ἐπιμελεία
τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ
ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ
-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Η Πομπηία ήταν
πόλη της νότιας Ιταλίας, στην πλευρά της Τυρρηνικής θάλασσας, κοντά στη
σημερινή Νάπολη. Χτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. από τους Έλληνες στις ακτές της
Καμπανίας στους πρόποδες του Βεζούβιου, κοντά στη Ρώμη. Η Πομπηία έπεσε στα
χέρια των Ρωμαίων και είχε επηρεαστεί πολύ από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Η
τοποθεσία της και το κλίμα της ήταν περίφημα, πράγμα που την έκανε το καλύτερο
θέρετρο της αρχαίας Ρώμης. Πολλοί πλούσιοι Ρωμαίοι είχαν χτίσει πάνω στους
σκεπασμένους με αμπέλια λόφους της, όμορφες εξοχικές επαύλεις, τις οποίες
στόλιζαν με διάφορα έργα τέχνης.
Η Πομπηία ήταν
πόλη ανθηρή, με πληθυσμό 20.000-30.000 κατοίκους. Το 62 μ.Χ. έγινε ένας
σφοδρότατος σεισμός, που συντάραξε την ωραία και πλούσια αυτή πόλη. Αλλά ο
σεισμός αυτός δεν ήταν παρά το προμήνυμα για την ολοσχερή καταστροφή της.
Πράγματι λίγα χρόνια αργότερα, στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ.[1], μετά
από μια φοβερή έκρηξη του Βεζούβιου[2], ένα
τεράστιο κύμα από στάχτη έθαψε για πάντα, μέσα σε λίγες ώρες, την εύθυμη,
σπάταλη και πανέμορφη ρωμαϊκή πόλη. Στην αρχή σηκώθηκε ένα φοβερό σύννεφο από
στάχτη, η οποία σκέπασε την πόλη σε ύψος ενός μέτρου. Μόλις αντιλήφθηκαν οι
κάτοικοι της Πομπηίας τη θεομηνία, άρχισαν να τρέπονται σε φυγή, παίρνοντας ο
καθένας ό,τι μπορούσε να προφτάσει τις συνταρακτικές εκείνες στιγμές. Πολλοί
όμως άλλαξαν γνώμη και ξαναγύριζαν αλλά τους έπιανε παραλυσία από τον πανικό.
Ύστερα από το
σύννεφο της στάχτης, κατέκλυσε την πόλη μία αφάνταστη καταιγίδα από ηφαιστειακά
αναβλήματα και κίσσηρι (ελαφρόπετρα), που την σκέπασαν σε ύψος 3 και
περισσότερα μέτρα, πάνω δε σ' αυτές επικάθησε νέο στρώμα από στάχτη και πέτρες,
ώστε η σημερινή επίχωση φτάνει τα 6-7 μέτρα. Υπολογίζεται ότι περισσότερα από
2.000 άτομα τάφηκαν ζωντανά και πέθαναν έτσι από ασφυξία[3].
Η παλαιά πόλη είχε
ξεχαστεί και κανείς δεν ήξερε την ύπαρξή της. Πρώτη ανακάλυψη τμήματος της
Πομπηίας έγινε το 1592, τυχαία, κατά τις εργασίες για την κατασκευή του
υπόγειου υδραγωγείου της πόλης Τόρε Ανουντσιάτα που βρίσκεται εκεί κοντά. Τότε
βρέθηκαν πολλά σημαντικά αντικείμενα, που μαζί με όσα ανακάλυψαν σε κατοπινές
ανασκαφές αποτελούν σήμερα έναν πραγματικό θησαυρό τέχνης. Οι ανασκαφές έφεραν
την Πομπηία ζωντανή στα μάτια μας, αποκαλύπτοντας πολλές λεπτομέρειες της
καθημερινότητας των κατοίκων της. Διασώθηκαν, προστατευμένες απ' τη φθορά του
χρόνου, όλες οι πλούσιες επαύλεις, με τις πολυάριθμες τοιχογραφίες τους[4], η
αγορά, οι πολυάριθμοι ναοί, το μικρό και το μεγάλο θέατρο, οι αψίδες, οι
κρήνες, τα καταστήματα, τα ιδιωτικά σπίτια. Διασώθηκαν και λεπτομέρειες που μας
δείχνουν τον ξαφνικό θάνατο της πόλης, από την καθημερινή ζωή που διακόπηκε
απότομα. Άνθρωποι που έτρωγαν ξαπλωμένοι στα ανάκλιντρα, άνθρωποι που πνίγηκαν
απ' τις αναθυμιάσεις προσπαθώντας να ξεφύγουν απ' το φριχτό θάνατο. Στα
τραπέζια των πανδοχείων βρέθηκαν παρατημένα τα κύπελλα και τα πιάτα, σ' ένα
δωμάτιο βρέθηκαν τα σώματα επτά παιδιών που ο θάνατος τα είχε προλάβει ενώ έπαιζαν.
