Προβλήματα γνωσιολογικῆς προσεγγίσεως

Παναγιώτης Κ. Περσιάνης*

 **σημ. Φιλολόγου Ερμή: H Γνωσιολογία είναι κλάδος της φιλοσοφίας που μελετάει την ουσία, τις μορφές, τις πηγές, τις δυνατότητες, την αξία και τα όρια της αληθινής γνώσης του εξωτερικού κόσμου και του Εγώ. Αποσπάστηκε ως αυτοτελής επιστήμη στα μέσα του 19ου αιώνα, αποσπώντας από τη μεταφυσική το γνωσιολογικό πρόβλημα. Σήμερα με τον όρο γνωσιολογία εννοείται ο κλάδος της επιστημολογίας που ασχολείται πιο συγκεκριμένα με το ερώτημα ποια είναι η πηγή εγκυρότητας της γνώσης, ενώ η επιστημολογία γενικότερα ασχολείται με το σύνολο των φιλοσοφικών προβλημάτων σχετικά με τη γνώση. Προεπιστημονικά, και επίσης στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, η γνωσιολογία θεωρείται ότι είναι ευρύτερος κλάδος σε σχέση με την επιστημολογία και ότι η τελευταία ασχολείται με μια κλάση μόνο γνώσεων, τις επιστημονικές γνώσεις, δηλαδή τις γνώσεις που μπορεί να έχει ο άνθρωπος με επαρκή (για τα μέτρα της επιστήμης) βεβαιότητα και εγκυρότητα.

***

Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ εμπορική πρωτοβουλία εισαγωγής στην Κύπρο του ψηφιακού τρόπου οικονομικής συναλλαγής Bitcoin, που σημαδεύτηκε από την περιπέτεια της εξαφάνισης και επανεμφάνισης του ΝΕΟ και τη συζήτηση γύρω από τους κινδύνους συναλλαγής με το νέο νόμισμα, είναι ένα  ενδεικτικό παράδειγμα όχι μόνο των  αμφιβολιών, των κινδύνων και των πρακτικών δυσκολιών που προκαλεί στη  ζωή μας η εφεύρεση  από την τεχνολογία νέων μέσων, εργαλείων και τεχνικών, αλλά  και της έντονης ανάγκης υιοθέτησης νέων γνωσιολογικών αντιλήψεων και στάσεων σχετικά με το τι είναι αλήθεια και πραγματικότητα στη σημερινή εποχή.

Είναι γνωστό πως μεταξύ των γνωσιολογικών προσεγγίσεων υπάρχουν δυο εντελώς αντίθετες, η ουσιαστικοκρατία (essentialism) και ο πραγματισμός (pragmatism). Η πρώτη, την οποία ασπάζονταν παλαιότερα σε μεγάλο βαθμό οι Γάλλοι και οι Έλληνες, υποστηρίζει ότι υπάρχει μια μόνο αλήθεια, απόλυτη και αμετάβλητη, και μια πραγματικότητα, ανεξάρτητη από τον τρόπο με τον οποίο τη βλέπουν οι άνθρωποι επηρεασμένοι από τις τοπικές συνθήκες, την κουλτούρα και το περιβάλλον μέσα στα οποίο ζουν. Μεταξύ των υποστηρικτών αυτής της αντίληψης είναι και όσοι μιλούν για την «αδέκαστη ιστορία»,  η οποία μια μέρα θα αποφανθεί  για το πώς πραγματικά έγιναν τα γεγονότα και ποιος έχει  δίκαιο σε θέματα αντιλεγόμενα, και με την ετυμηγορία της θα αποκαταστήσει  την ιστορική αλήθεια και θα βάλει τους πονηρούς και τους λαοπλάνους στη θέση τους. Όσον αφορά στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης, οι οπαδοί αυτής της προσέγγισης υποστηρίζουν πως στα σχολεία όλοι οι μαθητές πρέπει να διδάσκονται τις ίδιες ακριβώς εκπαιδευτικές γνώσεις ανεξάρτητα  από το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν, γιατί υπάρχει μια μόνο αξιόλογη γνώση .

Η άλλη φιλοσοφία είναι εκείνη του πραγματισμού. Είναι η φιλοσοφία των Αμερικανών, όπως την ανέπτυξαν την εποχή των κινούμενων συνόρων (moving frontier), όταν οι άποικοι που κινούνταν διαρκώς προς δυσμάς έρχονταν καθημερινά αντιμέτωποι με άγνωστες γεωλογικές καταστάσεις, νέα φυσικά φαινόμενα, νέους λαούς, νέα είδη ζώων και νέα τρόφιμα, που δεν ήξεραν πώς να τα διαχειρισθούν. Έπρεπε επομένως να ήταν πολύ προσεκτικοί, να μη μεταφέρουν παλιές γνώσεις και πρακτικές στις νέες συνθήκες, και να επιχειρούν λύσεις δοκιμάζοντας πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις μέχρις ότου κατόρθωναν να δώσουν τη σωστή λύση στο κάθε πρόβλημα.  Όλα έθεταν θέμα ανακάλυψης της πραγματικότητας και της αλήθειας από την αρχή (πραγματισμός).Η προσέγγιση αυτή μοιάζει πολύ με την εμπειρική προσέγγιση των Άγγλων  και τη μέθοδο των θετικών επιστημών. Σύμφωνα μ’αυτή, όχι μόνο κάθε επιστημονικό συμπέρασμα είναι προσωρινό αλλά και κάθε νέος επιστήμονας που θα ασχοληθεί με το ίδιο πρόβλημα έχει καθήκον να προσπαθήσει  όχι να επιβεβαιώσει τα πορίσματα του προηγούμενου ερευνητή αλλά να τα διαψεύσει .

Στη σημερινή εποχή, λόγω της μετάβασης από την εποχή της απόλυτης βεβαιότητας και ασφάλειας του Διαφωτισμού και του Ιδεαλισμού στην εποχή της αβεβαιότητας και  ανασφάλειας της μετανεωτερικότητας, νιώθουμε πολλές φορές την ανάγκη να  υιοθετήσουμε  αυτή την προσέγγιση και σε θέματα για τα οποία προηγουμένως νιώθαμε απόλυτα σίγουροι. Ιδιαίτερα αυτό γίνεται στις περιπτώσεις που η τεχνολογία εισέβαλε βίαια στη ζωή μας με διάφορους τρόπους, για παράδειγμα, με νέα φάρμακα, που μερικές φορές αποδείχτηκαν φοβερά επικίνδυνα, όπως η θαλιδομίδη, νέους τρόπους  βιολογικής αναπαραγωγής (τεχνητή γονιμοποίηση, κλωνοποίηση), νέες μορφές συναλλαγής (bitcoin), και μορφές τεχνητής νοημοσύνης , τα οποία όχι μόνο δεν τα ξέρουμε αρκετά ώστε να είμαστε βέβαιοι αν πρέπει να τα αποδεχθούμε ή όχι και πώς να τα διαχειρισθούμε αλλά μπορεί να επιφέρουν μεγάλη καταστροφή. Το ίδιο γίνεται και με την οικονομία με την ανάδυση πρωτοφανέρωτων προβλημάτων και φαινομένων για τα οποία οι παλιές προσεγγίσεις αποδεικνύονται άσχετες και αναποτελεσματικές. Όπως είναι γνωστό, αυτό συνέβηκε πολλές φορές τα τελευταία έξι χρόνια όταν λήφθηκαν αποφάσεις που δεν στηρίζονταν σε καμιά προηγούμενη εμπειρία ή θεωρία και αποδεδειγμένα οδήγησαν σε επιδείνωση αντί σε βελτίωση της κατάστασης. Ποια είναι η αλήθεια σχετικά με τα νέα δημιουργήματα;   Υπάρχει και γι αυτά μια ιδέα στον κόσμο των Ιδεών, της οποίας  το υλικό αντικείμενο ή η  πρακτική είναι τα είδωλό της στη γη, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας, ή δεν υπάρχει ακόμα αλήθεια γι’ αυτά, αφού μπορούν να εξελιχθούν προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση ανάλογα με τις συνθήκες που θα υπάρξουν και τη διαχείριση της οποίας θα τύχουν στη μια ή στην άλλη χώρα ή της στάσης που θα τηρήσουν οι ισχυροί οργανισμοί ή τα ισχυρά κράτη απέναντί της; Τι σημαίνει αυτή η εξέλιξη των πραγμάτων για τη ζωή μας και προπαντός για τη γνωσιολογική μας προσέγγιση;  Μπορούμε σήμερα, όπως παλαιότερα, να περιμένουμε από ένα επιστήμονα ή τεχνοκράτη ή σοφό  να ξέρει να μας συμβουλεύσει  τι πρέπει κάνουμε, ποια στάση να τηρήσουμε ;  Και αν όχι, τι σημαίνει αυτό για τη γνωσιολογία μας και για τον τρόπο  που μάθαμε να σκεφτόμαστε  και να πλησιάζουμε την πραγματικότητα μέχρι σήμερα; Νομιμοποιούμαστε να κατηγορήσουμε έναν πολιτικό και να του ζητήσουμε να αναλάβει την πολιτική ευθύνη στις περιπτώσεις που εντελώς νέες καταστάσεις ανατρέψουν το πολιτικό  πρόγραμμά του; Μήπως πρέπει να επιφυλάσσουμε την κρίση μας μέχρις ότου συλλέξουμε περισσότερα στοιχεία και μήπως πρέπει να ομολογούμε ότι η κρίση μας, και όταν ακόμα τη διατυπώνουμε, είναι   προσωρινή και υπό αίρεση; Και τελικά, μήπως πρέπει να αρχίσουμε να βλέπουμε το καθετί με εντελώς καινούργιο, παρθένο βλέμμα, και να προσπαθούμε  να βρίσκουμε την αλήθεια και την πραγματικότητα εμείς οι ίδιοι για τον εαυτό μας ασκώντας έτσι την κριτική μας ικανότητα και την κριτική μας σκέψη; Μήπως αυτό θα σημάνει το τέλος της αδιαλλαξίας, της μισαλλοδοξίας και του φανατισμού και την αρχή μιας νέας εποχής στην οποία θα αρχίσουμε να ακούμε και τι λένε οι  άλλοι  και όχι μόνο τι λέμε εμείς και οι κομματικοί μας φίλοι;

*Ο Παναγιώτης Περσιάνης είναι πρώην Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου.