Ομηρικός Κόσμος: Μοίρα.

της Ιωάννας Φάφκα
-φιλολόγου

Εκτός από την επέμβαση των θεών που επηρεάζουν τις ανθρώπινες επιλογές ως ένα βαθμό (όπως υποστηρίχθηκε στο προηγούμενο άρθρο για τη σχέση θεών θνητών στον ομηρικό κόσμο), στα έπη επικρατεί και η ιδέα ενός πεπρωμένου που βρίσκεται πιο πάνω από τους θεούς, ακόμα κι από τον Δία, που τους επηρεάζει. Είναι προφανές ότι οι ομηρικοί θεοί συμπεριλαμβανομένου και του Δία, όχι μόνο δεν είναι προαιώνιοι (όλοι γεννήθηκαν σε μια συγκεκριμένη στιγμή και με κάποιον τρόπο) αλλά ούτε παντοδύναμοι (η δύναμη κάθε θεού περιορίζεται τουλάχιστον από αυτήν των άλλων θεών) ούτε παντογνώστες (για παράδειγμα στη ραψ. Ξ , η Ήρα έχει τη δυνατότητα να εξαπατήσει τον Δία).

Η ΜΟΙΡΑ ΣΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ

Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά την Ιλιάδα, συναντούμε στην ραψ. Α την ισχυρή πίστη των θνητών στις αποφάνσεις μάντεων και οιωνοσκόπων για τα μελλούμενα: ο ορνεοσκόπος Κάλχαντας παρουσιάζεται ως ο άνθρωπος που οδήγησε τα πλοία των Αχαιών στην Τροία (Α 79-82) ερμηνεύοντας την βρώση οκτώ νεοσσών από ένα φίδι ως εννιά χρόνια πολέμου για τους ίδιους ως την πτώση της Τροίας, που θα λάμβανε χώρα τον δέκατο χρόνο (Β 323-329). Η πίστη των θνητών στις μαντείες είναι τόσο ισχυρή στα έπη, που ακόμα και όταν τα δεδομένα της πραγματικότητας είναι δυσμενή, εκείνοι δεν χάνουν την πίστη τους. Έτσι, ο Αγαμέμνονας, μολονότι βλέπει γύρω του την καταστροφή, αφότου ο Δίας έχει συμφωνήσει να βοηθήσει την Θέτιδα να πάρει εκδίκηση ο γιος της Αχιλλέας, εξακολουθεί να έχει πίστη στα λόγια του Κάλχαντα (Δ 164-168).

Ήδη, από την αρχή της Ιλιάδας γίνεται γνωστή η πίστη τόσο των θνητών όσο και των θεών στην μοίρα του θανάτου που είναι προκαθορισμένη και αμετάβλητη. Η Θέτιδα αποστρεφόμενη στον Αχιλλέα τον χαρακτηρίζει «ωκύμορον» (=βραχύβιο) κι επισημαίνει ότι την στιγμή της γέννησής του η μοίρα καθόρισε ότι δεν θα ζούσε για πολύ (Α 414-420). Ο Δίας, όταν συμφωνεί να βοηθήσει την Θέτιδα, ισχυρίζεται ότι, όταν ο ίδιος συγκατανεύει σε κάτι, τίποτα δεν μπορεί να μεταβληθεί (Α 524-527) δείχνοντας να έχει απόλυτο έλεγχο του πεπρωμένου . Ωστόσο, ο ίδιος είναι περισσότερο ενήμερος από οποιονδήποτε άλλον ότι η πτώση της Τροίας είναι βέβαιη. Άλλωστε, ο πατέρας των θεών προσεκτικά θεωρεί την εξέλιξη του πολέμου κι ενόσω βρίσκεται στο όρος Ίδη έχοντας απαγορεύσει στους υπόλοιπους θεούς να μετέχουν στη μάχη, ρίχνει χρυσά τάλαντα, τα οποία αναδεικνύουν τη μοίρα για καθέναν από τους Αχαιούς και τους Τρώες (Θ 524-527). Ο ύψιστος θεός δεν θα είχε καταλήξει στα τάλαντα, εάν ο ίδιος από μόνος του καθόριζε την μοίρα. Ωστόσο, το πεπρωμένο καθορίζεται από μια δύναμη άλλη, που δεν απορρέει από αυτόν. Όμως, τίποτα δεν υποχρεώνει τον Δία να δράσει σύμφωνα με αυτήν. Παρόλο που οι δυνάμεις της μοίρας δίνουν την κλίση στα τάλαντα , καμία παρουσία ή ον δεν τον αναγκάζει να επέμβει υπέρ των Τρώων ή των Αχαιών.

