Στοιχεία δημοκρατικού πολιτεύματος – Αριστοτέλους, Πολιτικά

των

Καλλιόπης Παπακωνσταντίνου
Νομικός, Διδάκτωρ Νομικής, Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης.
Λεωνίδα Κατσίρα
Σχολικός Σύμβουλος Νομικών-Πολιτικών Επιστημών, L.L.M.

 Η αρχαία Αθήνα υπολογίζεται ότι την εποχή της ακμής της δεν είχε πάνω από τριάντα με σαράντα χιλιάδες ενήλικους άρρενες πολίτες. «Με έναν τόσο περιορισμένο πληθυσμό, συγκεντρωμένο σε μικρούς οικισμούς και ζώντας την τυπική μεσογειακή ζωή εκτός σπιτιού, η αρχαία Αθήνα ήταν το πρότυπο μιας ‘αντικριστής’ (‘face to face’) κοινωνίας» (Μ. Ι. Finley, 1984).
 Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Πολιτικά», όπου αναλύει και συγκρίνει τους διάφορους τύπους πολιτευμάτων, λέει σχετικά: «Μια πόλη που απαρτίζεται από πάρα πολλούς πολίτες, είναι μεν αυτάρκης, ως έθνος όμως, όχι ως πόλις. Διότι δεν είναι δυνατή η ύπαρξη σ’αυτή πολιτεύματος. Ποιος στρατηγός θα μπορέσει να διοικήσει τον υπερβολικά πολυάριθμο στρατό; Ή ποιος κήρυκας θα υπάρξει, αν δεν έχει τη φωνή του Στέντορος;» (Στέντωρ ήταν ο πιο μεγαλόφωνος κήρυκας των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο, απ’ όπου και η έκφραση «στεντόρεια φωνή»).
 Η αναφορά στον κήρυκα είναι χαρακτηριστική για τη σημασία του προφορικού λόγου και την πληροφόρηση στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι πολιτικοί ηγέτες έρχονται αναγκαστικά σε άμεση επαφή με τους πολίτες και ελέγχονται άμεσα από αυτούς. Η αθηναϊκή δημοκρατία είναι άμεση, και όχι αντιπροσωπευτική, όπως η σύγχρονη. Η πόλις αυτοκυβερνάται. Κέντρο των πάντων είναι ο δήμος, δηλαδή το σύνολο των πολιτών που έχουν δικαίωμα συμμετοχής στα «κοινά».*

 Πολίτης, κατά τον Αριστοτέλη είναι «ο μετέχων κρίσεως και αρχής». Αυτό στην πράξη σημαίνει, ότι μπορεί διαδοχικά να κληρωθεί βουλευτής, δικαστής, άρχοντας με θητεία ενός χρόνου. Η συμμετοχή του στη συνάθροιση των πολιτών, την Εκκλησία του Δήμου, είναι ελεύθερη. Εκεί, στoν λόφο της Πνύκας, απέναντι από την Ακρόπολη, λαμβάνονται οι βασικές αποφάσεις της πολιτικής ζωής της κοινότητας για θέματα εσωτερικής ή εξωτερικής φύσεως: πόλεμος, ειρήνη, συμμαχίες, δημόσια έργα, ανέγερση του Παρθενώνα ... Η Βουλή των πεντακοσίων, με μέλη κληρωτά, πενήντα κατά φυλή, εισηγείται τα σχέδια νόμου. Η Εκκλησία του Δήμου αποφασίζει και κυβερνά στην πράξη την πολιτεία.

Tα κύρια χαρακτηριστικά των συνεδριάσεων στην Εκκλησία του Δήμου είναι:

α) Όλοι έχουν ίσο δικαίωμα να λάβουν τον λόγο («ισηγορία»). β) Η απόφαση λαμβάνεται με απλή πλειοψηφία των παρόντων. γ) Η επιλογή για τα δημόσια αξιώματα γίνεται με κλήρο.

Οι περισσότεροι πολίτες έχουν άμεση εμπειρία διακυβέρνησης και γενική εξοικείωση με τις δημόσιες υποθέσεις. Ακόμα και οι απαθείς δεν μπορούν να τις αποφύγουν. Και όλοι γνωρίζουν ότι, αν κάτι δεν τους αρέσει, έχουν τη δύναμη να το αλλάξουν. Μπορούν, όχι απλώς να επηρεάσουν, αλλά να διαμορφώσουν άμεσα τη λήψη των πολιτικών αποφάσεων και τη διακυβέρνηση της πόλης.

 Οι πολίτες έχουν ίσο δικαίωμα να δικάζουν. Τα δικαστήρια δεν συγκροτούνται από επαγγελματίες δικαστές, αλλά από κληρωτούς. Κάθε χρόνο κληρώνονται 6.000 εν δυνάμει δικαστές της Ηλιαίας που δίνουν όρκο, ότι θα δικάσουν σύμφωνα με τους νόμους και τα ψηφίσματα του αθηναϊκού λαού και της Βουλής των πεντακοσίων. Μετά την ορκωμοσία οι δικαστές μοιράζονται με κλήρο στα διάφορα δικαστήρια.
 Συμπεραίνουμε λοπόν ότι στη δημοκρατική πόλη - κράτος η κοινωνία «αυτοθεσμίζεται», «αυτοκυβερνάται». Αυτό σημαίνει, ότι η ίδια ορίζει τους νόμους της, η ίδια μπορεί και να τους μεταβάλλει, ανάλογα με τις ανάγκες της και τις περιστάσεις. Αυτό την οδηγεί στην αυτονομία και την αυτοτέλεια. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, οι πολίτες που ζουν σε αυτήν και συμμετέχουν στην κοινοτική ζωή που αυτή τους εξασφαλίζει μπορούν να λένε ότι είναι ελεύθεροι άνθρωποι.

* Δήμος με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου, στον οποίο δεν συμπεριλαμβάνονται ούτε οι γυναίκες, ούτε οι δούλοι.