Ασύγκριτα μεγάλη
είναι η αξία των ερειπίων της Πομπηίας, γιατί μας έδωσε μια ιδέα ρωμαϊκής πόλης
στο σύνολό της, μέσα στην άνθηση της ακμής και του πλούτου της. Οι ανακαλύψεις
αυτές τράβηξαν το παγκόσμιο ενδιαφέρον, Ποιητές, πεζογράφοι, καλλιτέχνες και γενικά
ολόκληρος ο διανοούμενος κόσμος στράφηκε προς την Πομπηία[5]. Ο Φρίντριχ Σίλερ αφιέρωσε ωραιότατα
ποιήματα στη νεκρή πολιτεία, ο δε Έντουαρντ
Μπούλβερ-Λύττον[6]
εμπνεύστηκε το μυθιστόρημα Οι Τελευταίες Ημέρες της Πομπηίας.
[1] H 24η Αυγούστου είναι η 236η ημέρα του έτους κατά το
Γρηγοριανό Hμερολόγιο (237η σε δίσεκτα έτη). Υπολείπονται 129 ημέρες.
Ο Βεζούβιος εκρήγνυται. Η Πομπηία, το Ηράκλειο και οι
Σταβίες θάβονται στην ηφαιστειακή τέφρα (σημείωση: αυτή η παραδοσιακή
ημερομηνία έχει αμφισβητηθεί και πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι το γεγονός
συνέβη στις 24 Οκτωβρίου). το 79 μ.Χ. μαρτύρησε
Ο Άγιος Λίνος (Linus, Episcopus Romanus Linus Tuscia). Χειροτονήθηκε από τον
Απόστολο Πέτρο δεύτερος Επίσκοπος Ρώμης περίπου το έτος 60, (πρώτος ήταν ο
ίδιος ο Απόστολος Πέτρος )
[2] Ο Βεζούβιος είναι βουνό-ηφαίστειο στις δυτικές ακτές
της Ιταλίας και σε απόσταση 12 χλμ. από τη Νάπολη. Μέχρι το 79 μ.Χ., το
θεωρούσαν σαν ένα απλό βουνό. Ο Στράβωνας μάλιστα λέει ότι το βουνό Ουεσούϊον
(έτσι αποκαλεί τον Βεζούβιο) ήταν σκεπασμένο με ωραίους αγρούς, εκτός από την
κορυφή του, που ήταν επίπεδη, μαύρη και σκεπασμένη εδώ και κει και βγάζει το
συμπέρασμα ότι το βουνό είχε πάρει φωτιά και είχε καεί, αλλά η φωτιά έσβησε,
επειδή έλειπε το καύσιμο υλικό. Η πρώτη έκρηξη του Βεζούβιου σύμφωνα με τους
ιστορικούς, που κατάστρεψε ολοκληρωτικά και εξαφάνισε μέσα στη λάβα τις τρεις
μεγάλες πόλεις, την Πομπηία, το Ηράκλειο και τις Σταβίες, έγινε το 79 μ.Χ. Την
έκρηξη την περιέγραψε ο Πλίνιος ο Νεότερος, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας της
καταστροφής. Άλλες μεγάλες εκρήξεις έγιναν το 1794, το 1872 και το 1906, που
προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές και θανάτους πολλών ανθρώπων. Σήμερα, οι
περιοχές γύρω από τον Βεζούβιο είναι ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένες, παρά τον
κίνδυνο που γνωρίζουν ότι διατρέχουν οι κάτοικοι, καθώς το ηφαιστειογενές
έδαφος του βουνού είναι ιδιαίτερα εύφορο.(προσχωσιγενές). Τη μορφή και την
διαμόρφωση που έχει σήμερα ο Βεζούβιος την πήρε μετά από την έκρηξη του 79
μ.Χ., αν και οι διάφορες εκρήξεις που έγιναν αργότερα προξένησαν μερικές
μεταβολές στην όψη του. Έχει τρεις κορυφές: Την Σόμμα βόρεια, τον καθαυτό
Βεζούβιο νότια και το Οτταγιάνο ανάμεσα. Σήμερα, ο καθαυτό Βεζούβιος έχει
περιφέρεια βάσης 45 χιλιόμετρα και η διάμετρος του κρατήρα του είναι 570 μέτρα
περίπου. Το ύψος του μεταβάλλεται μετά από κάθε ισχυρή έκρηξη και είναι σήμερα
1.180 μέτρα. Οι πλαγιές του βουνού είναι κατάφυτες από κήπους και αγρούς μέχρι
ένα ορισμένο ύψος. Ιδιαίτερα ευδοκιμούν τα αμπέλια από αρχαιότατα χρόνια. Τα
κρασιά του Βεζούβιου τα εκτιμούσαν ιδιαίτερα από τη Ρωμαϊκή εποχή και είναι
περιζήτητο το θαυμάσιο κρασί «Λάκριμα Κρίστι» (Δάκρυα του Χριστού).
[3] Ο Γάιος Πλίνιος Σεκούνδος (Gaius Plinius Secundus),
γνωστότερος ως Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ήταν Ρωμαίος φυσικός φιλόσοφος και
ιστοριογράφος, περίφημος κυρίως από το έργο του «Φυσική Ιστορία» (Naturalis
Historia). Υπήρξε επίσης στρατιωτικός και ναυτικός διοικητής της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Γεννήθηκε στο Κόμο το 23 μ.Χ. και πέθανε στις 25 Αυγούστου του
79 μ.Χ. Πίστευε ότι «αληθινή δόξα είναι να κάνεις αυτό που αξίζει να γραφεί,
και να γράφεις αυτό που αξίζει να διαβαστεί». διορίσθηκε
από τον Βεσπασιανό διοικητής του ρωμαϊκού στόλου στο ακρωτήριο Μισένο. Στις 24
Αυγούστου του 79 ήταν σταθμευμένος εκεί όταν συνέβη η μεγάλη ιστορική έκρηξη
του Βεζούβιου που κατέστρεψε την Πομπηία. Η ισχυρή επιθυμία του να παρατηρήσει
το φαινόμενο από κοντά και επίσης να διασώσει φίλους του από την ακτή του
κόλπου της Νεαπόλεως, τον οδήγησε να διασχίσει τον κόλπο ως τις Σταβίες. Ο
ανιψιός του, Πλίνιος ο Νεότερος, γράφει ότι τον είδε να καταρρέει και να
πεθαίνει «αφού ανέπνευσε δηλητηριώδη αέρια εκπεμφθέντα από το ηφαίστειο». Ωστόσο,
οι Σταβίες απείχαν 16 χιλιόμετρα από τον κρατήρα και οι σύντροφοί του δεν
έπαθαν τίποτα, επομένως είναι πιθανότερο ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος να πέθανε από
άλλη αιτία, π.χ. εγκεφαλικό επεισόδιο ή έμφραγμα του μυοκαρδίου, καθώς ήταν
παχύσαρκος. Το πτώμα του Πλίνιου βρέθηκε χωρίς εμφανή τραύματα στις 26
Αυγούστου, αφού το σύννεφο καπνού από την έκρηξη είχε διαλυθεί αρκετά ώστε να
υπάρχει αρκετό φως. Η ιστορία των τελευταίων του ωρών καταγράφηκε σε ένα
ενδιαφέρον γράμμα που απέστειλε 27 χρόνια μετά στον Τάκιτο ο Πλίνιος ο
Νεότερος, ο οποίος επίσης έστειλε σε άλλο πρόσωπο την ακόλουθη περιγραφή του
έργου και του τρόπου ζωής του θείου του: «Ξεκινούσε να εργάζεται πριν την αυγή... Δε
διάβαζε τίποτα χωρίς να κρατά σημειώσεις. Συνήθιζε να λέει ότι δεν υπήρχε
βιβλίο τόσο κακό ώστε να μην περιέχει κάτι που να έχει αξία. Στο σπίτι του μόνο
την ώρα που περνούσε στο λουτρό του δεν μελετούσε, κι όταν ταξίδευε, λες και
δεν είχε άλλες φροντίδες, αφοσιωνόταν μόνο στη μελέτη. Κοντολογίς, θεωρούσε
σπαταλημένο όλο τον χρόνο που δεν αφιερωνόταν στη μελέτη». Στην ηφαιστειολογία
ο Πλίνιος τιμήθηκε με τον όρο πλίνια έκρηξη (ή «πλίνεια»), που αναφέρεται σε
μία πολύ βίαιη έκρηξη ηφαιστείου, της οποίας η στήλη της σποδού φθάνει μέχρι τη
στρατόσφαιρα.
