ΤΟ ΛΙΟΝΤΑΡΙ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ

 

 Όλοι εκπλαγήκαμε απ'ταρχαιολογικά ευρήματα του ταφικού μνημείου της Αμφίπολης.  Με θαυμασμό είδαμε κι ακούσαμε για τις δυο σχεδόν ακέραιες Σφίγγες, για το ψηφιδωτό που απεικονίζει με λεπτομέρειες την αρπαγή της Περσεφόνης απ'τον Πλούτωνα και τον θεό Ερμή να προπορεύεται-όσο για τις δυο γοητευτηκές Καρυάτιδες, μας καθήλωσαν με την εξαιρετική τέχνη και με τις πλούσιες πτυχώσεις των χιτώνων τους. Οι αρχαιολόγοι μας είχαν πει τότε πως  αυτά τα έργα προέρχονταν απ'το ίδιο εργαστήριο του Λέοντα της Αμφίπολης, ο οποίος εικάζεται ότι κοσμούσε την κορυφή του λόφου Καστά.
 Και μετά σιωπή...
Κι όμως εκείνη την εποχή υπήρξαν μελετητές που -πέρα από σκοπιμότητες -αναζητούσαν μ'έντιμο τρόπο υλικό για τη περιοχή . Έτσι,ανακαλύφθηκε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα μια διατριβή του Oscar Broneer'' The Monument at Amphipolis'' To έργο έμεινε άγνωστο στην Ελλάδα ,καθώς τυπώθηκε στην Αμερική το 1941 ( απ'το Harvard University Press).Αντιλαμβανόμαστε πόσο δύσκολη ήταν εκείνη η εποχή για την Ελλάδα. Το έργο μεταφράστηκε πρόσφατα απ'την Σόφη,Ν. Παπαγεωργίου.
 Ο Broneer δεν έκανε καμία υπόθεση σχετικά με το ποίου ή  ποίων σημαντικών ανθρώπων ήταν ο τάφος ,αλλά σημειώνει πως σε ομαδικούς τάφους πολλών ανθρώπων-τα λεγόμενα πολυάνδρια- τοποθτούνταν ένα γλυπτό λιοντάρι ή μια σφίγγα ως  φύλακας και ως υπόμνηση της ανδρείας των νεκρών  . Αυτά ήταν τα μόνα υπέργεια και ορατά στοιχεία του τάφου.
 Είναι καλό να γνωρίζουμε πως το μνημείο με τον Λέοντα της Αμφίπολης στην αποκατεστημένη μορφή του είναι αποτέλεσμα διεθνούς συνεργασίας . Η ανακάλυψή του οφείλεται σ'Έλληνες και Βρετανούς στρατιώτες, ενώ αρχαιολόγοι από Ελλάδα ,Γαλλία και ΗΠΑ βοήθησαν στην εκσκαφή και μελέτη των θραυσμάτων.Τα χρήματα που απαιτήθηκαν για την αναστήλωση του Λέοντα συγκεντρώθηκαν από οργανισμούς και ιδιώτες πολλών κρατών.  Η ίδια η αποκατάσταση ήταν έργο Έλληνα γλύπτη σε συνεργασία μ'Έλληνες , Γάλλους κι Αμερικανούς αρχαιολόγους. Ακόμη και οι φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν για την εικονογράφηση, που μας επιβεβαιώνει την περιπέτειά του , είναι προσφορά πολλών ιδιωτών.
 Η πρώτη γνώση των ερειπίων στην περιοχή χρονολογείται απ'τον Βαλκανικό πόλεμο του 1912-13, όταν Έλληνες στρατιώτες βρήκαν τυχαία τη βάση και ειδοποίησαν την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία.  Δύο Έλληνες αρχαιολόγοι έσπευσαν να καθαρίσουν τη βάση,  αλλά νέες εχθροπραξίες στην περιοχή έβαλαν τέλος στην έρευνα. Κατά τον Πρώτα Παγκόσμιο Πόλεμο η περιοχή του Στρυμόνα έγινε πάλι θέατρο εκτεταμένων πολεμικών επιχειρήσεων . Τότε, κάποιοι αξιωματικοί του Βρετανικού στρατού έφεραν στο φως κάποια κομμάτια του λιονταριού και αποπειράθηκαν να τα μεταφέρουν στην ακτή-όμως ισχυροί βομβαρδισμοί ματαίωσαν την προσπάθειά τους. Στην συνέχεια, αν και τα περισσότερα κομμάτια και μεγάλο μέρος των θεμελίων του μνημείου βρισκόταν ακάλυπτα- πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι οι αρχαιολόγοι να ενδφερθούν πάλι γιατην ανασκαφή.  
 Το 1929 η ελληνική κυβέρνηση συνήψε συμβόλαιο με την Αμερικανική Εταιρεία Monks-Ulen για την αποξήρανση της πεδιάδας των Σερρών  και της Δράμας . Για το σημαντικό αυτό έργο θα κατασκευάζονταν νέοι δρόμοι και γέφυρες  και θα καθαριζόταν το ποτάμι ώστε να διευκολύνεται ο πλους μικρών πλοίων. Χωρίς την ανάληψη αυτού του έργου τα σκόρπια θραύσσματα του μνημείου πιθανότατα θα έμεναν ακόμα κρυμμένα κάτω απ'τ'α χόρτα και τους θάμνους που είχαν φυτρώσει στην περιοχή.
Το καλοκαίρι του 1930 δύο μέλη τς Γαλλικής Σχολής ,οδηγημένοι στον χώρο από άνθρωπο της Monks Ulen Co. έκαναν μια προκαταρκτική μελέτη των θραυσμάτων,η οποία δημοσιεύτηκε στο Bullein de Correspondance Hellenique. Η μελέτη αυτή υπήρξε η πρώτη επίσημη λεπτομερής περιγραφή των θραυσμάτων. Έγιναν τότε πολλές μελέτες, έρευνες και προσπάθειες  από ξένους για να συλλεγούν ταθραύσματα και ν 'ανακατασκευαστεί ο Λέων. Δημοσιεύσεις σε αρχαιολογικές εκδόσεις είχαν σκοπό να προσελκύσουν το ενδιαφέρον .Η εκστρατεία γι'ανεύρεση πόρων από τον κ. MacVeagh ,τον Αμερικανό πρεσβευτή στην Ελλάδα. Έλληνες, Αμερικανοί ,καθώς και άλλοι ξένοι ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στην έκκληση. Το πείραμα για διεθνή συνεργασία ακαδημαϊκής φύσης αποδείχτηκε όχι μονάχα εφικτό ,αλλά και ωφέλιμο. Από κάθε ίδρυμα διορίστηκε ένα μέλος για να εποπτεύει την εργασία. Από τις 8 έως τις 17 Ιουνίου 1936 απασχολήθηκαν είκοσι περίπου άνθρωποι.Μία άκατος είχε διατεθεί για την μεταφορά ανθρώπων και υλικών από και προς το σημείο των ανασκαφών.
 Ο σκοπός της ανασκαφής ήταν τριπλός : να γίνει νέα έρευνα για θραύσματα του μνημείου,να ερευνηθεί η επιχωμάτωση κοντά στη βάση, με την ελπίδα ότι θα βρεθούν μερικά χρονολογημένα υλικά που θα μπορούσαν να ρίξουν φως στο πρόβλημα της χρονοόγησης και τέλος ν'απομακρυνθούν οι σωροί των χωμάτων για να γίνει η τοποθεσία παρουσιάσιμη. Αξίζει να σημειώσουμε πως καθώς το αρχαίο υλικό βρισκόταν σε ιδιωτικό οικόπεδο, χρειάστηκε πριν αρχίσουν οι εργασίες ν'αγοραστεί το οικόπεδο.  Δέκα μέρες του Ιουνίου αφιερώθηκαν  στο έργο της ανασκαφής.Προσφέρθηκαν εργάτες ,εργαλεία κι άλλος αναγκαίος εξοπλισμός . Οι ανασκαφείς στεγάστηκαν σε καμπίνα που κατασκευάστηκε στο νεοχώρι,κοντά στην Αμφίπολη.. Η αποχετευτική εργασία που είχε γίνει εκεί πριν από κάποια χρόνια ,διευκόλυνε την κατάσταση σ'εκείνη την περιοχή που προηγουμένως ήτανσυσπρόσιτη και μαστίζονταν από ελονοσία.
 Η ανασκαφή του 1936 δεν είχε δώσει τελικά νέες ανακαλύψεις,αλλά οι πληροφορίες που κερδήθηκαν από την προσεκτικότερη μελέτη του προϋπάρχοντος αρχαίου υλικού ,είχαν θεμελιώδη σημασία. Καθώς οι ανασκαφές τελείωσαν τον Ιούνιο του 1936 ,μπορούσε πλέον ν'αρχίσει η εργασία της ανακατασκευής. Ο γλύπτης Ανδρέας Παναγιωτάκης ήταν πρόθυμος ν'αναλάβει αυτήν την εργασία.Προς το τέλος του καλοκαιριού και το φθινόπωρο του 196 εργάτηκε επι τρεις μήνες στην Αμφίπολη μ'έμπειρους συνεργάτες. , ακατσκευαστές προπλασμάτων και βοηθούς,οι οποίοι κατασκεύαζανγύψινα εκμαγεία από τα υπάρχοντα θραύσματα. Με την βοήθεια όλων αυτών στήθηκε ένα ολόσωμο γύψινο αντίγραφο του Λέοντα σε πραγματικό μέγεθος ,σ'ένα ξύλινο παράπηγμα ,που κατασκευάστηκε γι'αυτόν τον σκοπό. Σημαντικά μέρη του κολοσσιαίου αυτού κατασκευασματος έλειπαν -αυτά τα κατασκεύασε ο γλύπτης. Στο τέλος της περιόδου ο Λέων είχε ολοκληρωθεί σε γύψο.
-------------------------------------------έτσι καμαρώνει μέχρι σήμερα.

