του
Β. Φυντίκογλου
Η πρότασή μας φιλοδοξεί να υποστηρίξει έμπρακτα το θεωρητικό σχήμα μιας διδασκαλίας κειμένου από το πρωτότυπο αρχαίων ελληνικών. Ειδικότερα, με βάση μια ενότητα από τα Ελληνικά του Ξενοφώντα (από τη διδακτέα ύλη της Α' Λυκείου) επιχειρούμε να "ανασυνθέσουμε" την πιθανή προεργασία ενός φιλολόγου κατά τον σχεδιασμό της διδακτικής πράξης.
Το πρώτο μέρος της προετοιμασίας αφορά στη γενική θεώρηση του κειμένου και των συμφραζομένων του, η οποία θα επιτρέψει να αναδειχθούν:
· Τα κρίσιμα στοιχεία που θα καθορίσουν τους στόχους της διδακτικής προσέγγισης.
· Οι προκαταρκτικές πληροφορίες που θα πρέπει να δοθούν στους μαθητές, ώστε να διευκολυνθεί η κατανόηση και ερμηνεία του κειμένου.
Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται ένας κατά το δυνατόν ακριβέστερος σχεδιασμός της πορείας του μαθήματος μέσα στην τάξη.
Α. Σχεδιασμός διδασκαλίας του κειμένου
1. Προκαταρκτικές πληροφορίες
(α) Ένταξη του κειμένου στα ιστορικά συμφραζόμενα
Ξενοφώντος Ελληνικά, 2.2.16-23
[ 16 ]
[ 17 ] Τοιούτων δὲὄντων Θηραμένης εἶπεν ἐν ἐκκλησίᾳ ὅτι εἰ βούλονται αὐτὸν πέμψαι παρὰ Λύσανδρον, εἰδὼς ἥξει Λακεδαιμονίους πότερον ἐξανδραποδίσασθαι τὴν πόλιν βουλόμενοι ἀντέχουσι περὶ τῶν τειχῶν ἢ πίστεως ἕνεκα. Πεμφθεὶς δὲ διέτριβε παρὰ Λυσάνδρῳ τρεῖς μῆνας καὶ πλείω, ἐπιτηρῶν ὁπότε Ἀθηναῖοι ἔμελλον διὰ τὸ ἐπιλελοιπέναι τὸν σῖτον ἅπαντα ὅ τι τις λέγοι ὁμολογήσειν. Ἐπεὶ δὲ ἧκε τετάρτῳ μηνί, ἀπήγγειλεν ἐν ἐκκλησίᾳ ὅτι αὐτὸν Λύσανδρος τέως μὲν κατέχοι, εἶτα κελεύοι εἰς Λακεδαίμονα ἰέναι· οὐ γὰρ εἶναι κύριος ὧν ἐρωτῷτο ὑπ' αὐτοῦ, ἀλλὰ τοὺς ἐφόρους. μετὰ ταῦτα ᾑρέθη πρεσβευτὴς εἰς Λακεδαίμονα αὐτοκράτωρ δέκατος αὐτός. Ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Θηραμένη
[ 18 ]
[ 19 ] Λύσανδρος δὲ τοῖς ἐφόροις ἔπεμψεν ἀγγελοῦντα μετ' ἄλλων Λακεδαιμονίων Ἀριστοτέλην, φυγάδα Ἀθηναῖον ὄντα, ὅτι ἀποκρίναιτο Θηραμένει ἐκείνους κυρίους εἶναι εἰρήνης καὶ πολέμου. Θηραμένης δὲ καὶ οἱ ἄλλοι πρέσβεις ἐπεὶ ἦσαν ἐν Σελλασίᾳ, ἐρωτώμενοι δὲ ἐπὶ τίνι λόγῳ ἥκοιεν εἶπον ὅτι αὐτοκράτορες περὶ εἰρήνης, μετὰ ταῦτα οἱ ἔφοροι καλεῖν ἐκέλευον αὐτούς. Ἐπεὶ δ' ἧκον, ἐκκλησίαν ἐποίησαν, ἐν ᾗ ἀντέλεγον Κορίνθιοι καὶ Θηβαῖοι μάλιστα, πολλοὶ δὲ καὶ ἄλλοι τῶν Ἑλλήνων, μὴ σπένδεσθαι Ἀθηναίοις, ἀλλ' ἐξαιρεῖν. Κρίσιμη συνεδρίαση στη Σπάρτη