[4] Νωπογραφίες
στο Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης (ιταλ. Museo archeologico nazionale di Napoli): Οι περισσότερες εξ αυτών προέρχονται από τοίχους
κτισμάτων της Πομπηίας και αποτελούν εξαίρετο δείγμα της ρωμαϊκής ζωγραφικής.
Καλύπτουν χρονική περίοδο περίπου δύο αιώνων και η θεματολογία τους είναι
ευρεία, καλύπτοντας θέματα της καθημερινής ζωής, σκηνές της μυθολογίας αλλά και
τοπία. Σε ειδικό τμήμα εκτίθενται τοιχογραφίες που αποσπάσθηκαν από τον ναό της
Ίσιδας στην Πομπηία. Ψηφιδωτά:
Πρόκειται για ευρήματα από τμήματα οικιών (δαπέδων ή τοίχων) που βρέθηκαν κατά
τις ανασκαφές της Πομπηίας, του Ερκολάνο και της Στάμπια (Stabia). Καλύπτουν
την χρονική περίοδο από τον 2ο π.Χ. αιώνα ως την έκρηξη του Βεζουβίου το 79 μ.Χ.
[5] Αναφέρω χαρακτηριστικόν παράδειγμα τον Καρλ Πάβλοβιτς
Μπριουλόφ (ρωσικά: Карл Па́влович Брюлло́в, αγγλικά: Karl Pavlovich Bryullov ή
Briullov ή Briuloff, 23 Δεκεμβρίου 1799 – 23 Ιουνίου 1852) ο οποίος ήταν Ρώσος
ζωγράφος, θεωρούμενος και η ηγετική μορφή της μετάβασης της ρωσικής ζωγραφικής
από το νεοκλασικισμό προς τον ρομαντισμό. Ως το αριστούργημα της καλλιτεχνικής
πορείας του Μπριουλόφ θεωρείται το έργο του «Η τελευταία ημέρα της Πομπηίας»
(1830 -1833), μια πελώρια σύνθεση, που ο Πούσκιν και ο Γκόγκολ την συνέκριναν
με τα καλύτερα έργα του Ρούμπενς και του Βαν Ντάικ. Το έργο προκάλεσε ιδιαίτερη
αίσθηση στην Ιταλία και καθιέρωσε τον Μπριουλόφ ως έναν από τους μεγαλύτερους
Ευρωπαίους ζωγράφους της εποχής του. Μετά την περάτωση του έργου του, επέστρεψε
θριαμβευτικά στη Ρωσία, όπου απέκτησε πολλούς φίλους στους κύκλους της ρωσικής
αριστοκρατίας και της πνευματικής διανόησης και κατέλαβε μια θέση στην Αυτοκρατορική
Ακαδημία Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης. Κατά το διάστημα που δίδασκε στην
Ακαδημία της Αγίας Πετρούπολης, ανέπτυξε ένα προσωπικό ύφος στις προσωπογραφίες
του, συνδυάζοντας μια νεοκλασική απλοϊκότητα με μια ρομαντική τάση και
ψυχολογική διείσδυση. Ο Καρλ Μπριουλόφ επικεντρώθηκε στα έργα του σε σκηνές με
ιστορικά θέματα, τοπία και προσωπογραφίες.
[6] Ο Έντουαρντ Μπούλβερ-Λύττον, 1ος Βαρώνος Λύττον
(Edward Bulwer-Lytton, 25 Μαΐου 1803 - 18 Ιανουαρίου 1873) ήταν Άγγλος
μυθιστοριογράφος, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και πολιτικός. Ήταν εξαιρετικά
δημοφιλής στο αναγνωστικό κοινό και έγραψε μία σειρά εμπορικά επιτυχημένων μυθιστορημάτων,
γεγονός που του απέφερε σημαντική περιουσία. Οι τελευταίες ημέρες της Πομπηίας,
Έντουαρντ Τζορτζ Μπούλβερ Λύττον, μετάφραση: Νατάσσα Βαρσάκη, Ιάμβλιχος, 2001, 539
σελ., ISBN 960-268-156-Χ, ISBN-13 978-960-268-156-5. Υπόθεσις: Στην ειδυλλιακή Πομπηία, στη σκιά του κοιμισμένου
Βεζούβιου, ανθίζει ο έρωτας δύο νέων. Δεν είναι Ρωμαίοι μα Έλληνες και μάλιστα
Αθηναίοι. Εκείνος, ένας ανέμελος νεαρός ευγενής. Εκείνη μια ζωντανή Καρυάτιδα,
προικισμένη με τα καλύτερα χαρίσματα της φυλή της. Ο αυγουστιάτικος ουρανός
ευλογεί την αγάπη τους με το φωτεινό του χαμόγελο. Ή, έτσι νομίζουν. Γιατί ο
κηδεμόνας της Ιώνης, ο μυστηριώδης Αρβάκης της Αιγύπτου, έχει άλλα σχέδια για
το μέλλον της. Κι ο τελευταίος αυτός απόγονος του Ραμσή, φιλόσοφος, προφήτης
των άστρων και ζωντανός μύθος ανάμεσα στους σοφούς της απόκρυφης επιστήμης, θα
επιστρατεύσει όλα τα μέσα προκειμένου να τους εμποδίσει. Στην σύγχρονη εποχή ο τίτλος έχει καταστεί παροιμιώδης. Αναφέρω χαρακτηριστικά
πρόσφατο δημοσίευμα για τις τελευταίες ημέρες της Πομπηίας των Αθηνών: (2015) «Ο
Tony Barber των Financial Times, βρέθηκε στην Αθήνα και σε άρθρο του που
δημοσιεύει η εφημερίδα προσπαθεί να καταγράψει το παλμό της πόλης σε σχέση με
τη διογκούμενη φημολογία για ένα πιθανό Grexit. «O ήλιος λάμπει, τα εστιατόρια
είναι γεμάτα και η Αθήνα απέχει πολύ από το να είναι σε πανικό», γράφει ο
ανυπόκριτης αλλά δεν διστάζει να κάνει ένα παραλληλισμό, ανάμεσα στις
τελευταίες μέρες της Πομπηίας και σε αυτό που ζει η Αθήνα με αφορμή κάποια
μπλουζάκια που πουλιούνται για σουβενίρ. «Αυτό που κάνει εντύπωση στην Αθήνα
είναι η εξαιρετική της ηρεμία. Έχει λιακάδα κι οι Αθηναίοι επέστρεψαν από ένα
αναζωογονητικό, πασχαλιάτικο διάλειμμα. Ένας γνωστός μου, μου είπε ότι τα
εστιατόρια είναι τόσο γεμάτα – όχι μόνο από ξένους τουρίστες, αλλά κι από
Έλληνες – που λίγα βράδια πριν δεν μπορούσε να κλείσει τραπέζι πουθενά»,
μεταφέρει ο Tony Barber. «Για να είμαστε πιο ειλικρινείς, τα νεύρα στην Αθήνα
ήταν πιο τεντωμένα τον Ιούνιο του 2012… Όταν βγήκαν τότε τα αποτελέσματα, είχε
κανείς την έντονη εντύπωση ότι αποφεύχθηκε μια εθνική καταστροφή. Τώρα όμως που
ο ΣΥΡΙΖΑ είναι όντως στην εξουσία και συμπεριφέρεται πράγματι με τρόπο που
διακινδυνεύει την παραμονή της Ελλάδας στο ευρώ, κάποιος θα περίμενε οι πολίτες
να είναι ανήσυχοι, απελπισμένοι ή θυμωμένοι. Όμως δεν είναι. Είναι κουρασμένοι
και αντιμετωπίζουν τα πράγματα μοιρολατρικά… Ευρισκόμενος στην Αθήνα, δεν ακούω
τίποτα που να δείχνει πως η κυβέρνηση θα θυσιάσει την αποστολή της για να
προβεί στις υποχωρήσεις που ζητούν οι δανειστές από την Ελλάδα, προκειμένου να
αποφύγει τη χρεοκοπία και να μείνει στην ευρωζώνη».
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου