Δυο σκύλες: Κλυταιμήστρα και Εκάβη

H Κλυταιμήστρα σκοτώνει τον Αγαμέμνονα

Τόσο η Κλυταιμήστρα στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου όσο και η Εκάβη στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη περιβάλλονται, η καθεμιά με ιδιαίτερο τρόπο, την εικόνα της «σκύλας», εικόνα η οποία και στις δύο περιπτώσεις χαρακτηρίζεται από βαθιά αμφισημία. Ενώ όμως στην περίπτωση της Κλυταιμήστρας η αμφισημία στο τέλος ξεδιαλύνεται πλήρως εις βάρος της ηρωίδας, που ξεσκεπάζεται ως τερατώδης απειλή για την πατριαρχική τάξη (Σκύλα πλέον, δηλαδή κάτι ανάλογο με το μυθικό τέρας, και όχι σκύλα), στην περίπτωση της Εκάβης η αμφισημία παραμένει και (κυριολεκτικά) διαιωνίζεται.

Η Κλυταιμήστρα παρουσιάζεται ως δωμάτων κύων δύο φορές στο έργο: τη μια φορά τον χαρακτηρισμό αυτόν τον εκστομίζει το δικό της στόμα, την άλλη το στόμα της Κασσάνδρας. Η νοηματική απόσταση ανάμεσα στις δύο επικοινωναικές πράξεις είναι, φυσικά, τεράστια.
Ταῦτ’ ἀπάγγειλον πόσει, παραγγέλλει η βασίλισσα στον Κήρυκα στον στ. 604:

ἥκειν ὅπως τάχιστ’ ἐράσμιον πόλει·
γυναῖκα πιστὴν δ’ ἐν δόμοις εὕροι μολὼν
οἵανπερ οὖν ἔλειπε, δωμάτων κύνα
ἐσθλὴν ἐκείνωι, πολεμίαν τοῖς δύσφροσιν,
καὶ τἄλλ’ ὁμοίαν πάντα, σημαντήριον
οὐδὲν διαφθείρασαν ἐν μήκει χρόνου.

H Κλυταιμήστρα παρουσιάζει τον εαυτό της σαν σκύλο πυλωρό, που φυλάει το κατώφλι του σπιτιού, όσο το αφεντικό απουσιάζει. «Έλα όσο πιο γρήγορα μπορείς», είναι το μήνυμά της προς τον Αγαμέμνονα, να δεις ότι όλα αυτά τα χρόνια που έλειπες παρέμεινα τίμια και καλή για σένα (ἐσθλήν), εχθρική προς όσους επιβουλεύονταν τον οίκο μας (τοῖς δύσφροσιν), και ως προς όλα τα άλλα όμοια όπως με άφησες (δηλαδή ανέγγιχτη κι αμόλευτη από ξένο ανδρικό χέρι). Δεν άφησα, συμπληρώνει, «να πειραχτεί καμία σφραγίδα» (σημαντήριον), δεν επέτρεψα να σπαταληθεί η περιουσία σου, δηλαδή τα υλικά αγαθά του οίκου (λίγο πιο κάτω, στη σκηνή του χαλιού, θα πει πως «αυτός ο οίκος δεν ξέρει τι πάει να πει φτώχια»), τα οποία παραμένουν κλειστά και σφραγισμένα στις αποθήκες. Με τον ίδιο τρόπο προστάτευσα και το δικό μου σώμα: το σώμα της γυναίκας ως το μεταφορικό χωράφι στο οποίο επιτελείται ο ἄροτος («η σπορά») γνησίων παίδων ανήκει δικαιωματικά στον άνδρα της, τον κύριόν της).
Κοντολογίς, επιδεικνύοντας μαεστρική υποκρισία, η Κλυταιμήστρα επιχειρεί να πείσει ότι η ίδια, στην απουσία του Αγαμέμνονα, εξασφάλισε όσα μια Πηνελόπη, όσο έλειπε ο Οδυσσέας, απέτυχε να εξασφαλίσει: δηλαδή το απαραβίαστο του οίκου από άρπαγες ξένους, που επιβουλεύονταν τόσο το βιος του όσο και την ίδια τη βασίλισσα απειλώντας να διαταράξουν την ομαλή διαδοχή της βασιλείας. Ο Κήρυκας δεν είναι σε θέση να γνωρίζει την αλήθεια· αυτό όμως δεν ισχύει ούτε για τον χορό (το εσωτερικό ακροατήριο) ούτε για τους θεατές, που ξέρουν πολύ καλά πως, σε αντίθεση με την Πηνελόπη, η Κλυταιμήστρα αυτοβούλως παραχώρησε στον εραστή της τη θέση του Αγαμέμνονα στο γαμήλιο λέχος, αυτοβούλως εξόρισε τον γιο της και νόμιμο διάδοχο του θρόνου, αυτοβούλως βυσσοδομεί ενάντια στην ίδια τη ζωή του βασιλιά.


Η Κλυταιμήστρα δεν είναι η σκύλα πυλωρός, όπως παρουσιάζει η ίδια τον εαυτό της. Αντιθέτως είναι η «μισητή» τερατώδης Σκύλα του οδυσσειακού μύθου, όπως την παρουσιάζει πιο κάτω η Κασσάνδρα (1226-36): 

νεῶν δ᾿ ἄπαρχος Ἰλίου τ᾿ ἀναστάτης
ἄτης λαθραίου τεὺξεται κακῇ τύχῃ·
οὐκ οἶδεν οἷα γλῶσσα μισητῆς κυνός,
λείξασα καὶ κλίνασα φαιδρὸν οὖς, δάκνει.
τοιάδε τόλμαν θῆλυς ἄρσενος φονεύς·
ἔστιν—τί νιν καλοῦσα δυσφιλὲς δάκος
τύχοιμ᾿ ἄν; ἀμφίσβαιναν, ἢ Σκύλλαν τινὰ
οἰκοῦσαν ἐν πέτραισι, ναυτίλων βλάβην,
θυίουσαν Ἅιδου μητέρ᾿ ἄσπονδόν τ᾿ Ἄρη
φίλοις πνέουσαν;

Το μόνο πράγμα που διατηρεί από την εικονοπλασία του σκύλου η Κλυταιμήστρα δεν είναι η πιστή προσφορά του καλοκάγαθου ζώου προς τον οίκο, αλλά η σκοτεινή πλευρά του: η ύπουλη κολακεία (λείξασα καὶ κλίνασα φαιδρὸν οὖς, δάκνει) και το θράσος του (τόλμα), το οποίο στην περίπτωση της αναίσχυντης γυναίκας κορυφώνεται με ένα έγκλημα καθοσιώσεως για τα δεδομένα της πατριαρχικής ιδεολογίας: θῆλυς ἄρσενος φονεύς. Η Κλυταιμήστρα, σαν σκυλί της πύλης, ελέγχει το κατώφλι. Η κυριαρχία της όμως έχει ανατρεπτικό χαρακτήρα: ελέγχοντας τις εισόδους και τις εξόδους από και προς το παλάτι, η Κλυταιμήστρα ουσιαστική ελέγχει τη ζωή και τον θάνατο, καθώς το παλάτι πια δεν είναι οίκος χαράς και ευημερίας· το παλάτι των Ατρειδών «έγινεν Άδης» (Α. Κάλβος, «Εις τον προδότην»). Το ἀνδρόβουλον κέαρ της Κλυταιμήστρας έχει υποκαταστήσει το αρσενικό — και οσονούπω θα το εξαλείψει, θα το καταβροχθίσει, όπως καταβρόχθιζε η Σκύλα τους ναυτικούς (ναυτίλων βλάβην).

H Κλυταιμήστρα πάνω από τα πτώματα του Αγαμέμνονα και της Κασσάνδρας. Σκηνή από την «Ορέστεια» του Peter Hall.

Στην περίπτωση, λοιπόν, της Κλυταιμήστρας, ενώ αρχικά η εικόνα του σκύλου εκπέμπει, έστω και ειρωνικά, θετική αύρα, στο τέλος ξεσκεπάζεται εντελώς. Η Κλυταιμήστρα δεν είναι το πιστό σκυλί της πόρτας· είναι το άγριο, αδηφάγο τέρας του μύθου. Στην περίπτωση της Εκάβης, αντίθετα, η εικόνα του σκύλου διατηρεί την αμφισημία της όχι απλά μέχρι το τέλος του έργου αλλά μέχρι το τέλος του χρόνου. 


Ο τυφλωμένος και ηττημένος Πολυμήστορας μεταφέρει, σε τόνο σκληρό και εκδικητικό, την προφητεία του Διονύσου για την αποκύνωση της πάλαι ποτέ κραταιάς και ολβίας βασίλισσας των Τρώων. Στον δρόμο για την εξορία η Εκάβη θα πηδήξει από το κατάρτι του καραβιού στη θάλασσα (πεσοῦσαν ἐκ καρχησίων, 1261) και πέφτοντας στο νερό θα μεταμορφωθεί σε σκυλί με πυρσοκόκκινα μάτια (κύων γενήσῃ πύρσ᾿ ἔχουσα δέργματα, 1265). Μόνο που ο θάνατός της δεν θα είναι το τέλος: ο τύμβος της θα ονομαστεί Κυνός Σήμα και θα παραμείνει στον αιώνα τον άπαντα σημείο αναφοράς για τους ναυτικούς διαιωνίζοντας τη συμφορά της (κυνὸς ταλαίνης σῆμα, ναυτίλοις τέκμαρ, 1273). Ο σκοπός του Πολυμήστορα είναι να σβήσει την ικανοποίηση από την ψυχή της Εκάβης για το κακό που του έκανε, αλλά η γριά-βασίλισσα δεν εκλαμβάνει τη μοίρα που της αποκαλύπτεται ως καταστροφή: «δεν με νοιάζει τι θα μου συμβεί, φτάνει που εσύ τιμωρήθηκες» (οὐδὲν μέλει μοι, σοῦ γέ μοι δόντος δίκην, 1274).


Η πλειοψηφία των μελετητών αντιμετωπίζει την αποκύνωση της Εκάβης ως τη φυσική έκβαση της σταδιακής ηθικής της διολίσθησης. Η δολοφονία και του Πολυδώρου — αυτή η παράλογη, περιττή, από κάθε άποψη και με κάθε έννοια βάρβαρη ενέργεια (ἄπιστ᾿ ἄπιστα, καινὰ καινὰ δέρκομαι, 689), που δεν εξυπηρετούσε τις ανάγκες μιας κοινότητας αλλά μόνο την ακόρεστη πλεονεξία ενός πρώην φίλου — διέλυσε την ηθική πυξίδα της βασίλισσας. Τίποτα δεν έχει απομείνει πια από τις αξίες και από την τάξη του παλαιού κόσμου. Η μόνη πρόσφορη επιλογή σε αυτή την άναρχη νέα τάξη πραγμάτων είναι ένα είδος προσωπικής εκδίκησης, άγριας, ανηλεούς, αρχαϊκής.

Το γεγονός ότι η Εκάβη υπερβαίνει τα όρια αποδεικνύεται από την αντίδραση του χορού: όσο η Εκάβη υποφέρει από την εξίσου άπονη θυσία της Πολυξένης, ο χορός συμμερίζεται τον σκληρό της πόνο· όσο σχεδιάζει την τιμωρία του Πολυμήστορα, τη στηρίζει και τη συνδράμει· όταν όμως αντιλαμβάνεται ότι εκτός από τον Πολυμήστορα η Εκάβη σφάζει και τα δύο του παιδιά, ο χορός αναφωνεί σοκαρισμένος: φίλαι, πέπρακται καίν᾽ ἔσω δόμων κακά (1038). Το γεγονός ότι ο χορός χαρακτηρίζει τη δολοφονία των παιδιών του Πολυμήστορα με το ίδιο ακριβώς που χρησιμοποίησε η Εκάβη για τη δολοφονία του Πολυδώρου ούτε τυχαίο είναι ούτε απαρατήρητο περνά.

Υπάρχουν όμως και μελετητές όπως η Justina Gregory (Euripides Hecuba, 1999) που διαφωνούν με τα πιο πάνω υπενθυμίζοντάς μας ότι η σκύλα δεν κουβαλεί αποκλειστικά και μόνο αρνητικούς συνειρμούς στην αρχαιοελληνική λογοτεχνία. Η σκύλα, γράφει η Gregory, ειδικά όταν χρησιμοποιείται ως σύμβολο για ηλικιωμένες γυναίκες είναι επίσης σύμβολο πίστης και σταθερότητας, που ταιριάζει ιδιαίτερα με τις συνδηλώσεις της απτόητης μάνας, που δεν ορρωδεί προ ουδενός προκειμένου να προστατεύσει — ή σ᾽ αυτή την περίπτωση να εκδικηθεί — τα παιδιά της. Το Κυνός Σήμα μπορεί τελικά να μην σημαίνει αποκλειστικά την αποθηρίωση μιας γυναίκας που έχασε τον ηθικό της βηματισμό, αλλά την απαθανάτιση μιας μάνας που έμεινε μέχρι τέλους προσηλωμένη στα παιδιά της. 


Η αποκύνωση της Εκάβης διατηρεί μέχρι τέλους — και για πάντα — αυτή τη διττότητα.

 

ΠΗΓΗ: antonispetrides.wordpress.com