Διαβάστε Περισσότερα

ΗΓΕΤΗΣ ή ΑΦΕΝΤΙΚΟ;

Καλλιόπη Ζιώγου
θεολόγος

« Αδύνατο να μάθεις τα φρονήματα, τη σκέψη, την ψυχή του κάθε ανθρώπου, προτού πάρει στα χέρια του εξουσία » αναφέρει ο Σοφοκλής στην Αντιγόνη. Τι γλυκιά λέξη, η λέξη εξουσία..πόσοι και πόσοι δεν την πόθησαν και την ποθούν διακαώς..πάσης φύσεως εξουσία. Πνευματικά, η κατοχή εξουσίας δεν σημαίνει αυτοδίκαια και πνευματικό « φάουλ », όμως η κατάχρηση αυτής, όντως αποτελεί πνευματικό ολίσθημα και σε πολλές περιπτώσεις και αμάρτημα. ( Υπενθυμίζεται αμαρτία = α – στοχία, χάθηκε ο στόχος, δηλαδή οι άνθρωποι έχασαν το προνόμιο, να απολαμβάνουν τη θέα του Θεού, τον Παράδεισο, μέσω της ανυπακοής των Πρωτόπλαστων, στη μία και μοναδική οδηγία του Θεού να μην « φάνε » τον καρπό του « δέντρου της γνώσης του καλού και του κακού »..). 

Διαβάστε Περισσότερα

ΑΥΤΟΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΔΙΕΚΔΙΚΗΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΤΗΣ ΒΙΚΥΣ ΣΙΑΜΑΝΤΑ

Η έννοια του εαυτού, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, είναι πολυδιάστατη και πολυσήμαντη.

Η αυτοαντίληψη αποτελεί μια πλευρά αυτής της έννοιας (Cast & Burke, 2002), ιδιαίτερα σημαντική για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Εμπεριέχοντας δύο βασικές διαστάσεις, της ικανότητας και της αξίας, επηρεάζει αφενός το βαθμό που το άτομο βλέπει τον εαυτό του ικανό και αποτελεσματικό και αφετέρου το βαθμό που το άτομο αισθάνεται ότι είναι σημαντικό και αξίζει, (Hertz & Gullone, 1999). 

Διαβάστε Περισσότερα

Όταν η φιλολογία συναντά την ψυχολογία...

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Υπάρχει, άραγε, σημείο τομής μεταξύ της φιλολογίας και της ψυχολογίας; Η απάντηση είναι φυσικά καταφατική. Τη σχέση αυτή των δύο επιστημών θα προσπαθήσουμε να ξεδιπλώσουμε σε μία ενδεικτική προσέγγιση στη συνέχεια. Ας σημειώσουμε μόνο πως εκλαμβάνουμε τον όρο ψυχολογία κάπως γενικά, με την έννοια του τι αφορά την ψυχή και τον άνθρωπο.

Έλεγε ο Βιτγκενστάιν: «Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου». Γι’ αυτό, λοιπόν, σαν σε παιχνίδι ετυμολόγησης, θα ξεκινήσουμε τη διερεύνηση της σχέσης φιλολογίας και ψυχολογίας, μέσα από το λεξιλόγιο της ψυχής, των συναισθημάτων, για να το κατανοήσουμε πληρέστερα.

Ας δούμε κατ’αρχάς τη λέξη «συγγνώμη»• το ενδιαφέρον έγκειται στο ότι παράγεται από το ρήμα «συγγιγνώσκω», που σημαίνει πρωτίστως ομονοώ, πράγμα που δείχνει τη γνωστική, εγκεφαλική όψη (πέρα από τη συναισθηματική) της έννοιας. Στο ίδιο πλαίσιο το ρήμα συγχωρώ (< συγχωρέω) έχει την έννοια του δίνω χώρο μέσα μου στον άλλο, συμφωνώ κατ’επέκταση μαζί του. Και από τη λέξη «συγγνώμη» ας περάσουμε στο «κουράγιο». Εκ της ιταλικής λέξης coraggio, που ανάγεται στη λατινική coraticum, η οποία με τη σειρά της εμπεριέχει τη ρίζα cor, δηλαδή, καρδιά. Πρέπει, λοιπόν, να έχεις «καρδιά», για να κάνεις κουράγιο στις δυσκολίες και στον πόνο. Η αρχική σημασία του «πόνου» ήταν μόχθος, σκληρή εργασία• γιατί άλλωστε χρειάζεται μόχθο για να αντέξεις τον πόνο.

Τι σημαίνει «εμπιστοσύνη»; Ότι ανοίγομαι στον άλλον, διότι έχω πίστη σ’αυτόν, πως θα με καταλάβει, δεν θα με προδώσει, δεν θα με εκμεταλλευτεί κλπ. Η «θλίψη» και η «κατάθλιψη», από την άλλη, παραγόμενες από το ρήμα «θλίβω (= πιέζω)», σημαίνουν την εσωτερική πίεση και καταχνιά της ψυχής. Η λέξη «ελπίδα» με τη σειρά της λέγεται ότι προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *wel που έχει τη σημασία θέλω, εκλέγω• μήπως τότε το να είμαστε ευέλπιδες είναι εκλογή; Ας περάσουμε τώρα στη «στενοχώρια». «Στενοχώρια» σημαίνει ότι υπάρχει στενοχωρία μες την ψυχή μας, δηλαδή, στενότητα χώρου, περιορισμένες αντοχές. Με τις στενοχώριες, άρα, στις οποίες υποβαλλόμαστε, αυτή η στενότητα φεύγει σταδιακά, για να μείνουν οι διευρυμένες πλέον αντοχές.

Τι είναι, άραγε, η «ευτυχία»; Αρχικά «ευτυχία» ήταν η καλή τύχη. Όμως, στην πραγματικότητα φαίνεται ότι η ευτυχία απέχει παρασάγγας από την καλή τύχη. «Τι θα πει ευτυχία;», αναρωτιέται ο Καζαντζάκης. «Να ζεις όλες τις δυστυχίες». «Τι θα πει ζω; Να κοιτάς με αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια». Τι είναι ευτυχία για τον Αριστοτέλη; Είναι η ενέργεια της ψυχής του ενάρετου ανθρώπου, του ανθρώπου που περπατά με φωτεινό σηματοδότη τη μεσότητα, μακριά από την έλλειψη και την υπερβολή. Τι είναι, ακόμη, οι «ενοχές» από τις οποίες συχνά διακατέχεται ο άνθρωπος; Εκ του ρήματος «ἐνέχω» που σημαίνει κρατώ κάτι μέσα μου, το φυλάω στην ψυχή μου, οι ενοχές είναι ό,τι χρονίζει μέσα μας και το περιεργαζόμαστε υπερ το δέον. Τι θα πει «ευδαιμονία»; Αρχικά ήταν η εύνοια από τους θεούς ή την τύχη, αλλά κάθε άλλο παρά αυτό είναι η ευδαιμονία, όπως είδαμε.

Ας περάσουμε από την κάπως πιο τεχνική περιδιάβαση στο λεξιλόγιο της ψυχής στην ψυχή αυτή καθ’αυτή. Κι αυτή είναι η δεύτερη περιοχή συνάντησης της φιλολογίας και της ψυχολογίας που προτείνουμε. «Ψυχή», εκ του «ψύχω», είναι η πνοή, η ανάσα. Για να δούμε, όμως, τι είπαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι και πρώτοι «ψυχολόγοι» για την ψυχή! Ο μεν Πλάτωνας υποστηρίζει τη θεωρία του δυϊσμού. Λέει, λοιπόν, ότι η ψυχή και το σώμα είναι δύο διαφορετικές, αυτοτελείς οντότητες. Η ψυχή προϋπάρχει του σώματος, εν-σωματώνεται κάποια στιγμή, πράγμα που την περιορίζει, και υπάρχει και μετά θάνατον, μάλιστα μετεμψυχώνεται. Η φιλοσοφία, η προσπάθεια, δηλαδή, να περιοριστεί κανείς στην ψυχή του αγνοώντας το σώμα του, είναι μία μελέτη θανάτου, όπως πιστεύει ο φιλόσοφος. Ο Αριστοτέλης, στον αντίποδα, είναι υποστηρικτής της μονιστικής θεωρίας. Η ψυχή για το σταγειρίτη φιλόσοφο είναι η μορφή ενός ζωντανού σώματος, οι ενέργειες στις οποίες προβαίνει αυτό. Το ότι κάποιος κινείται, κάθεται, γελάει κλπ δείχνει ότι έχει ψυχή, ενώ όταν πεθαίνει, αφού δεν μπορεί να προβεί σ’αυτές τις ενέργειες, παύει να έχει ψυχή. Άρα, η ψυχή και το σώμα είναι ένα αναπόσπαστο σύνολο.

Το τι είναι, άραγε, η ψυχή δεν μπορεί να προσδιοριστεί εν τέλει μονοσήμαντα, επειδή ανήκει στην άυλη πραγματικότητα. Για την ορθόδοξη Εκκλησία η ψυχή είναι μια πνευματική φύση, αθάνατη, που μετέχει στις θείες ενέργειες, ενώ για την ψυχολογία φαίνεται ότι η ψυχή είναι οι ψυχοπνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου, σε αντίθεση με τις βιολογικές.

Το καλό και το κακό μέσα μας! Ποιος να μίλησε, άραγε, πρώτος για αυτά τα θέματα; Λέει, λοιπόν, επ’ αυτού ο Πλάτωνας στο Φαίδρο πως στην ψυχή του ανθρώπου δρούν δύο δυνάμεις, η μία τον κάνει να δρα με βάση τη λογική και η άλλη με βάση τις όποιες επιθυμίες. Για να έρθει κάμποσους αιώνες υστερότερα ο Πλούταρχος να πει στον Ερωτικό του, κλείνοντας σαφώς το μάτι στον Πλάτωνα, ότι μέσα μας υπάρχει μία δύναμη που οδηγεί σε οτιδήποτε όμορφο, είναι η δύναμη που μας δίνει η Αφροδίτη, κι άλλη μια δύναμη, που μας κάνει να πολεμάμε ό,τι κακό και αισχρό, αυτή είναι η δύναμη του Άρη. Δεν στοιχίζεται αυτό με τη σύγχρονη ψυχολογική άποψη ότι πρέπει να προσανατολίζουμε τις κινήσεις του νου μας σε ό,τι είναι όμορφο, αποδιώχνοντας τις αρνητικές σκέψεις;

Πόσοι ανθρώπινοι χαρακτήρες υπάρχουν κατά τον Ιπποκράτη; Αυτή λοιπόν θα είναι η τρίτη περιοχή που άπτεται του θέματός μας. Ο Κώος γιατρός έλεγε ότι υπάρχουν 4 χυμοί στο ανθρώπινο σώμα: το αίμα, το φλέγμα, η ξανθή και η μαύρη χολή, οι οποίοι πρέπει να βρίσκονται σε αρμονική συνύπαρξη για να διατηρείται η υγεία. Με βάση το χυμό που πλεονάζει κάθε φορά ο Ιπποκράτης διέκρινε 4 τύπους ανθρώπων: α) ο αιματώδης, που είναι εύχαρις και ελαφρός, β) ο φλεγματικός, που είναι ξερός και ψύχραιμος, γ) ο χολερικός, που είναι δηκτικός και θερμόαιμος και δ) ο μελαγχολικός, που είναι σοβαρός και βαρύς. Εξάλλου, η λέξη μελαγχολία ετυμολογείται από τη μέλαινα χολή. Εσείς ποιος ιπποκρατικός τύπος ανθρώπου είστε; Η τετραλογία αυτή μού ανακάλεσε στο νου τους τέσσαρεις τύπους που παρουσιάζει ο Riemann Fritz στην Τετραλογία του φόβου: α) σχιζοειδείς προσωπικότητες, β) καταθληπτικές, γ) ψυχαναγκαστικές και δ) υστερικές ή εν τέλει λίγο απ’ όλα.

Έχουν μιλήσει οι αρχαίοι συγγραφείς για αυτογνωσία, αυτοκριτική, «carpe diem», για νευρωτικούς χαρακτήρες; Θέματα που το δίχως άλλο απασχολούν την ψυχολογία. Ας τα πάρουμε ένα-ένα τα ζητήματα, σε ένα τέταρτο και τελευταίο στάδιο ανάλυσης του θέματός μας. Είναι στον Χείλωνα το Λακεδαιμόνιο, έναν από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, που αποδίδεται το ρητό «γνῶθι σαὐτόν», ενώ στον Πίνδαρο η ρήση «Γένοιο οἷος ἐσσὶ µαθών» (=Μάθε αυτό που είσαι και γίνε το). Όσο για την αυτοκριτκή, αρκεί να δούμε τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή, όπου ο ήρωας μπήγει στα μάτια του τις περόνες από τα ρούχα της μητέρας και ομόκλινής του εν ταυτώ Ιοκάστης, μη στέργοντας να έχει πλέον το φως. «Αν έβλεπα, δεν ξέρω με τι μάτια,/ πηγαίνοντας στον Άδη, το γονιό μου/ θ’ αντίκρυζα και τη δυστυχισμένη/ μάνα μου […]». Το carpe diem ας μην ξεχνάμε συνεχίζοντας πως είναι φράση του Ρωμαίου ποιητή Ορατίου (1ος αιων. π.Χ.). Ας δώσουμε επ’ αυτού, ότι, δηλαδή ο άνθρωπος πρέπει να ζει για τη στιγμή και το παρόν, την άποψη του στωικού φιλοσόφου Σενέκα, ο οποίος λέει χαρακτηριστικά: «Το παρελθόν δεν με αφορά πια, το μέλλον δεν με αφορά ακόμη», για να συμπληρώσει στα Γράμματα προς το Λουκίλιο πως στο πέρας κάθε μέρας πρέπει να λες «έζησα, διένυσα την πορεία που μου ανέθεσε η τύχη», έτσι ο «καθένας ξυπνά κάθε μέρα νιώθοντάς το ότι ζει ως μια ανέλπιση ευεργεσία», με αποτέλεσμα να φτάνει στην ψυχική ηρεμία. Νευρωτικοί χαρακτήρες στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία; Μα φυσικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Μήδεια του Ευριπίδη. Η ηρωίδα για να εκδικηθεί την απιστία του άντρα της, που πήρε για ομόκλινη παράλληλα τη βασιλοπούλα της Κορίνθου, αποφασίζει να σκοτώσει εκείνη, τον πατέρα της και βασιλιά της Κορίνθου, Κρέοντα, καθώς και τα δυο παιδιά της. Πριν μπήξει το μαχαίρι στα παιδιά της βρίσκεται σε εσωτερική σύγκρουση: «Εμπρός, καρδιά μου, ετοιμάσου! Γιατί αργώ; Καιρός πια να πράξω τα φριχτά κακά που επιβάλλει η ανάγκη. Έλα, ταλαίπωρο χέρι, πάρε το σπαθί».

Αυτές είναι ενδεικτικά ορισμένες περιοχές όπου διαφαίνεται η γειτνίαση φιλολογίας και ψυχολογίας. Υπάρχουν, όπως είναι φυσικό, πολλές ακόμη τέτοιες περιοχές. Ας κλείσουμε, λοιπόν, την προσέγγισή μας με φιλοσοφίες της ζωής. Ο Γερμανός φιλοσόφος Heidegger (20ος αιων.) υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είναι ένα όν που είναι, όπως κάθε άλλο πράγμα στον κόσμο, αυτό που είναι, αλλά παράλληλα έχει τη δυνατότητα να γίνει κάτι που δεν είναι ακόμη, να υπερβεί το τωρινό είναι. Μήπως αυτός δεν είναι ο μόχθος ολάκερης της ζωής μας; Να γνωρίσουμε τον κρυμμένο θησαυρό μας και να τον φέρουμε στο προσκήνιο, σε μία αέναη σφυρηλάτηση του χαρακτήρα. Για να γίνουμε, όπως λέει στην Γκέμμα ο Λιαντίνης, από Ούτις, δηλαδή, Κανένας, Κάποιος, όπως έκανε εν τέλει ο Οδυσσέας, στην Κυκλώπεια που καλούμαστε όλοι να διανύσουμε σ' αυτή τη ζωή.
  
ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Hadot P., Qu’est-ce que la philosophie antique? (2006), Paris, éd. Gallimard, 1995
Καλαχάνης Κ., «Η Ιπποκρατική θεωρία περί χυμών», Πεμπτουσία, 5 Μαρτίου 2013 (https://www.pemptousia.gr/2013/03/i-ippokratiki-theoria-peri-ton-chimon/: ανακτήθηκε 04/07/2018)
Πελεγρίνης Θ., Εισαγωγή στην φιλοσοφία, Αθήνα, εκδ. Πεδίο, 2010
ΛΕΞΙΚΑ

Λεξικό Liddell Scott Jones, όπως υπάρχει στην Πύλη της Ελληνικής γλώσσας

Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γ.Μπαμπινιώτη, ανατύπωση του 2006

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

Για τις μεταφρέσεις αποσπασμάτων του Οιδίποδα τυράννου και της Μήδειας χρησιμοποιήθηκαν οι εκδ.Κάκτος (μτφρ: Τάσου Ρούσσου) και Πάπυρος (μτφρ: Αθαν. Χ. Παπαχαρίση) αντίστοιχα.

Διαβάστε Περισσότερα

Αντίο, αγαπημένε Freud!

Ο Freud ήταν το σκυλάκι μας. Το πήραμε πριν 2 περίπου χρόνια, 15 Μαρτίου το 2016, μόλις γεννήθηκε. Ζήσαμε μαζί του όλα τα στάδια ανάπτυξης του και το αγαπήσαμε πολύ! Ο Freud πέθανε την μέρα των γενεθλίων μου. Τον βρήκαν οι γείτονες μας σκοτωμένο στην ακρή του δρόμου νωρίς το πρωί της Κυριακής 1/7/2018. Στο άκουσμα ότι πέθανε ένιωσα ένα πάγωμα σε όλο μου το κορμί και ύστερα σιγά σιγά άρχισα να αισθάνομαι κάτι να μου τρώει τα σωθικά. Τον θάψαμε 15 λεπτά αργότερα. Όλα έγιναν τόσο γρήγορα που δεν προλάβαινα να το χωνέψω.

Διαβάστε Περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2018 / ΙΣΤΟΡΙΑ (ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ) - ΘΕΜΑΤΑ – ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ – ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ́ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΤΕΤΑΡΤΗ 13 ΙΟΥΝΙΟΥ 2018
ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

Τα σημερινά θέματα στην Ιστορία Προσανατολισμού κάλυπταν όλο το εύρος της εξεταστέας ύλης και απαιτούσαν κριτική σκέψη από τους μαθητές και στις δύο ομάδες.

Στην πρώτη ομάδα οι ερωτήσεις είχαν διατυπωθεί με σαφήνεια, ωστόσο προϋπέθεταν την πλήρη αφομοίωση της διδαχθείσας ύλης.

Στη δεύτερη ομάδα, στα θέματα Γ1 και Δ1, που αφορούν στον σχολιασμό πηγών, δόθηκαν κατανοητά κείμενα που απαιτούσαν ωστόσο τη συνθετική ικανότητα των υποψηφίων.

Διαβάστε Περισσότερα

Γιατί ήταν φιλόσοφος ο Σωκράτης;

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

«Οι μεγάλες μορφές της ανθρώπινης ιστορίας μοιράζονται με τα μεγάλα δημιουργήματα της ανθρώπινης Τέχνης το ύψιστο προνόμιο: είναι ανεξάντλητες», θα πει πολύ εύστοχα ο Γερμανός φιλόσοφος Windelband. Αν και πολυμελετημένος ο Σωκράτης, όσο τον διαβάζεις και τον σπουδάζεις, τόσες καινούριες πτυχές ή οπτικές σου ανοίγονται κάθε φορά. Και ναι, μπορούμε να πούμε πως ο Σωκράτης είναι ανεξάντλητος.

Ο Σωκράτης, ως γνωστόν, δεν άφησε πίσω του κανένα γραπτό μνημείο. Αν η φιλοσοφία ταυτίζεται με την εκφορά φιλοσοφικού λόγου, τότε γιατί να θεωρείται φιλόσοφος ο Σωκράτης; Για να απαντήσουμε, πριν να ασχοληθούμε εκ του σύνεγγυς με τη ζωή του Αθηναίου στοχαστή, θα καταπιαστούμε γενικά με την έννοια της φιλοσοφίας.

Η φιλοσοφία, όπως έχει υποστηριχθεί, δεν είναι ποτέ ολοκληρωτικά εντός του κόσμου, μα ποτέ παρά ταύτα και εκτός του κόσμου. Η φιλοσοφία στοχάζεται πάνω στα ανθρώπινα, μα όχι μόνο• η (αρχαία) φιλοσοφία είναι κατά κύριο λόγο ἄσκησις και μελέτη. Δεν υπάρχει αρχαιοελληνική φιλοσοφία χωρίς παράλληλη υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής, που να στοχεύει στη βελτίωση του ανθρώπου. Αυτή είναι και η άποψη που υποστηρίζει απολύτως τεκμηριωμένα ο Γάλλος Pierre Hadot στο εγχειρίδιο: Qu'est-ce que la philosophie antique? (=Τι είναι η αρχαία φιλοσοφία;). Για να γίνουμε πιο ευκρινείς, αρκεί να αναφέρουμε πως στο πλαίσιο της Ακαδημίας του Πλάτωνα, ακολουθούνταν συγκεκριμένη διατροφή, που έφτανε ορισμένες φορές μέχρι και στην αποχή από το κρέας, όπως άλλωστε έκαναν οι οπαδοί του πυθαγορισμού. Θα συμφωνούσαμε όλοι, για να επανέλθουμε στο στοχασμό μας επί της φύσης της φιλοσοφίας, ότι ο νους και οι σκέψεις του, όπως η καρδιά και τα συναισθήματά της, είναι οντότητες μη απτές, μα υπαρκτές. Η φιλοσοφία, λοιπόν, προσπαθεί μεν να μετουσιώσει την ενέργεια του νου, τη σκέψη, σε λόγο, αλλά και να παροτρύνει στην επιλογή μιας δίαιτας, ενός τρόπου ζωής, κατά την αρχική σημασία της λέξης.

Ας εστιάσουμε περισσότερο, όμως, τώρα το φακό στο Σωκράτη. Αν η φιλοσοφία ταυτιζόταν μόνο με το φιλοσοφικό λόγο, όπως τείνουμε αρκετές φορές να πιστεύουμε, ο Σωκράτης, αφού δεν έγραψε τίποτα, δεν είναι φιλόσοφος. Κι όμως ο Σωκράτης θεωρείται ο πρώτος πραγματικός φιλόσοφος, που ασχολήθηκε με τον άνθρωπο, κι όχι με τα άστρα, κι όχι με την προέλευση του κόσμου. Και το πραγματικό έργο του Σωκράτη δεν είναι άλλο παρά η ζωή και ο θάνατός του.

Πώς ζούσε ο Σωκράτης; Ήταν ευτυχισμένος; Ένας φιλόσοφος, σαν το Σωκράτη, γνωρίζει τα πάντα; Συνδύαζε τα λόγια με τις πράξεις; Σ' αυτές και σε άλλες προβληματικές θα προσπαθήσουμε να εμβαθύνουμε.

Η φιλοσοφία του Σωκράτη ήταν κυρίως ηθική. Η έρευνα, εξάλλου, μέσα στου πλατωνικούς διαλόγους, θεωρεί γνήσιες απόψεις του Σωκράτη τα χωρία που άπτονται ηθικών ζητημάτων, ενώ όλα τα υπόλοιπα θα πρέπει να τα αποδώσουμε στο μαθητή του. «Οι άνθρωποι συνηθίζουν να λησμονούν τι μεγάλη θυσία βρίσκεται στο γεγονός ότι ο Πλάτων με το δικό του πρόσωπο εξαφανίζεται εντελώς», γράφει ο σπουδαίος Γερμανός φιλόλογος Wilamovitz. To πλατωνικό «εγώ» πεθαίνει, για να αναστηθεί η φωνή του δασκάλου του. Ο Σωκράτης, σ' όλη του τη ζωή, επιδίδεται σε δύο δραστηριότητες: να γνωρίσει τον εαυτό και να αποδείξει τη δεφική ρήση πως είναι ο πιο σοφός από όλους τους ανθρώπους, αλλά και να ταρακουνήσει τους συμπολίτες του, να δείξει την άγνοιά τους και να τους προτρέψει σε αυτογνωσία και ηθική βελτίωση. Ο Σωκράτης, θα γράψει και πάλι ο Wilamovitz, είναι «η οδοιπορούσα συνείδηση». Και πώς να μην είναι μιλιούνια οι εχθροί του, όταν τους κριτικάρει για άγνοια;

Ο Σωκράτης έχει παρομοιαστεί από ορισμένους ερευνητές με το Χριστό. Το ερέθισμα για αυτήν την σύγκριση δεν θα πρέπει να ήταν άλλο παρά το ηθικό ανάστημα του Αθηναίου φιλοσόφου. Κι αυτό είναι κοινός παρονομαστής του ίδιου και του Χριστού, για τον οποίο γνωρίζουμε ότι ήταν την ίδια στιγμή τέλειος άνθρωπος και τέλειος Θεός. Πριν παρουσιάσουμε, ωστόσο, κάποια κοινά τους στοιχεία, που οδηγούν σε αυτή τη σύκριση, ας δώσουμε μια ιδιαίτερη τοποθέτηση του χριστιανού μάρτυρα και απολογητή φιλοσόφου του 2ου αιων. μ.Χ., Ιουστίνου: αυτοί που έζησαν προ Χριστού μια ζωή κατά λόγον, είναι χριστιανοί, κι ας τους είχαν περάσει για άθεους, όπως ο Σωκράτης, ο Ηράκλειτος κι άλλοι όμοιοί τους. Δεν θα μπούμε στη διαδικασία να πάρουμε θέση επ' αυτού, όμως όλα αυτά μπορούν να εξηγήσουν το σκεπτικό της σύγκρισης του Σωκράτη με το Χριστό. Κι οι δύο, λοιπόν, δεν έγραψαν τίποτα, είχαν μαθητές, επηρέασαν τους μετέπειτα καθοριστικά (δείτε από τη μία τις σωκρατικές σχολές και από την άλλη τους Αποστόλους, τους Ευαγγελιστές και όλη την πορεία του χριστιανισμού), είχαν αντιπάλους όσο ζούσαν, πέθαναν λόγω του φθόνου των ανθρώπων. Ας σημειωθεί, επιπρόσθετα, πως το σωκρατικό δαιμόνιον, παρότι ο Hadot το ονομάζει ηθική συνείδηση, θεωρώ πως έχει κάποιο μεταφυσικό υπόβαθρο, που δεν μπορούσε να το ονοματίσει ή να το προσδιορίσει ο Σωκράτης, ζώντας προ Χριστού.

Είναι ευτυχισμένος ο Σωκράτης όσο ζει; Η απάντηση είναι καταφατική. Στις αντιρρήσεις του σοφιστή Αντιφώντα, στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, ότι ο τρόπος ζωής του δεν μπορεί να τον κάνει ευτυχισμένο, ο φιλόσοφος απαντά ως εξής: οἴει οὖν ἀπὸ πάντων τούτων τοσαύτην ἡδονὴν εἶναι ὅσην ἀπὸ τοῦ ἑαυτόν τε ἡγεῖσθαι βελτίω γίγνεσθαι καὶ φίλους ἀμείνους κτᾶσθαι;, που επαληθεύουν και όσα είπαμε παραπάνω. Και συνεχίζει λίγο παρακάτω λέγοντας στο σοφιστή ότι η ευτυχία δεν είναι ταυτόσημη με την τρυφή και την πολυτέλεια, όπως νομίζει εκείνος, αλλά ευτυχία είναι μην έχεις ανάγκη τίποτα, να μην έχεις, με άλλα λόγια επιθυμίες• και το να μην έχεις ανάγκη τίποτα είναι πράγμα θεϊκό.

Η σύμπλευση λόγων και έργων ονομάζεται από τον Πλάτωνα ως μόνη Ἑλληνική ἁρμονία (Λάχης, 188d). Ο Σωκράτης δεν μιλούσε μόνο θεωρητικά - εξάλλου δεν έχει γράψει τίποτα-, ζούσε, βίωνε περισσότερο. Ας αφήσουμε τα κείμενα να μας υπομνήσουν πώς ζούσε ο Σωκράτης: σῖτά τε σιτῇ καὶ ποτὰ πίνεις τὰ φαυλότατα, καὶ ἱμάτιον ἠμφίεσαι οὐ μόνον φαῦλον, ἀλλὰ τὸ αὐτὸ θέρους τε καὶ χειμῶνος, ἀνυπόδητός τε καὶ ἀχίτων διατελεῖς. καὶ μὴν χρήματά γε οὐ λαμβάνεις (Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, Α, 6, 2-3). Σχεδόν ασκητική, θα λέγαμε, ότι ήταν η ζωή του φιλοσόφου. Θα αναφερθούμε σε μία ακόμη συνήθεια του φιλοσόφου που το καταδεικνύει. Για να καταστείλει τις επιθυμίες του, έκανε, μας λέει ο Ξενοφώντας, το εξής: δεν έπαιρνε ποτέ προσφάι αλλά «χόρταινε» με τη σκέψη και την επιθυμία ότι θα γευτεί σε λίγο ψωμί, δεν έπινε ποτέ ποτά προς απόλαυση, παρά μόνο αν διψούσε, κι όταν πήγαινε σε κάποιο δείπνο, ήταν από πριν προετοιμασμένος, ώστε να μην φάει υπερβολικά και σκάσει, όπως κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι (Απομνημονεύματα, Α, 3, 5-6).

Έχει πολύ εύστοχα διατυπωθεί πως ο Σωκράτης είχε αίσθηση του μυστηρίου, για να περάσουμε σε ένα άλλο ζήτημα. Δεν θεωρούσε απεριόριστη την ανθρώπινη γνώση ο φιλόσοφος. Άλλωστε, και η φιλοσοφία και η επιστήμη από τις απαχές τους ως σήμερα, αναζητούν να ψηλαφήσουν τη γνώση, όχι να την κατακτήσουν, γιατί απλούστατα δεν κατακτιέται. Είχα ακούσει κάπου, κάτι που φαίνεται να είναι απολύτως αληθινό: η ορατή ύλη του σύμπαντος είναι ένα 4%, ενώ το 96% συνιστά άορατη ύλη. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε τη δυνατότητα να μάθουμε μόνο ένα 4% από τη συμπαντική πραγματικότητα.

Και θα έρθουμε τώρα στο τέλος του Σωκράτη. Είναι γνωστές οι συνθήκες θανάτου του, η κατηγορία για εισαγωγή νέων θεοτήτων και διαφθορά των νέων, ο εγκλεισμός στο δεσμωτήριο (το οποίο πιθανόν, γιατί υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες, να είναι ο χώρος που βρίσκεται στους πρόποδες του Φιλοπάππου). Ο Σωκράτης, έχει λεχθεί, υπακούει, για να αντισταθεί. Πίνει το κώνειο, ούτως ώστε να μην δώσει το κακό παράδειγμα στην πόλη με την ανυπακοή στους νόμους της, για να αντισταθεί με αυτόν τον τρόπο στη διαφθορά και στο άδικο. Αυτό είναι μεγαλείο ψυχής. Λίγοι δεν λυγίζουν την ύστατη στιγμή του θανάτου, όπως ο φιλόσοφος που πίστευε ότι: αἱρετώτερον εἶναι τοῦ βίου θάνατον, όπως λέγεται στην αρχή της ξενοφωντικής Απολογίας Σωκράτους.

Το δεσμωτήριο του Σωκράτη στους πρόποδες του Φιλοπάππου

Γιατί είναι, άραγε, ο Σωκράτης φιλόσοφος; Γιατί η φιλοσοφία είναι πρωτίστως πράξη, άσκηση και βίωμα. Γιατί όπως έλεγε ο στωικός φιλόσοφος Σενέκας, η φιλοσοφία, η αγάπη, δηλαδή, για τη σοφία, δεν πρέπει να γίνεται μονάχα φιλολογία, αγάπη, δηλαδή, για τα λόγια. Γιατί η ηθική και ασκητική διάσταση της ζωής του Σωκράτη αλλά και το θαρραλέο τέλος του, δεν θα μπορούσε παρά να είναι το ιδανικότερο παράδειγμα ενός φιλοσοφικού τρόπου ζωής. Γι'αυτό, ο Σωκράτης έχει σημαδέψει ανεξίτηλα την ιστορία της φιλοσοφίας• γιατί ήταν ο πρώτος πραγματικός φιλόσοφος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ε.Π. Παπανούτσου, Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα (2002), Αθήνα, εκδ. Νόηση, 1971
Pierre Hadot, Qu'est-ce que la philosophie antique?, Paris, éditions Gallimard, 1995
Τα αναφερθέντα αποσπάσματα από κείμενα, κυρίως του Ξενοφώντα αλλά και του Πλάτωνα.

Διαβάστε Περισσότερα