[ 20 ] Λακεδαιμόνιοι δὲ οὐκ ἔφασαν πόλιν Ἑλληνίδα ἀνδραποδιεῖν μέγα ἀγαθὸν εἰργασμένην ἐν τοῖς μεγίστοις κινδύνοις γενομένοις τῇ Ἑλλάδι, ἀλλ' ἐποιοῦντο εἰρήνην ἐφ' ᾧ τά τε μακρὰ τείχη καὶ τὸν Πειραιᾶ καθελόντας καὶ τὰς ναῦς πλὴν δώδεκα παραδόντας καὶ τοὺς φυγάδας καθέντας τὸν αὐτὸν ἐχθρὸν καὶ φίλον νομίζοντας Λακεδαιμονίοις ἕπεσθαι καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν ὅποι ἂν ἡγῶνται. Θηραμένης δὲ καὶ οἱ σὺν αὐτῷ πρέσβεις ἐπανέφερον ταῦτα εἰς τὰς Ἀθήνας. Η απόφαση της Σπάρτης
[ 21 ]
[ 22 ]
[ 23 ] Εἰσιόντας δ'αὐτοὺς ὄχλος περιεχεῖτο πολύς, φοβούμενοι μὴ ἄπρακτοι ἥκοιεν· οὐ γὰρ ἔτι ἐνεχώρει μέλλειν διὰ τὸ πλῆθος τῶν ἀπολλυμένων τῷ λιμῷ. Τῇ δὲ ὑστεραίᾳ ἀπήγγελλον οἱ πρέσβεις ἐφ' οἷς οἱ Λακεδαιμόνιοι ποιοῖντο τὴν εἰρήνην· προηγόρει δὲ αὐτῶν Θηραμένης, λέγων ὡς χρὴ πείθεσθαι Λακεδαιμονίοις καὶ τὰ τείχη περιαιρεῖν. ἀντειπόντων δέ τινων αὐτῷ, πολὺ δὲ πλειόνων συνεπαινεσάντων, ἔδοξε δέχεσθαι τὴν εἰρήνην. Μετὰ δὲ ταῦτα Λύσανδρός τε κατέπλει εἰς τὸν Πειραιᾶ καὶ οἱ φυγάδες κατῇσαν καὶ τὰ τείχη κατέσκαπτον ὑπ' αὐλητρίδων πολλῇ προθυμίᾳ, νομίζοντες ἐκείνην τὴν ἡμέραν τῇ Ἑλλάδι ἄρχειν τῆς ἐλευθερίας. Η παράδοση των Αθηνών
Το πρώτο ζητούμενο για την προσέγγιση του κειμένου είναι η σύνδεσή του με το ευρύτερο πλαίσιο, εν προκειμένω με τα προαναφερθέντα γεγονότα που προκάλεσαν τις εξελίξεις τις οποίες θα παρακολουθήσουμε στις §16-23.
Πολύ εύκολα μπορούμε να ανατρέξουμε στην περίληψη που δίνει το βιβλίο (σ.70)[1], δίνοντας ίσως επεξηγήσεις για κάποια πραγματολογικά στοιχεία (λ.χ. για τους βασιλείς της Σπάρτης ή για τα διοικητικά της όργανα, κλπ.). Οπωσδήποτε, όμως, πρέπει να αξιοποιήσουμε και το ίδιο το πρωτότυπο έργο, καθώς είναι πιθανό να διαφωτίσει τα πράγματα από άλλη οπτική γωνία. Στην περίπτωσή μας, μάλιστα, αυτό αποδεικνύεται αμέσως.
Μια απλή ανάγνωση των §5-15 των Ελληνικών είναι αρκετή για να διαπιστώσει κανείς ότι η περίληψη του βιβλίου είναι ελλιπής: αποδίδει τις §5-13 αλλά αγνοεί τις §14-15 οι οποίες αποδεικνύονται εξαιρετικά κρίσιμες.
Για τις §5-13 η περίληψη είναι ικανοποιητική, αλλά μπορεί να τονιστεί ότι: οι έφοροι σταμάτησαν τους αντιπροσώπους των Αθηναίων στη Σελλασία, ζήτησαν να μάθουν τι προτείνουν και, όταν έμαθαν με ποιους όρους ήρθαν να διαπραγματευθούν, τους είπαν να φύγουν από κει που βρίσκονταν, χωρίς να τους επιτρέψουν να φτάσουν στη Σπάρτη (§13). Η Σελλασία δηλαδή ήταν ένα σημαντικό όριο, όπως θα δούμε και στο κείμενό μας. Εάν γνωρίζουμε το προηγούμενο της πρώτης πρεσβείας, τότε η άδεια που δίνεται στην πρεσβεία του Θηραμένη να συνεχίσει την πορεία της προδιαγράφει τις διαφορετικές διαθέσεις των εφόρων της Σπάρτης.
Το περιεχόμενο των §14-15 πρέπει οπωσδήποτε να κοινοποιηθεί στους μαθητές, καθώς αφορά το κρίσιμο ζήτημα των τειχών, δείχνει την αξία τους για τους Αθηναίους και δηλώνει την κατάσταση στην οποία αναφέρεται η αρχική γενική απόλυτη του κειμένου μας: τοιούτων δὲ ὄντων. Μια πιθανή απόδοση του περιεχομένου τους:
Η είδηση ότι η πρεσβεία απέβη άκαρπη ανησύχησε τους Αθηναίους, που έβλεπαν ότι η έλλειψη τροφίμων δεν θα επέτρεπε να αντέξουν. Ωστόσο κανείς δεν διανοούνταν να δεχθεί γκρέμισμα των τειχών, όπως ζητούσαν οι Σπαρτιάτες. Και μάλιστα, όταν κάποιος τόλμησε να το προτείνει, τον φυλάκισαν, και έκαναν και ψήφισμα να μην επιτρέπεται ούτε καν η συζήτηση ενός τέτοιου ενδεχομένου.
Αμέσως γίνεται εμφανές για ποιον λόγο κάθε άμεση και φανερή προσπάθεια συμβιβασμού ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία. Αυτή η διαπίστωση επηρεάζει σημαντικά την κατανόηση και αξιολόγηση της τακτικής που θα δούμε ότι ακολούθησε ο Θηραμένης. Είναι απορίας άξιο ότι έχει παραλειφθεί από τη σχολική περίληψη.
(β) Πολιτική κατάσταση και πρωταγωνιστικά πρόσωπα
Ένα άλλο στοιχείο που πρέπει να τονιστεί εξαρχής είναι η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα, όπως διαμορφώνεται από τις σχέσεις και τις επιδιώξεις των πολιτικών παρατάξεων.
Από τις δύο πολιτικές παρατάξεις, τους ολιγαρχικούς και τους δημοκρατικούς, οι δεύτεροι πιθανώς βρίσκονται σε δεινή θέση εφόσον η πολιτική αντιπαράθεσης προς τη Σπάρτη οδήγησε σε απελπιστική κατάσταση. Αντίθετα οι ολιγαρχικοί που διατηρούν φιλικές σχέσεις με τους Σπαρτιάτες μπορούν να παίξουν καλύτερα ένα διαμεσολαβητικό ρόλο, και δεν είναι τυχαίο ότι πρωταγωνιστής όλων των πρωτοβουλιών αναδεικνύεται ο Θηραμένης, ο επικεφαλής των Αθηναίων ολιγαρχικών, ένας σημαντικός πολιτικός που είχε διατελέσει ηγέτης της κυβέρνησης των 5000 στα 411 π.Χ. και τηρούσε γενικά μετριοπαθή πολιτική στάση.
Εξίσου εύλογο είναι ότι οι ολιγαρχικοί θα έβλεπαν τώρα την ευκαιρία να αναλάβουν την εξουσία στην Αθήνα, ανατρέποντας την κυριαρχία των δημοκρατικών. Πιθανώς, λοιπόν, μια τέτοια υστερόβουλη διάθεση για το καλό της παράταξής τους να τους ωθεί σε κινήσεις που εκβιάζουν λύσεις ευνοϊκές για τους Λακεδαιμονίους.
Μαζί με τα παραπάνω μπορεί να αξιοποιηθούν και οι πληροφορίες που δίνονται στα "Ερμηνευτικά Σχόλια" §16-23 (=1η παράγραφος) σ.73[2].
2. Κειμενική εργασία
(α) Εντοπισμός των δομικών ενοτήτων του κειμένου βάσει της θεματολογίας
Παρά τη διαφορετική άποψη που μπορεί να έχει κανείς για την προτεινόμενη από το βιβλίο τετραμερή διάρθρωση (π.χ. πιο απλή φαίνεται η τριμερής διαίρεση: §16-18, §19-20, §21-23), οπωσδήποτε το μοίρασμα (και τυπογραφικά) του κειμένου σε ενότητες είναι βοηθητικό. Ειδικά η επισήμανση του θεματικού κέντρου κάθε ενότητας, όπως το αποδίδουν οι πλαγιότιτλοι, συμβάλλει στην εποπτική εικόνα των περιεχομένων από τους μαθητές, ενώ θα μπορούσε ενίοτε να προκαλέσει και συζήτηση σχετικά με τα κριτήρια και τον τρόπο διάκρισης των ενοτήτων ενός κειμένου. Π.χ. να ζητηθεί από τους μαθητές να ερμηνεύσουν και να αξιολογήσουν την επιλογή των πλαγιότιτλων από τους συντάκτες του εγχειριδίου. Εάν κάναμε κάτι τέτοιο στην περίπτωση του δικού μας κειμένου, θα λέγαμε πιθανώς ότι:
Ο πρώτος πλαγιότιτλος (Ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Θηραμένη) αποδεικνύεται εξαιρετικά επιτυχημένος, καθώς αναδεικνύει το κρίσιμο ζητούμενο της ενότητάς του: τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Θηραμένη (βλ. παρακ.).
Ο δεύτερος πλαγιότιτλος (Κρίσιμη συνεδρίαση στη Σπάρτη) αποδίδει καλά θέμα της ενότητας: την κρίσιμη συνεδρίαση στη Σπάρτη για την τύχη της Αθήνας.
Ο τρίτος πλαγιότιτλος (Η απόφαση της Σπάρτης) είναι συζητήσιμος: φωτίζει μεν το σημαντικότερο στοιχείο, την απόφαση των Σπαρτιατών, αλλά δεν δηλώνει ότι αυτή επιβλήθηκε πάνω στις διαφορετικές απόψεις που διατυπώθηκαν κατά τη συνέλευση, κι επομένως δεν είναι προϊόν, π.χ., εξουσιοδότησης. Ο ηγετικός ρόλος της Σπάρτης μεταξύ των συμμάχων της αποκτά ιδιαίτερη διάσταση υπό το πρίσμα της ανατροπής της βούλησης των υπολοίπων, και ο πλαγιότιτλος θα μπορούσε να διαμορφωθεί ως εξής: Η επιβολή της θέλησης της Σπάρτης.
Ο τέταρτος πλαγιότιτλος (Η παράδοση των Αθηνών) κρίνεται επιτυχημένος παρά το ότι δεν αποδίδει πολλά στοιχεία της ενότητας. Από αυτή την άποψη είναι εξαιρετικά διδακτικός για το πώς πρέπει κανείς να τιτλοφορεί τέτοιες ενότητες όπου σωρεύονται πολλά γεγονότα. Συγκεκριμένα εδώ συμπεριλαμβάνονται:
· η αδημονία του αθηναϊκού λαού για περάτωση της πολιορκίας·
· η ανακοίνωση των πρώτων αποφάσεων, οι αντιρρήσεις και η τελική απόφαση για παράδοση·
· η εφαρμογή των όρων·
· οι αντιδράσεις των ολιγαρχικών.
Φυσικά είναι αδύνατον να αποδώσει ένας πλαγιότιτλος όλα τα γεγονότα που παρατίθενται εδώ. Σε τέτοιες περιπτώσεις απαιτείται να επιλεγεί το κρισιμότερο στοιχείο, εκείνο που σφαιρώνει γύρω του όλα τα υπόλοιπα, οπότε είναι όντως ικανοποιητικός ο τίτλος του βιβλίου. (Μόνη ένσταση ο λόγιος τύπος του τοπωνυμίου, αντί του νεοελληνικού "Αθήνα".)
(β) Τρόπος σύνθεσης του κειμένου - Στόχοι της διδασκαλίας
Χρονολογική παράθεση των γεγονότων, τονισμένη από τους χρονικούς δείκτες, ρητούς (μετὰ ταῦτα, ἐπεὶ δ' ἧκον, τῇ δὲ ὑστεραίᾳ, μετὰ δὲ ταῦτα) και λανθάνοντες (πεμφθείς, εἰσιόντας = χρον. μτχ.).
Προκλητικά πανομοιότυπη σύνδεση όλων των περιόδων με το "δέ"[3] (εξαιρείται η περίοδος μετὰ ταῦτα … δέκατος αὐτός, και συνεπώς τραβά την προσοχή και αποζητεί ερμηνεία).
Λόγος σχετικά μικροπερίοδος (η μεγαλύτερη περίοδος, §20, εκτείνεται σε 6 αράδες), χωρίς συντακτικές περιπλοκές και χωρίς έντονα υποταγμένο λόγο.
Συμπέρασμα: Ο τρόπος σύνθεσης του κειμένου αποτυπώνει τη γοργή διαδοχή των γεγονότων, την έντονη κινητικότητα και την προσπάθεια να εξευρεθεί ή να εκβιασθεί μια λύση (ακόμη και η τρίμηνη καθήλωση του Θηραμένη πλάι στον Λύσανδρο παρουσιάζεται ως ένας κρίκος στην αλυσίδα των εξελίξεων, χωρίς να σημαίνει και αφηγηματική καθήλωση). Από αυτή την άποψη ο τίτλος του κειμένου (Η δράση της διπλωματίας) πολύ εύστοχα αναδεικνύει όχι μόνον το θέμα αλλά και το καίριο χαρακτηριστικό του τρόπου πραγμάτευσής του.
Η μονοδιάστατη χρονολογική παρουσίαση ουσιαστικά υποβάλλει την αίσθηση ότι εδώ η σχέση αιτίου~αιτιατού είναι σχεδόν ανύπαρκτη, ή μάλλον επιβεβλημένη από τα ίδια τα πράγματα, καθώς τα περιθώρια είναι ασφυκτικά και το μέλλον σχεδόν προδιαγεγραμμένο: τα πάντα είναι θέμα χρόνου και ο Θηραμένης εκμεταλλεύεται ακριβώς αυτό το στοιχείο. Το όλο πρόβλημα συνοψίζεται τελικά στο δίλημμα των Αθηναίων: συμβιβασμός και επιβίωση ή άρνηση συμβιβασμού και αφανισμός. Δεν είναι τυχαίο ότι η μοναδική[1] ανεξάρτητη αιτιολογική φράση (οὐ γὰρ ἔτι … τῷ λιμῷ, §21) που μοιάζει να αποτελεί σχόλιο του ιστορικού, προβάλλει ακριβώς την απελπιστική κατάσταση των Αθηναίων, την αίσθησή τους ότι έχουν εξαντληθεί τα περιθώρια αναβολής. Τελικά είτε επρόκειτο για την υποκειμενική κρίση του Ξενοφώντα είτε για την όντως αναπόφευκτη λύση, η ρητορική του κειμένου προβάλλει τη χρονική πίεση ως αποφασιστικό παράγοντα καθορισμού του τελικού αποτελέσματος, και αυτό δεν μπορεί παρά να αποτελέσει βασικό ερμηνευτικό κλειδί κατά την ανάγνωσή μας και οπωσδήποτε τον κύριο διδακτικό στόχο.
Η προηγούμενη προεργασία επιτρέπει στον διδάσκοντα:
· Να σχηματίσει μια συνολική εικόνα για την τυπολογία, τη ρητορική και τον τόνο του κειμένου.
· Να συνδέσει μορφή και περιεχόμενο.
· Να βρει το κλειδί για μια, λειτουργική και όχι τυπική, γλωσσική προσέγγιση.
Ουσιαστικά δίνει τη δυνατότητα να καθοριστεί ταυτόχρονα ο στόχος του μαθήματος και ο τρόπος επίτευξής του, εφόσον κάθε φορά τα επιμέρους στοιχεία θα υποτάσσονται στην καθολική σύλληψη και θα την εξυπηρετούν, ώστε να την αναδείξουν ως τελικό εξαγόμενο. Έτσι αποφεύγονται οι φυγόκεντρες τάσεις που θα διασπούσαν τη συνοχή του μαθήματος και της κειμενικής ανάγνωσης.
[1] ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ, 2.2.5-15: ΠΕΡΙΛΗΨΗ (σ.70)
«Ο Λύσανδρος με 200 πλοία ανάγκασε τις πόλεις της Λέσβου να προσχωρήσουν στη συμμαχία της Σπάρτης. Μετά την αναγγελία της καταστροφής στους Αιγός Ποταμούς όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη εγκατέλειψαν τους Αθηναίους εκτός από τη Σάμο.
Ο Λύσανδρος ανακοίνωσε στη Σπάρτη και στον Άγι, τον βασιλιά που βρισκόταν στη Δεκέλεια της Αττικής, ότι έρχεται με τα 200 πλοία στον Πειραιά. Ο άλλος βασιλιάς, ο Παυσανίας, επιστράτευσε όλους τους μάχιμους Λακεδαιμονίους και άλλους Πελοποννησίους και τους οδήγησε έξω από τα τείχη της Αθήνας.
Μέσα στην πολιορκημένη, από στεριά και θάλασσα, Αθήνα δε γινόταν λόγος για συνθηκολόγηση. Μόνο όταν τέλειωσαν τα λιγοστά τρόφιμα έστειλαν πρεσβεία στον Άγι με την πρόταση να γίνουν σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων κρατώντας τα Μακρά Τείχη και τον Πειραιά. Ο Άγις είπε στους αντιπροσώπους να πάνε στη Σπάρτη, γιατί ο ίδιος δεν είχε πληρεξουσιότητα να διαπραγματευτεί μαζί τους. Οι έφοροι της Σπάρτης τους έστειλαν πίσω λέγοντας ότι, αν θέλουν πραγματικά ειρήνη, να λογικευτούν και τότε να ξανάρθουν.»
[2] ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ, 2.2.16-23: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ (σ.73)
«Μετά την ήττα στους Αιγός ποταμούς και την επικείμενη παράδοση της Αθήνας, η κατάσταση δεν είναι τόσο απλή όσο φαίνεται· από τη μια μεριά οι νικημένοι και απ' την άλλη οι νικητές, οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους. Μέσα στην Αθήνα υπάρχουν εκείνοι που αποκρούουν οποιονδήποτε συμβιβασμό, εκείνοι που δέχονται τον συμβιβασμό με διαφοροποιήσεις ως προς τους όρους αλλά και εκείνοι που χαίρονται για την ήττα (βλ. και §22). Στο στρατόπεδο των νικητών άλλοι θέλουν την πλήρη συντριβή της Αθήνας και άλλοι έχουν τους λόγους τους να είναι μετριοπαθέστεροι (§19-20). Αν συνυπολογισθούν και οι προσωπικές φιλοδοξίες ή τα συμφέροντα διαφόρων από τους πρωταγωνιστές, δημιουργείται ένα περίπλοκο "πολιτικό σκηνικό", το οποίο επιτρέπει να δούμε η (σχετικά) απλή αφήγηση του συγγραφέα. Η εξωτερική πολιτική, τουλάχιστον ως προς τους διαδικαστικούς, οικονομικούς και στρατιωτικούς εκβιασμούς σε βάρος αυτών που βρίσκονται σε ασθενέστερη θέση, είχε διαμορφωθεί έτσι, ώστε να μας θυμίζει πρόσφατα γεγονότα σε πολλές περιοχές της γης.»
[3] ΤΑ ΜΟΡΙΑ
[Ι.Ν. Καζάζης, Αρχαιοελληνικός Πεζός Λόγος. Προλεγόμενα στην τέχνη της γραφής του, Θεσσαλονίκη 1992]
«Τα μόρια μεμονωμένα και σχεδόν "επιρρηματικά", ή δεμένα με άλλα και "συσχετιστικά", σε στενή ή χαλαρή σύνταξη ή συνεύρεση, παρακολουθούν και εξωτερικεύουν τα λεπτότερα κινήματα του λόγου (άλλοτε μιας λέξης και άλλοτε ενός λεκτικού συνόλου), κατά τις ανάγκες του συγγραφέα και κατά τρόπο εξόχως διακριτικό και ευλύγιστο. Ασφαλώς πάντα προσθέτουν κάτι, αλλά αυτό είναι όχι χρώματα αλλά μάλλον αποχρώσεις, με τονικές πάντως αυξομειώσεις ευρύτατου φάσματος.» (σ.92)
Ορισμένα παραδείγματα σημασιολογικών αποχρώσεων (για το δέ):
«(1) Μιαν απλή σύνδεση-συμπλοκή (σε καμία περίπτωση, βέβαια, ισοσθενή) πραγματοποιούν όχι μόνον ο καί, ο τε, ή ο ασθενέστερος δέ, αλλά και ο γάρ, για να αναφέρω τέσσερις λύσεις. …
(2) Από μιαν άλλη μεριά: ο δέ μπορεί να δηλώνει το νέο βήμα μέσα στη συνέχεια του λόγου (μεταβατικός ή συνεχιστικός), ή να εισάγει μια διαφορά ή αντιδιαστολή (μέν - δέ), αλλά και μια γνήσια ασπρόμαυρη αντίθεση.» (σ.92-93)
Ασφαλώς στο πλαίσιο της διδασκαλίας θα αρκεστούμε στην επισήμανση από τους μαθητές της διαρκούς επανεμφάνισης του μορίου, παραβλέποντας τις ποικίλες αποχρώσεις του (π.χ. στα πεμφθεὶς δὲ … και Λακεδαιμόνιοι δὲ … φαίνεται αντιθετικό· στα τοιούτων δὲ ὄντων …, Θηραμένης δὲ καὶ οἱ ἄλλοι πρέσβεις … κ.α. μεταβατικό· στο ἐπεὶ δὲ ἧκε … κ.α. λειτουργεί μάλλον συμπλεκτικά, κλπ.).
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου