περιοχή που άπτεται του θέματός μας. Ο Κώος γιατρός έλεγε ότι υπάρχουν 4 χυμοί στο ανθρώπινο σώμα: το αίμα, το φλέγμα, η ξανθή και η μαύρη χολή, οι οποίοι πρέπει να βρίσκονται σε αρμονική συνύπαρξη για να διατηρείται η υγεία. Με βάση το χυμό που πλεονάζει κάθε φορά ο Ιπποκράτης διέκρινε 4 τύπους ανθρώπων: α) ο αιματώδης, που είναι εύχαρις και ελαφρός, β) ο φλεγματικός, που είναι ξερός και ψύχραιμος, γ) ο χολερικός, που είναι δηκτικός και θερμόαιμος και δ) ο μελαγχολικός, που είναι σοβαρός και βαρύς. Εξάλλου, η λέξη μελαγχολία ετυμολογείται από τη μέλαινα χολή. Εσείς ποιος ιπποκρατικός τύπος ανθρώπου είστε; Η τετραλογία αυτή μού ανακάλεσε στο νου τους τέσσαρεις τύπους που παρουσιάζει ο Riemann Fritz στην
Τετραλογία του φόβου: α) σχιζοειδείς προσωπικότητες, β) καταθληπτικές, γ) ψυχαναγκαστικές και δ) υστερικές ή εν τέλει λίγο απ’ όλα.
Έχουν μιλήσει οι αρχαίοι συγγραφείς για αυτογνωσία, αυτοκριτική, «carpe diem», για νευρωτικούς χαρακτήρες; Θέματα που το δίχως άλλο απασχολούν την ψυχολογία. Ας τα πάρουμε ένα-ένα τα ζητήματα, σε ένα τέταρτο και τελευταίο στάδιο ανάλυσης του θέματός μας. Είναι στον Χείλωνα το Λακεδαιμόνιο, έναν από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, που αποδίδεται το ρητό «γνῶθι σαὐτόν», ενώ στον Πίνδαρο η ρήση «Γένοιο οἷος ἐσσὶ µαθών» (=Μάθε αυτό που είσαι και γίνε το). Όσο για την αυτοκριτκή, αρκεί να δούμε τον
Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή, όπου ο ήρωας μπήγει στα μάτια του τις περόνες από τα ρούχα της μητέρας και ομόκλινής του εν ταυτώ Ιοκάστης, μη στέργοντας να έχει πλέον το φως. «Αν έβλεπα, δεν ξέρω με τι μάτια,/ πηγαίνοντας στον Άδη, το γονιό μου/ θ’ αντίκρυζα και τη δυστυχισμένη/ μάνα μου […]». Το carpe diem ας μην ξεχνάμε συνεχίζοντας πως είναι φράση του Ρωμαίου ποιητή Ορατίου (1ος αιων. π.Χ.). Ας δώσουμε επ’ αυτού, ότι, δηλαδή ο άνθρωπος πρέπει να ζει για τη στιγμή και το παρόν, την άποψη του στωικού φιλοσόφου Σενέκα, ο οποίος λέει χαρακτηριστικά: «Το παρελθόν δεν με αφορά πια, το μέλλον δεν με αφορά ακόμη», για να συμπληρώσει στα
Γράμματα προς το Λουκίλιο πως στο πέρας κάθε μέρας πρέπει να λες «έζησα, διένυσα την πορεία που μου ανέθεσε η τύχη», έτσι ο «καθένας ξυπνά κάθε μέρα νιώθοντάς το ότι ζει ως μια ανέλπιση ευεργεσία», με αποτέλεσμα να φτάνει στην ψυχική ηρεμία. Νευρωτικοί χαρακτήρες στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία; Μα φυσικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Μήδεια του Ευριπίδη. Η ηρωίδα για να εκδικηθεί την απιστία του άντρα της, που πήρε για ομόκλινη παράλληλα τη βασιλοπούλα της Κορίνθου, αποφασίζει να σκοτώσει εκείνη, τον πατέρα της και βασιλιά της Κορίνθου, Κρέοντα, καθώς και τα δυο παιδιά της. Πριν μπήξει το μαχαίρι στα παιδιά της βρίσκεται σε εσωτερική σύγκρουση: «Εμπρός, καρδιά μου, ετοιμάσου! Γιατί αργώ; Καιρός πια να πράξω τα φριχτά κακά που επιβάλλει η ανάγκη. Έλα, ταλαίπωρο χέρι, πάρε το σπαθί».
Αυτές είναι ενδεικτικά ορισμένες περιοχές όπου διαφαίνεται η γειτνίαση φιλολογίας και ψυχολογίας. Υπάρχουν, όπως είναι φυσικό, πολλές ακόμη τέτοιες περιοχές. Ας κλείσουμε, λοιπόν, την προσέγγισή μας με φιλοσοφίες της ζωής. Ο Γερμανός φιλοσόφος Heidegger (20ος αιων.) υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είναι ένα όν που είναι, όπως κάθε άλλο πράγμα στον κόσμο, αυτό που είναι, αλλά παράλληλα έχει τη δυνατότητα να γίνει κάτι που δεν είναι ακόμη, να υπερβεί το τωρινό είναι. Μήπως αυτός δεν είναι ο μόχθος ολάκερης της ζωής μας; Να γνωρίσουμε τον κρυμμένο θησαυρό μας και να τον φέρουμε στο προσκήνιο, σε μία αέναη σφυρηλάτηση του χαρακτήρα. Για να γίνουμε, όπως λέει στην
Γκέμμα ο Λιαντίνης, από Ούτις, δηλαδή, Κανένας, Κάποιος, όπως έκανε εν τέλει ο Οδυσσέας, στην Κυκλώπεια που καλούμαστε όλοι να διανύσουμε σ' αυτή τη ζωή.
ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Hadot P.,
Qu’est-ce que la philosophie antique? (2006), Paris, éd. Gallimard, 1995
Καλαχάνης Κ., «Η Ιπποκρατική θεωρία περί χυμών», Πεμπτουσία, 5 Μαρτίου 2013 (https://www.pemptousia.gr/2013/03/i-ippokratiki-theoria-peri-ton-chimon/: ανακτήθηκε 04/07/2018)
Πελεγρίνης Θ.,
Εισαγωγή στην φιλοσοφία, Αθήνα, εκδ. Πεδίο, 2010
ΛΕΞΙΚΑ
Λεξικό Liddell Scott Jones, όπως υπάρχει στην Πύλη της Ελληνικής γλώσσας
Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γ.Μπαμπινιώτη, ανατύπωση του 2006
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
Για τις μεταφρέσεις αποσπασμάτων του Οιδίποδα τυράννου και της Μήδειας χρησιμοποιήθηκαν οι εκδ.Κάκτος (μτφρ: Τάσου Ρούσσου) και Πάπυρος (μτφρ: Αθαν. Χ. Παπαχαρίση) αντίστοιχα.
