Ο Μ. Φώτιος και αι επιστολαί αυτού

 του

Βασιλείου Νάτσιου*

Μέσα στο πλούσιο συγγραφικό έργο του Φωτίου εξέχουσα θέση κατέχουν οι επιστολές του. Ο Φώτιος πέραν των άλλων αναδείχτηκε μέγας επιστολογράφος. Οι επιστολές του αναφέρονται σε διάφορα θέματα, γεγονός που αποδεικνύει την πολυμάθεια και ευρυμάθεια του ανδρός. Μέσα από αυτές μπορούμε να γνωρίσουμε το Φώτιο ως άνθρωπο, καθώς, λόγω ακριβώς του λογοτεχνικού είδους της επιστολής, απαιτείται απλότητα ύφους και αμεσότητα λόγου, στοιχεία τα οποία διαθέτουν οι επιστολές του ιερού πατρός. Εκτός αυτού, μέσα από τα θέματα που πραγματεύεται διακρίνουμε το θεολόγο, το φιλόλογο, τον ιατρό, το ρήτορα, τον παιδαγωγό, τον ψυχολόγο. Πολλές φορές παραθέτει αποσπάσματα της θεολογικής αλλά και της θύραθεν γραμματείας από μνήμης. Αυτό συνάγεται τόσο από εσωτερικές μαρτυρίες των κειμένων του, όσο και από το γεγονός ότι πολλές επιστολές τις έγραψε κατά την περίοδο της εξορίας και φυλάκισής του, όπου, σύμφωνα με προσωπική μαρτυρία του, είχε στερηθεί ακόμη και τα βιβλία του.

Υπάρχουν μαρτυρίες μέσα από τις επιστολές του ιδίου του Φωτίου που αποδεικνύουν ότι έδινε ιδιαίτερο βάρος στην επιστολογραφία. Γνώριζε ότι υπάρχει συγκεκριμένος τρόπος συγγραφής μιας επιστολής. Επαναλαμβάνει πολλές φορές μέσα στις επιστολές του την επιμονή του στους κανόνες της επιστολογραφίας, οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως «οἱ τῆς ἐπιστολῆς νόμοι» ή όπως αναφέρει σε άλλο σημείο, «ὁ τῆς ἐπιστολῆς νόμος». Οι «νόμοι» αυτοί είναι εκείνοι που δεν του επιτρέπουν να παραθέσει περισσότερα ακόμη επιχειρήματα κατά της προσθήκης του Filioque. Κλείνοντας, τέλος, μία επιστολή του καταλήγει: «Ἀλλὰ ταῦτα μὲν κατ’ ἐπιδρομήν, καὶ ὡς ἐπιστολῆς τύπῳ».

Ανάλογο είναι το πνεύμα και σε άλλες επιστολές σχετικά με την έκταση που πρέπει να πάρει η ανάπτυξη ενός θέματος. Βασικό στοιχείο πρέπει να αποτελεί η βραχυλογία. Γράφει σχετικά με το θέμα αυτό σε επιστολές του· «τῆς ἐπιστολῆς εὐλαβοῦμενος τὸ μῆκος», «ὅσα τὸ γράμμα, οἷα δὴ γράμμα, παρέτρεχεν», «ἀλλὰ γὰρ κατ’ ἐπιστολὴν ἀποχρώντως οἶμαί σοι ἔχει τοῦ ζητηθέντος τὴν μάθησιν», «τῆς ἐπιστολῆς ἡ κατὰ μέρος ἱστορία μακρότερον», «εἰ καὶ πλέον ἤ κατ’ ἐπιστολήν».

Το ενδιαφέρον, η γνώση και η επιμέλεια του Φωτίου αναφορικά με την επιστολογραφία διαφαίνονται από ένα ακόμη στοιχείο, από το ότι δηλαδή ασχολείται με τους παλαιούς χριστιανούς και ειδωλολάτρες επιστολογράφους. Τους κατατάσσει σε τρεις κατηγορίες με χρονολογικά κριτήρια. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Δημοσθένης ανήκουν στην πρώτη. Στη δεύτερη ανήκουν οι Φάλαρις, Βρούτος, Ιουλιανός και Λιβάνιος. Στην τρίτη τέλος κατηγορία κατατάσσει τους Μέγα Βασίλειο, Γρηγόριο Ναζιανζηνό και Ισίδωρο (προφανώς εννοεί τον Πηλουσιώτη στον οποίο αποδίδονται περισσότερες των 2000 επιστολών). Οι δύο πρώτες ομάδες έχουν να προσφέρουν μόνο γραμματικά και μορφολογικά, ενώ αντίθετα οι χριστιανοί προσφέρουν στον αναγνώστη και μελετητή τους κι από άποψη περιεχομένου.

Η επιμέλεια αυτή που επέδειξε σχετικά με την επιστολογραφία δεν αποτελεί καρπό μελέτης κάποιων θεωρητικών εγχειριδίων. Οι κανόνες αυτοί είναι κοινοί για όλους τους επιστολογράφους της βυζαντινής περιόδου. Πρόκειται δηλαδή για κανόνες που θέσπισαν οι τεχνογράφοι και επιβλήθηκαν καθ’ όλην τη βυζαντινή περίοδο. Αυτούς τους κανόνες χρησιμοποιεί και ακολουθεί και ο Φώτιος.

Μέσα στη συγγραφική παραγωγή του Φωτίου υπάρχουν έργα του, τα οποία έγραψε κι έστειλε ως επιστολές. Τέτοια έργα είναι η «Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος», το «Κατά Μανιχαίων», τα «Αμφιλόχια». Παρά ταύτα όμως τα έργα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν επιστολές με τη στενή έννοια του όρου, αλλά χαρακτηρίζονται πραγματείες. Στο γραμματολογικό είδος της επιστολής μπορούμε ακόμη να πούμε ότι δεν εντάσσονται και πολλές από τις επιστολές, καθώς δεν πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τελευταίας περίπτωσης αποτελεί η επιστολή προς τον άρχοντα των Βουλγάρων Βόρη καθώς είναι ιδιαίτερα μακροσκελής κι επιπλέον έχει και παραινετικό χαρακτήρα, κατά τον τύπο των παραινέσεων του Ισοκράτους προς Δημόνικον και Νικοκλέα. Αντίστοιχο παράδειγμα αποτελεί και η ενθρονιστήρια επιστολή του προς τον πάπα Νικόλαο, η οποία αποτελεί μια «στερεότυπη» ομολογία πίστεως κατά τον τύπο άλλων προηγουμένων.

Πάντως, όσον αφορά στο τυπικό μέρος, στις επιστολές ο Φώτιος τηρεί όλους τους κανόνες. Οι επιστολές σύμφωνα με τα προηγούμενα ξεκινούν με ένα προοίμιο το οποίο αποτελείται από έναν ηθικό χαρακτηρισμό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι φράσεις «Ὅτε τῆς ἱεραρχίας κατὰ νοῦν τὸ μέγεθος ἀναλήψομαι καὶ πολλῷ τὴν ἀνθρωπίνην εὐτέλειαν τῆς ἐκείνῃ προσούσης ἀπολείπουσαν τελειότητος...», «Ἀγάπης μὲν ὡς ἀληθῶς οὐδὲν κτῆμα σεμνότερον, οὐδὲ τιμιώτερον, καὶ ταῖς κοιναῖς ἐννοίαις ἀνωμολόγηται καὶ τοῖς θείοις λογίοις ἐπιμαρτύρεται». Εξαίρεση στον κανόνα αυτόν μπορούμε να βρούμε στις επιστολές του Φωτίου σε δύο μόνο περιπτώσεις. Η πρώτη περίπτωση αφορά στις επιστολές που ο Φώτιος καλείται να απαντήσει σε ερμηνευτικό ερώτημα. Δεν ξεκινάει με κάποιο προοίμιο ηθικού περιεχομένου, αλλά θέτει εξ αρχής το ερώτημα ή προβάλλει κάποια ερμηνεία. «Ἐρωτᾶς, πῶς ἔστι λέγειν Θεὸν τὸν Πατέρα, Θεὸν τὸν Υἱὸν, Θεὸν τὸ Πνεῦμα...» ή σε άλλη περίπτωση «Το ἐφ’ ᾧ πάντες ἥμαρτον, ὅπερ Παῦλος μὲν ὁ θεῖος ἔφησεν, σὺ δὲ μαθεῖν ᾔτησας...». Η δεύτερη περίπτωση στην οποία απουσιάζει το προοίμιο είναι όταν στην επιστολή πρόκειται να ασχοληθεί με συγκεκριμένο γεγονός το οποίο απαιτεί άμεση λύση. Στην περίπτωση αυτή εισάγει απευθείας το βασικό θέμα.

Εξίσου τυπικός και συνεπής αποδεικνύται ο ι. Φώτιος και στην κατακλείδα των επιστολών του. Το τέλος των επιστολών του καταλαμβάνει συνήθως μια ευχή ή προτροπή ή προσευχή ή και περίληψη όσων έχει προηγουμένως αναπτύξει. Μία από τις συνήθεις ευχές του είναι η λέξη «ἔρρωσο». Η ίδια ευχή βρίσκεται και με μία άλλη παραλλαγή· «τὰ δ’ ἄλλα ψυχῇ καὶ σώματι ἔρρωσο». Άλλη περίπτωση ευχής αποτελεί η πρόταση «εἴη δὲ τὰ ἡμέτερα πάθη, Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν περὶ ἡμᾶς σπλαχνιζομένου, τῶν προειρημένων τὸ ἕτερον, ἀλλὰ μὴ βαρυτέρας τιμωρίας καὶ ἀπαρακλήτου προοίμιον». Μία άλλη περίπτωση κατακλείδας περισσότερο ηθικού χαρακτήρα, εντασσόμενη μέσα στο θέμα και το πνεύμα της επιστολής είναι η ακόλουθη: «Ἔχεις τοιγαροῦν κατ’ ἐπιστολὴν ἐκ τῶν εἰρημένων, οἷμαι, τὸ τε εὔλογον καὶ ἀκόλουθον καὶ θεοφιλὲς τῆς τοῦ πιστοῦ Ἀβραὰμ διανοίας καὶ πράξεως, δι’ ὧν λογισμὸς ἅπας χυδαῖος καὶ πεπατημένος καὶ ἀντικείμενος ἀπελαύνεται». Τέλος, πρέπει να προσθέσουμε σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις και τις επιστολές εκείνες, οι οποίες είναι πάρα πολύ σύντομες, δίνουν μια περιληπτική απάντηση, ενώ δεν περιλαμβάνουν κανένα από τα γενικά χαρακτηριστικά της επιστολογραφίας (προοίμιο, κατακλείδα, κ.α.).

Τέλος, ευρεία χρήση στις επιστολές του κάνει ο Φώτιος και της αρχαίας ελληνικής κλασικής γραμματείας. Άλλοτε στην αρχή του κειμένου (Εὐνομος ᾄδων ἐσεμνύνετο, φασίν, ὁ Λοκρός), άλλοτε στη μέση της επιστολής (Εἴθε μοι τῶν σῶν ἦν ἐνάμιλλα λόγων τὰ ἔργα· οὐχ ἳνα ὄντες ἀκεστοριδῶν Γαληνὸς καὶ Ἱπποκράτης, ὡς αὐτὸς ἡμᾶς θειάζων γράφεις, ὑπεξίστανταὶ μοι τῶν πρωτείων), ο ι. πατήρ βρίσκει κάθε φορά κάτι σχετικό να αναφέρει από τη θύραθεν γραμματεία. Οι παραθέσεις και οι αναφορές του αυτές δεν πηγάζουν από πρόθεση επίδειξης της πολυμάθειας και ευρυμάθειάς του, αλλά είναι το φυσικό αποτέλεσμα μιας αληθινής και ευρείας παιδείας που κατέχει. Είχε δηλαδή αφομοιώσει όλα τα διδάγματα των συγγραφέων αυτών και πλέον αποτελούσαν κτήμα του ώστε να μπορεί με μεγάλη ευκολία να παραπέμπει σε απόψεις και παραδείγματα της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας.

*

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,

Θεολογική Σχολή, GRI-2012-7944