Αντίστοιχα, όλοι οι αθάνατοι έχουν τη δυνατότητα ν’ αντισταθούν σ’ αυτήν, ακόμα κι αν το κάνουν δίχως σοφία. Όταν ο Οδυσσέας σχεδόν σκοτώνει τον Σαρπηδόνα στη μάχη (Ε 674-676), ο Απόλλωνας ασκεί ελευθερία της βούλησης κι επιλέγει να επέμβει. Εάν ο Απόλλωνας δεν είχε εμπλακεί, η όλη εξέλιξη του πολέμου θα ήταν διαφορετική, ώστε πιθανώς να ήταν προορισμένος από την μοίρα να πράξει κατ’ αυτόν τον τρόπον. Αντίστοιχα, τη στιγμή που ο Σαρπηδόνας πρόκειται να πεθάνει, ο Δίας δελεάζεται να αλλάξει το πεπρωμένο του παιδιού του (Π 432-438), γεγονός που μας κάνει να αναρωτηθούμε κατά πόσο αυτό θα ήταν εφικτό. Παρόλα αυτά, αποφασίζει να δράσει σύμφωνα με την προκαθορισμένη μοίρα, μολονότι έχει τη δύναμη να δράσει αντίθετα με αυτήν. Στην επιλογή του καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η παραίνεση της Αθηνάς να μην προβεί σε ενέργειες που θα έβρισκαν αντίθετους τους υπόλοιπους θεούς (Π 440-447) .

Η μοίρα παρέχει ένα όριο, μια σταθερά δικαιοσύνης, για όλους τους θεούς διατηρώντας την κανονικότητα στο βασίλειο των αθανάτων. Εάν ο Δίας, ο πρώτος ανάμεσα στους θεούς, έσπαγε τους κανόνες που υποτίθεται ότι έπρεπε να ακολουθήσει, θα έφερνε το χάος. Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι η δυνατότητα των θεών να αλλάζουν τη μοίρα υπονομεύει την πλήρως προαποφασισμένη εξέλιξη των γεγονότων και στην πραγματικότητα το κάνει. Ωστόσο, οι θεοί πάντοτε δρουν σύμφωνα με αυτήν, καθώς αισθάνονται ότι είναι καθήκον τους να ακολουθούν και να στηρίζουν όσα έχει προαποφασίσει.

Έτσι, ο Δίας αντιλαμβάνεται ότι ακόμα και η ζωή του αγαπημένου του γιου, Σαρπηδόνα, δεν αξίζει την ανατάραξη της ισορροπίας του κόσμου. Ο Δίας ακολουθεί την μοίρα λόγω του καθήκοντός του να διατηρεί την τάξη μεταξύ των αθανάτων. Εν τέλει, οι θεοί δεν μεταβάλλουν τη μοίρα των θνητών παρά δρουν ως υποστηρικτές της επεμβαίνοντας στα ανθρώπινες υποθέσεις, προκειμένου αυτή να εκπληρωθεί.

Οι θεοί έχουν πολλές επιλογές μέσα στα γενικά πλαίσια που έχουν οριοθετηθεί από την μοίρα και πολλά από τα γεγονότα που σημειώνονται στην εξέλιξη της πλοκής οφείλονται στην δική τους παρέμβαση. Η τήρηση από τους Ολυμπίους του αναπόφευκτου σχεδίου που εξυφαίνει η μοίρα στους θνητούς εξηγεί ακόμη και μερικά τραγικά ή και «άδικα» περιστατικά που συμβαίνουν στη γη. Ο Απόλλωνας στην Ιλιάδα οργίζεται με τον Πάτροκλο που επιχειρεί να περάσει μέσα στο τείχος των Τρώων, επειδή, όπως του λέει, «δεν είναι γραφτό» του να κυριεύσει αυτός την Τροία (Π 708). Στη συνέχεια ο θεός τον ρίχνει στα χέρια του Ευφόρβου και ύστερα του Έκτορα. Στο τέλος όμως, ετοιμοθάνατος ο Πάτροκλος, θέλοντας να μειώσει τη νίκη του Έκτορα, αναγνωρίζει την καθοριστική συμβολή που έπαιξαν στον θάνατό του η μοίρα και ο Απόλλωνας, προλέγοντας μάλιστα την ακαταμάχητη μοίρα που περιμένει τον αντίπαλό του (Π 849-854) .

Η ζωή κάθε θνητού διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τους θεούς, που καθορίζουν την φυσική κλίση και τις ικανότητες του κάθε ανθρώπου, δίνοντας στον καθένα τα προσόντα που χρειάζεται για να εκπληρώσει την μοίρα του. Ωστόσο, πολλές φορές οι θνητοί χρησιμοποιούν την μοίρα ως αποδιοπομπαίο τράγο για να δικαιολογήσουν τις απαράδεκτες πράξεις τους. Για παράδειγμα, αφού οι Αχαιοί υπέφεραν από τεράστιες απώλειες και γίνεται σαφές ότι ο Αγαμέμνονας έσφαλε απέναντι στον Αχιλλέα, αντί να απολογηθεί ισχυρίζεται ότι ο Δίας και η Μοίρα έβαλαν στο νου του να πάρει την Βρισηίδα από τον Αχιλλέα (Τ 85-90). Ανεξάρτητα από το κατά πόσο οι θεοί επηρεάζουν τα άτομα, δεν υπάρχει ένδειξη για πλήρη απουσία ελέγχου των ίδιων των θνητών και εν προκειμένω του Αγαμέμνονα. Μέσα στο γενικότερο έλεγχο των πραγμάτων από τη Μοίρα, υπάρχουν πολλές ευκαιρίες για προσωπική επιλογή. Η ανθρώπινη ελευθερία της βούλησης μπορεί να είναι πολύ περιορισμένη αλλά δεν εξαφανίζεται εντελώς. Επιτρέπεται στους ανθρώπους να δρουν σύμφωνα με τη βούλησή τους, εκτός κι αν οι θεοί αποφασίσουν ότι οι πράξεις τους πρόκειται να έρθουν σε αντίθεση με αυτό που είναι προκαθορισμένο.

Πολλές φορές οι θεοί επιτρέπουν στους θνητούς να δράσουν κατά βούληση, παρέχοντάς τους δύο εναλλακτικές. Για παράδειγμα, ο Αχιλλέας επιλέγει να δράσει σύμφωνα με την προκαθορισμένη γι’ αυτόν μοίρα και ξαναμπαίνει στον πόλεμο, έπειτα από μακρά απουσία, προκειμένου να εκδικηθεί για τον θάνατο του αγαπημένου του Πατρόκλου. Σκέφτηκε να επιστρέψει στην πατρίδα αλλά η τιμή και η εκδίκηση υπερίσχυσαν. Αντιμετωπίζει τον επικείμενο θάνατό του χωρίς φόβο. Η επιλογή του να πολεμήσει ξανά, οδηγεί στην εκπλήρωση της προφητείας για πτώση της Τροίας, ώστε πολλοί θα επιχειρηματολογούσαν λέγοντας ότι η ενδεχόμενη επιστροφή του στην πατρίδα, ουσιαστικά, δεν αποτέλεσε ποτέ επιλογή, καθώς δεν είναι γραφτό και δεν θα του επιτρεπόταν .

Οι ανθρώπινες ενέργειες φαίνεται να απειλούν στιγμιαία την μοίρα, οι θεοί ωστόσο αποτρέπουν τους θνητούς από την εκτέλεση τέτοιων ενεργειών Στη ραψ. Υ ο Δίας επιτρέποντας στους θεούς να μετέχουν στον πόλεμο αποκαλύπτει τον φόβο του, μήπως ο Αχιλλέας, γεμάτος ορμή για εκδίκηση για τον θάνατο του Πατρόκλου, οδηγήσει πρόωρα στην πτώση της Τροίας, γεγονός που δεν προδιαγράφεται στη δική του μοίρα (Υ 26-30). Αντίστοιχα, η Ήρα επισημαίνει πως η μοίρα έχει καθοριστεί για τον Αχιλλέα κι έτσι, στην σύγκρουση του με τον Αινεία, δεν έχει σημασία η ίδια η σύγκρουση, όσο το να παραμείνει ο Αχιλλέας ζωντανός (Υ 115-131). Αντίστοιχα, όμως, όπως επισημαίνει αργότερα ο Ποσειδώνας και η μοίρα του Αινεία πρόεβλεπε να παραμείνει ζωντανός, προκειμένου να διαιωνίσει το γένος του Δαρδάνου (Υ 300-305).Αν οι θεοί επιλέγουν ποιες ανθρώπινες αποφάσεις-ενέργειες θα πετύχουν, η ελεύθερη βούληση των θνητών φαίνεται να αποτελεί ψευδαίσθηση. Ωστόσο, όπως ήδη ειπώθηκε, οι θεοί περιορίζουν την ενεργητική τους αντίθεση μόνο στις επιλογές των θνητών που έρχονται σε αντίθεση με το σχέδιο της μοίρας .

Όσον αφορά τους ίδιους τους επιφανείς ήρωες γνωρίζουν ότι θα τους βρει η μοίρα του θανάτου. Κύριο ωστόσο μέλημά τους είναι το κλέος, ο ένδοξος θάνατος στο πεδίο της μάχης, ώστε να μείνει αλησμόνητη η φήμη τους στις επόμενες γενιές. Με την επίγνωση της διάκρισης ανάμεσα στον «θάνατο του σώματος» και «στην αθανασία του ονόματος» ο Έκτορας, εγκαταλελειμμένος από τον Δία και τον Απόλλωνα, δίνει την τελευταία μάχη του με τον Αχιλλέα, αν και θεωρεί βέβαιη τη συνάντησή του με τη μοίρα του θανάτου (Χ 300-305)

Η ΜΟΙΡΑ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Ήδη από την αρχή της Οδύσσειας γίνεται αντιληπτή η τάση να αποδίδονται τα βάσανά των θνητών στους θεούς. Υπογραμμίζεται , όμως, το γεγονός ότι δεν είναι οι αθάνατοι υπεύθυνοι αλλά η μοίρα και οι πράξεις του κάθε ανθρώπου. Είναι το «γραφτό» τους και οι προσωπικές τους επιλογές που καθορίζουν την ευτυχία και την δυστυχία τους. Όταν κάποιος πράττει κάτι πέρα από το γραφτό του, έξω από αυτό που του ταιριάζει ως θνητού, τότε τον βρίσκει ο θάνατος ὑπὲρ μόρον (πριν από την καθορισμένη ώρα του).

Στην αρχή της Οδύσσειας ο Δίας δυο φορές λέει ότι οι θνητοί υποφέρουν ὑπὲρ μόρον και από τις δικές τους ατασθαλίες (α 33-37), ενώ ο αγνοούμενος Οδυσσέας αποκαλείται από την προστάτιδά του θεά Αθηνά γενναίος αλλά και δύσμορος («δύσμοιρος», α 49), που περιπλανιέται μακριά από τους φίλους και τους δικούς του ανθρώπους . Αντίστοιχα, και στο τέλος, όταν, μετά τη μνηστηροφονία η Ευρύκλεια πλησιάζει τον γεμάτο αίματα Οδυσσέα, o τελευταίος την αποτρέπει να βγάλει τη διαπεραστική κραυγή θριάμβου των γυναικών αποδίδοντας τον θάνατό τους στη μοίρα, που τους δάμασε για τα ανόσια έργα τους (χ 407 κ.ε.). Στην περίπτωση αυτή, οι ίδιοι οι μνηστήρες παρουσιάζονται ως υπεύθυνοι για τη μοίρα τους εξαιτίας των ανοσιουργημάτων τους . Προειδοποιήθηκαν από τον μάντη Αλιθέρση (β 157 κ.ε.) και από τον Θεοκλύμενο (υ 350 κ.ε.) αλλά δεν έλαβαν υπόψη τους αυτές τις προειδοποιήσεις. Έτσι, τη θέση μιας ανεύθυνης Μοίρας καταλαμβάνει η αιτιώδης σχέση των γεγονότων, που διέπεται από την αρχή πως το σφάλμα προκαλεί το ίδιο την τιμωρία του, χωρίς ωστόσο να αποδίδεται στον Όμηρο η απαρχή της ηθικολογικής ποίησης, καθώς αυτή η μορφή «ανταπόδοσης» του κακού, εμφανίζεται μόνο μέσα σε παραδείγματα .

Όσον αφορά τους θεούς, πάλι, εξαρχής δίνεται το πλαίσιο στο οποίο αυτοί κινούνται. Ο Ποσειδώνας εμφανίζεται να ακολουθεί το ευρύτερο πλαίσιο που έχει καθοριστεί από την μοίρα για τον Οδυσσέα, αφού δεν επιθυμεί τον θάνατο του τελευταίου. Ταυτόχρονα, όμως, ασκεί ελευθερία της βούλησης και δυσκολεύει την επιστροφή του ήρωα στην πατρίδα του. Αντίστοιχα, για τον Οδυσσέα πεπρωμένο του είναι ο νόστος αλλά οι επιλογές του στη διάρκεια του ταξιδιού είναι αυτές που θα καθορίσουν πόσο αυτό θα διαρκέσει (α 74-79). Η Αθηνά απευθυνόμενη στον Τηλέμαχο συμπυκνώνει σε δυο αράδες τα όρια δράσης των θεών, επισημαίνοντας ότι, ενώ μπορούν να τροποποιήσουν (θετικά ή αρνητικά) το μερίδιο των θνητών στις τιμές, είναι αδύνατο με τις παρεμβάσεις τους να αλλάξουν το μοιραίο τέλος τους. Το μόνο που μπορούν είναι να τους σώσουν προσωρινά (γ 236-238) . Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο θάνατος του «καλού» μνηστήρα Αμφινόμου, ο οποίος παρουσιάζεται μέσα από μία πρόληψη του παντογνώστη αφηγητή ως θέλημα της Αθηνάς και όχι της Μοίρας. Η υποκατάσταση αυτή δικαιολογείται από το έντονο ενδιαφέρον της θεάς για την τιμωρία των μνηστήρων .

Η οργή του Ποσειδώνα εναντίον του Οδυσσέα, όπως αποτυπώνεται στη ραψ. α, συνδυάζεται με την προφητεία του μάντη Αλιθέρση ότι ο πανούργος ήρωας θα γυρίσει στο σπίτι του μόνος και αγνώριστος τον εικοστό χρόνο, αφότου έφυγαν οι Αχαιοί για το Ίλιο (β 175-176). Όταν αποφασίζεται από τους υπόλοιπους θεούς η απελευθέρωση του Οδυσσέα από τα δεσμά της Καλυψούς, ο Δίας συνδέει την ώρα του νόστου του με τη μοίρα του (ε 41-42). Στην Νέκυια ο Οδυσσέας συνομιλεί και πάλι με έναν μάντη. Πιο συγκεκριμένα, ο Τειρεσίας δίνει συμβουλές στον ήρωα, αναφερόμενος τόσο στο παρελθόν όσο και στο μέλλον, πληροφορώντας τον ότι η θεϊκή βούληση (Ποσειδώνας) κρίνεται δυσμενής και την επιβαρύνει η προσωπική επιλογή του ίδιου και των συντρόφων του (τύφλωση Πολύφημου). Γι’ αυτό ο μάντης του εφιστά την προσοχή να είναι όλοι τους εγκρατείς και του αποκαλύπτει γεγονότα που πρόκειται να συμβούν (λ 100-109). Στη ραψ. ν (ν 172-177) εκπληρώνεται άλλη μια προφητεία: η δυσμένεια του Ποσειδώνα απέναντι στους Φαίακες, για την οποία ο Ναυσίθοος είχε προειδοποιήσει τον Αλκίνοο. Και σε αυτήν την περίπτωση η αιτιότητα των ανθρωπίνων πράξεων διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο, καθώς την οργή του Ποσειδώνα προκαλούν τα «άσπετα» , «αγλαά» δώρα που δίνουν οι Φαίακες στον Οδυσσέα. Η μαντική και η οιωνοσκοπία διατρέχουν όλη την εξέλιξη της Οδύσσειας κι έτσι συναντούμε άλλον έναν μάντη, τον Θεοκλύμενο, απευθυνόμενο στον Τηλέμαχο να ερμηνεύει την έλευση ενός πουλιού ως σημάδι της θεϊκής βούλησης για την διατήρηση της βασιλείας της Ιθάκης από την γενιά του τελευταίου (ο 531-534). Ο ίδιος μάντης στη ραψ. υ (υ 351-358) προειδοποιεί έμμεσα τους μνηστήρες για τον επικείμενο θάνατό τους, περιγράφοντας δυσοίωνα υπερφυσικά φαινόμενα, τα οποία οι ίδιοι δεν μπορούν να δουν.

Όσον αφορά τους θνητούς, όπως ήδη ειπώθηκε, αποδίδουν τα βάσανά τους στους θεούς αλλά και στη μοίρα. Στο ταξίδι του Τηλεμάχου στην Πύλο και την Σπάρτη, αφενός ο Νέστορας υπογραμμίζει τη δυσκολία μεταβολής της θεϊκής βούλησης (γ 147), αφετέρου ο Μενέλαος τονίζει την ισχύ μιας προδιαγεγραμμένης μοίρας (δ 106-110). Πιο συγκεκριμένα, ο Νέστορας, αν και τονίζει την δυσκαμψία των θεϊκών αποφάσεων, αφήνει υπόνοια για δυνατότητα μεταβολής τους, η οποία, ωστόσο, συνεπάγεται την θυσία πολλών απολαύσεων και συνάμα την σκληρή προσπάθεια των θνητών να κερδίσουν την θεϊκή εύνοια. Από την άλλη, ο Μενέλαος καταλογίζει τα βάσανα τού Οδυσσέα στη μοίρα, αντιλαμβάνεται την υπεροχή της και συμβιβάζεται με αυτήν. Αναφερόμενος μάλιστα στα λόγια του Πρωτέα επισημαίνει πως η μοίρα προορίζει για τον Οδυσσέα ευχάριστη κατάληξη (δ 561-568).

Όπως οι υπόλοιποι θνητοί έτσι και ο Οδυσσέας στη Νέκυια καταλογίζει στους θεούς τον θάνατο του Αίαντα και του Αχιλλέα στη μάχη (λ 553-560), όπως αποδίδει αργότερα (μ 415-419) στον Δία το χαμό των συντρόφων του, έπειτα από την βρώση των βοδιών του Ήλιου. Η δική τους απερισκεψία «πληρώνεται» με τον θάνατό τους . Εντούτοις, γίνεται αντιληπτό ότι σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, υπεύθυνοι ήταν, αφενός και οι ίδιοι, αφού ήταν προσωπική τους επιλογή να φάνε τα βόδια του Ήλιου, αφετέρου και ο ίδιος ο Οδυσσέας που είχε αποκαλύψει την ταυτότητα του στον Πολύφημο κι έτσι ο Ποσειδώνας τους «έριξε» στο νησί του Ήλιου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα άσκησης της ελευθερίας της βούλησης από έναν θνητό με σημαντικά επακόλουθα στην εξέλιξη της πλοκής είναι το περιστατικό με τον Κύκλωπα Πολύφημο. Η ματαιοδοξία που δεικνύει ο Οδυσσέας αποκαλύπτοντας την ταυτότητά του στον Κύκλωπα, δίνει στον τελευταίο τη δυνατότητα να ζητήσει από τον πατέρα του, Ποσειδώνα, την τιμωρία του (Ι 528-536). Εντούτοις, ο Κύκλωπας αναγνωρίζει ότι οι τελικές αποφάσεις για το πεπρωμένο των ανθρώπων έχουν ληφθεί από τη Μοίρα κι έτσι, ενώ αρχικά ζητά από τον Ποσειδώνα να αποτρέψει ολοκληρωτικά τον νόστο του Οδυσσέα, στη συνέχεια ανασκευάζει το αίτημά του και αρκείται στις δυσκολίες και τα εμπόδια στην επιστροφή του τελευταίου, προκειμένου , ακόμη και μέσα στα πλαίσια που έχουν οριστεί από τη μοίρα, να υποφέρει.

Επιτονισμός της ηθικής ευθύνης των ατομικών πράξεων αλλά και της θεϊκής παρέμβασης πραγματοποιείται στη ραψ. λ (λ 60-78), όπου ο Ελπήνορας αποδίδει τον θάνατό του σε θεϊκή απόφαση αλλά και σε δικές του επιλογές. Το κρασί ήταν δική του επιλογή. Δεν βρέθηκε, ωστόσο, κάποιος θεός μα τον σώσει, οπότε ο θάνατός του εμφανίζεται ως προδιαγεγραμμένος από τη μοίρα.

Η ΜΟΙΡΑ ΣΤΑ ΕΠΗ

Η λέξη μοῖρα (από το ρήμα μείρομαι «παίρνω ή έχω ως μερίδιο, μοιράζομαι, είναι γραφτό μου»), όπως και η σχεδόν συνώνυμή της αἶσα, σημαίνει κατ᾽ αρχάς το μοιρασμένο τμήμα, τον κλήρο, το μερίδιο που αναλογεί σε κάποιον. Ήδη, τρεις ολύμπιοι θεοί, ο Δίας, ο Ποσειδώνας και ο Άδης μοίρασαν τον κόσμο σε τρείς «μοίρες» και ο ένας πήρε τον ουρανό, ο δεύτερος τη θάλασσα και ο τρίτος τον κάτω κόσμο, ενώ η γη ανήκε από κοινού σε όλους τους θεούς.

Η μοῖρα , επομένως, λειτουργεί στον Όμηρο ως ένα κριτήριο: Όλοι πρέπει να μετέχουν στο τμήμα που τους αναλογεί, αλλά και να συμπεριφέρονται με βάση το μερίδιο που τους έχει μοιραστεί. Κατ’ επέκταση, για να ενεργεί κάποιος ορθά και με τάξη πρέπει να πράττει και να εκφράζεται σύμφωνα με το μερίδιο που του αναλογεί (κατὰ μοῖραν ή κατ᾽ αἶσαν). Έτσι, η μοίρα στον Όμηρο καταλήγει να συνδέεται με το αναγκαίο, το αναπόφευκτο, το μοιραίο, τον θάνατο (μόρος), οπότε μπορεί να εμφανίζεται και ως δαιμονική ύπαρξη (Μοῖρα), που μεθοδεύει το τέλος των θνητών. Όταν μάλιστα κάποιος πράττει κάτι πέρα από το γραφτό του, έξω από αυτό που του ταιριάζει ως θνητού, τότε τον βρίσκει ο θάνατος ὑπὲρ μόρον (πριν από την καθορισμένη ώρα του).

Η παρουσία της μοίρας δεν εκμηδενίζει την ελευθερία δράσης των θνητών, αλλά ορίζει το ευρύτερο πλαίσιο της έκτασής της. Οι θνητοί επιλέγουν να πράττουν είτε μέσα είτε έξω από τα επιτρεπόμενα όρια που τους αναλογούν. Έτσι, ο Δίας μπορεί να ισχυρίζεται ότι οι θνητοί υποφέρουν «κι από φταίξιμο δικό τους» όταν τα υπερβαίνουν (ὑπὲρ μόρον).

Οι θνητοί εύκολα και εύλογα αποδίδουν στη μοίρα και στους θεούς (στον Δία κυρίως) τα κρίσιμα περιστατικά της ζωής τους. Η σχεδόν ισότιμη θέση που παίρνουν η μοίρα και οι αθάνατοι στα βάσανα των θνητών ισχύει στον βαθμό που και οι ίδιοι οι θεοί τελικά ακολουθούν, δίχως να μπορούν να αποτρέψουν, γεγονότα που εμφανίζονται ως αναπόφευκτα και αναγκαία να συμβούν. Έτσι η άλωση της Τροίας είναι υποχρεωτικό και προδιαγεγραμμένο σχέδιο, με το οποίο συντάσσονται, όπως συντάσσονται, τόσο ο Δίας με τη βουλή του όσο και οι υπόλοιποι θεοί παίρνοντας το μέρος Αχαιών και Τρώων.

Για τον Όμηρο υπάρχουν δυο είδη προδιαγεγραμμένων γεγονότων που δεν καθορίζονται από τη βούληση των Θεών: μακροπρόθεσμα πεπρωμένα που υπερέχουν της βούλησης του Δία και ατομικοί θάνατοι πολεμιστών που δεν μπορούν να ανατραπούν από τους θεούς. Ο Όμηρος, συνεπώς, επιμένει ότι τα σχέδια των θεών είναι καθορισμένα από την Μοίρα και οι ίδιοι δρουν προκειμένου να βεβαιωθούν ότι αυτή θα ξεδιπλωθεί σωστά. Αδιαμφισβήτητα, η υπεροχή της Μοίρας έναντι της βούλησης του Δία είναι ιδιαίτερα εμφανής στους θανάτους των ηρώων. Η ομηρική «Μοίρα» καθορίζει το τέλος των θνητών, το οποίο είναι αναπόφευκτο για όλους. Οι θεοί γνωρίζουν ότι κάθε ήρωας έχει έναν συγκεκριμένο θάνατο να τον περιμένει και η δική τους παρέμβαση περιορίζεται στην ευτυχισμένη ή την γεμάτη βάσανα ζωή που θα του χαρίσουν ανάλογα με το αν διάκεινται ευνοϊκά ή εχθρικά απέναντί του. Δρουν θα λέγαμε, ως ένα βαθμό, ως υπηρέτες της Μοίρας, προστατεύοντας τους ανθρώπους από το να παρεκκλίνουν από την θέλησή της .

Συνεπώς, οι θεοί συμμετέχουν στην κοσμική τάξη, όπως αυτή έχει διευθετηθεί από τη μοίρα· μπορούν να την καθυστερήσουν προσωρινά με την εμπλοκή τους, όχι όμως και να την αποτρέψουν. Στον κανόνα αυτό υποτάσσεται ακόμη και ο Δίας, η κυρίαρχη βουλή του οποίου ταυτίζεται συχνά με τη μοίρα. Οι θεοί ,λοιπόν, μπορούν να διευθύνουν τη ζωή των ανθρώπων, να τους δοξάσουν και να τους ταπεινώσουν, αλλά δεν μπορούν να μεταβάλλουν το πως και πότε θα πεθάνουν και δεν μπορούν να εκτροχιάσουν την έσχατη έκβαση της ανθρώπινης ζωής. Αντίθετα δρουν για να βεβαιωθούν ότι το πεπρωμένο της ανθρωπότητας πραγματώνεται και δεν παραβιάζεται. Όπως, λοιπόν, η μοίρα των θνητών ελέγχεται από τους θεούς, έτσι και η δύναμη των θεών ελέγχεται από τη μοίρα. Μοίρα και θεοί βρίσκονται σε σχέση αμοιβαίας εξάρτησης, όπως όμως και άνθρωποι και θεοί.

Επιγραμματικά, λοιπόν, στη σχέση μεταξύ θεών και ανθρώπων καθοριστικής σημασίας κρίνονται η εύνοια ή η δυσμένεια των θεών, οι οποίες βρίσκονται σε σχέση αμοιβαίας εξάρτησης με τις ανθρώπινες πράξεις και επιλογές (ανθρώπινη ελευθερία της βούλησης), ενώ στη σχέση Μοίρας- θεών, η πρώτη οριοθετεί την έκβαση κομβικών σημείων της πλοκής και οι δεύτεροι τηρώντας τα όρια αυτά επεμβαίνουν στις ζωές τον ανθρώπων κατά βούληση.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Μαρωνίτης Δ. Ν. - Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, Ι.Ν.Σ, Θεσσαλονίκη 2007.
• De Jong I.J.F., Οδύσσεια: Ένα αφηγηματολογικό υπόμνημα, μτφρ. Δημοπούλου Κ., επιμ. Τσαγγάλης Χρ., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011.
• Dilman Il., Free Will. Historical and Philosophical Introduction, Routledge, London 1999.
• Edwards M.W., Ομήρου Ιλιάδα. Κείμενο και ερμηνευτικό υπόμνημα, τόμ. Ε’, μτφρ. Καίσαρ Μ., επιμ. Ρεγκάκος Α., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2003.
• Jacoby F., «Η πνευματική φυσιογνωμία της Οδύσσειας», στο Ιακώβ Δ., Καζάζης Ι., Ρεγκάκος Α. (επιμ.), Επιστροφή στην Οδύσσεια. Δέκα κλασικές μελέτες, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999.
• Johnson I., «Liberty by Necessity: an Examination of Fate and Free Will in Homer and Boethius», Samford University, 2014.
• Schadewaldt, W., «Ο πρόλογος της Οδύσσειας» στο Ιακώβ, Δ., Καζάζης, Ι., Ρεγκάκος, Α. (επιμ.), Επιστροφή στην Οδύσσεια. Δέκα κλασικές μελέτες, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999.
• Slattery R., «The Extent of Destiny: Gods, People, and Fate in The Iliad», Pepperdine University, 2013.