Επιθετικότητα: Ποιοι παράγοντες συντελούν στην εκδήλωση της;

Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου
Ψυχολόγος Σχολικής-Εξελικτικής κατεύθυνσης

Η επιθετική συμπεριφορά των παιδιών, που αυξάνεται με ραγδαίους ρυθμούς και ανυπολόγιστες δυστυχώς συνέπειες, δεν γεννιέται από τη μια μέρα στην άλλη. Ποιοι είναι αυτοί οι παράγοντες, που φροντίζουν να καλλιεργήσουν αυτού του είδους τη συμπεριφορά.

Δεν είναι ένα ούτε δύο τα περιστατικά βίας από μαθητές σε μαθητές ή από μαθητές σε δασκάλους ή ακόμη και σε γονείς, που βγήκαν στο φως της δημοσιότητας και έγιναν τροφή για συζήτηση στη Βουλή, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης κ.λπ. Οι αρμόδιοι τα χαρακτηρίζουν ως μεμονωμένα περιστατικά, οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί έχουν αντίθετη άποψη. Οι μαθητές από την άλλη μιλούν στα «κρυφά» και δεν αποκαλύπτουν τι πραγματικά συμβαίνει.

Πολλοί γονείς μαρτυρούν ότι τα παιδιά τους από βρέφη ήταν δύσκολα. Τα βρέφη και τα νήπια λειτουργούν συχνά επιθετικά στον τρόπο εκδήλωσης των επιθυμιών και των αναγκών τους. Η επιθετικότητα αυτή θεωρείται φυσιολογική και εντάσσεται στην ανώριμη ανάπτυξη των μηχανισμών αυτοελέγχου.

Σε όλα τα πολιτισμικά πλαίσια, η προσχολική και σχολική αγωγή δίνει έμφαση στην κοινωνικοποίηση και νοηματοδότηση των συμπεριφορών καθώς και στην ανάπτυξη αποδεκτών προτύπων συμπεριφοράς. Έτσι, δεν μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει επιθετικά τα βρέφη ή τα νήπια. Η επιθετικότητα, αναφέρεται σε ενέργειες που αποσκοπούν να προκαλέσουν στους άλλους πόνο, τραύμα, ζημιά, άγχος. Κύριο χαρακτηριστικό της επιθετικής συμπεριφοράς είναι η πρόθεση, η επιθυμία να προκληθεί ζημιά στον άλλον.

Υπάρχει μια διάκριση ανάμεσα στην εχθρική επιθετικότητα και στη συντελεστική επιθετικότητα.

Εχθρική επιθετικότητα έχουμε όταν υπάρχει απρόκλητη διάθεση και πρόθεση για να προκληθεί ζημιά στον άλλο, ενώ συντελεστική επιθετικότητα υπάρχει όταν προκαλείται ζημιά στους άλλους, αλλά μοιάζει περισσότερο ως μέσο άμυνας. Η επιθετικότητα έχει τρεις βασικούς τύπους: τον αλλοτιμωρητικό, στον οποίο θεωρώ υπεύθυνο τον άλλον, τον αυτοτιμωρητικό, στον οποίο αναζητώ την ευθύνη μέσα μου και την αμυντική ατιμωρησία, όπου δεν φταίει κανείς». Η παιδική επιθετικότητα έχει εφτά μορφές: τον θυμό, το μίσος, την παρανοϊκή εχθρότητα, τα σκωπτικά πειράγματα, την αισχρολογία, τη θεατρική μονοπώληση της προσοχής των άλλων και την ομαδική εχθρότητα.

Έρευνες στον τομέα της εξελικτικής και σχολικής ψυχολογίας αναφέρουν πως οι αρνητικές οικογενειακές εμπειρίες στην παιδική ηλικία μπορεί να σχετίζονται με την ανάπτυξη συμπεριφορικών δυσκολιών στην πορεία του παιδιού. Με τον όρο "αρνητικές εμπειρίες στην παιδική ηλικία", μπορούμε να εννοήσουμε την ελλιπή επίβλεψη των παιδιών, την αυστηρή πειθαρχία, τις σκληρές τιμωρίες, την αντιφατικότητα στη συμπεριφορά των γονέων, τις ψυχικές διαταραχές των γονιών, τις συχνές γονεϊκές συγκρούσεις.

Η σκληρή πειθαρχία που μπορεί να επιβάλουν οι γονείς στα παιδιά είναι ο πιο συχνός παράγοντας κινδύνου για την ανάπτυξη εναντιωματικής, επιθετικής ή υπερκινητικής συμπεριφοράς στα παιδιά. Άλλος ένας παράγοντας είναι η χρήση σωματικών και επιθετικών μορφών τιμωρίας από την πλευρά των γονιών. Τα χαμηλά ποσοστά γονεϊκής τρυφερότητας και η χαμηλή συναισθηματική εμπλοκή ή ψυχρότητα των γονιών, οι κακές ή ανύπαρκτες σχέσεις των μελών της οικογένειας μπορεί να σχετίζονται με την ανάπτυξη εναντιωματικής συμπεριφοράς στη σχολική ηλικία.

Ένας ακόμη παράγοντας, αυτός της επικριτικής και απορριπτικής στάσης των γονιών προς τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, φάνηκε να σχετίζεται με την εκδήλωση επιθετικών συμπεριφορών. Επιπλέον παράγοντες, όπως φτωχές επικοινωνιακές δεξιότητες των γονιών, συχνοί καβγάδες και έντονες συγκρούσεις του ζευγαριού, σωματική, λεκτική και ψυχολογική κακοποίηση, παραβατικότητα των γονιών, απουσία τού ενός εκ των δύο γονέων μπορεί να συμβάλουν στην εμφάνιση επιθετικών συμπεριφορών στα παιδιά. Τα παιδιά που έχουν βιώσει αυτές τις αρνητικές εμπειρίες πολλές φορές μεταφέρουν τα κακά πρότυπα συμπεριφοράς στις αλληλεπιδράσεις τους με τους συνομήλικούς τους.

Όπως δείχνουν οι έρευνες και όπως γνωρίζουμε οι περισσότεροι, οι προβληματικές συμπεριφορές εκδηλώνονται πιο συχνά όταν υπάρχουν προβλήματα στο σπίτι, σαν κι αυτά που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Αν όμως δεν υπάρχουν θέματα κακοποίησης ή έλλειψης τρυφερότητας ή επικοινωνίας κ.λπ αλλά υπάρχει επιθετική συμπεριφορά στο παιδί, τότε τι μπορεί να συμβαίνει; Ενδεχομένως κάποιες στάσεις των γονέων να δημιουργούν είτε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη επιθετικών συμπεριφορών των παιδιών είτε να ενισχύουν την ιδιοσυγκρασιακή τάση των παιδιών προς την εκδήλωση επιθετικών συμπεριφορών.

Αν π.χ. δεν υπάρχουν όρια σε ένα σπίτι, τότε αυτό θα μπερδέψει τα παιδιά, θα τα κάνει αδύναμα στο να ελέγξουν τον εαυτό τους και παρορμητικά. Αυτή η αδυναμία τούς προκαλεί άγχος, με αποτέλεσμα να κλιμακωθούν οι αντιδραστικές συμπεριφορές. Υπάρχουν όμως και οι περιπτώσεις πολύ δύσκολων παιδιών, τα οποία έχουν γεννηθεί με μια δύσκολη ιδιοσυγκρασία, που είναι δύσκολη στον χειρισμό της από τους γονείς. Σε κάθε περίπτωση, όμως, όταν διακριθεί η επιθετικότητα σε ένα παιδί θα πρέπει οι γονείς να λάβουν κάποια μέτρα, ώστε να αποφευχθούν τα χειρότερα που μπορεί να συμβούν.

Η επιθετικότητα έχει πολλά πρόσωπα και πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα όπως η ένταση, η διάρκεια, ο στόχος, τα κίνητρα, τα συναισθήματα αλλά και νευρολογικοί και γνωστικοί μηχανισμοί συνδυάζονται μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν. Η διατήρηση επιθετικών μορφών συμπεριφοράς σε ακραίο βαθμό υποδηλώνει αποτυχία της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης.

Πώς διακρίνουμε την επιθετικότητα;

Υπάρχουν τρεις κόκκινες ενδείξεις για το πώς μπορούμε να διαγνώσουμε την επιθετικότητα

1. Υπεραντίδραση: το παιδί μας αντιδρά πέραν πάσης αναλογίας.
2. Καταφεύγει συχνά σε πράξεις σκληρότητας.
3. Στοιχεία εχθρότητας.

Από έρευνες διαφαίνεται ότι παιδιά που εκδηλώνουν προβλήματα συμπεριφοράς παρουσιάζουν κάποια, ή όλα, από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

· Αδυναμία να μαθαίνουν, η οποία δεν οφείλεται σε προβλήματα υγείας ή διανοητικές και αισθητηριακές διαταραχές.
· Αδυναμία να δημιουργούν και να διατηρούν ικανοποιητικές διαπροσωπικές σχέσεις.
· Ακατάλληλες μορφές συμπεριφοράς κάτω από φυσιολογικές συνθήκες.
· Γενικευμένο και επίμονο αίσθημα δυσφορίας ή καταθλιπτική διάθεση.

Παιδιά με τέτοια χαρακτηριστικά, αν δεν βοηθηθούν, είναι πιθανό να αναπτύξουν σοβαρές παρεκκλίσεις, όπως εγκατάλειψη του σχολείου, παραβατικές αντικοινωνικές συμπεριφορές, ψυχολογικές διαταραχές, αντικοινωνική συμπεριφορά. Οι διαταραχές συμπεριφοράς στην παιδική ηλικία φαίνεται να συνδέονται σε υψηλά ποσοστά με σοβαρή προβληματική γονική λειτουργία.

Έχει διαπιστωθεί πως τα επιθετικά παιδιά χαρακτηρίζονται από εχθρική προκατάληψη και τάση να αποδίδουν εχθρική πρόθεση στους άλλους. Αφού ερμηνεύουν ουδέτερα ερεθίσματα ως ενδείξεις πρόκλησης. Αυτά τα παιδιά συνήθως έχουν έντονο εγωκεντρισμό, ανώριμη σκέψη, περιορισμένες ικανότητες εσωτερίκευσης κανόνων και κοινωνικών προτύπων, αδυναμία ελέγχου παρορμήσεων, έντονες ψυχικές συγκρούσεις, χαμηλή αυτοεκτίμηση. Ακόμη έχει φανεί από την έρευνα ότι τα παιδιά που εκδηλώνουν εκφοβιστικές συμπεριφορές εναντίον άλλων παιδιών έχουν πολλά κοινά με την ομάδα των επιθετικών παιδιών. Τα κοινά χαρακτηριστικά είναι η θερμόαιμη ιδιοσυγκρασία, η αντιδραστικότητα, η διαστρεβλωμένη αντίληψη εαυτού, η χρήση εχθρικού λεξιλογίου, ανασφάλεια, αμφιθυμία, περιορισμένες διαπροσωπικές δεξιότητες, έλλειψη διάθεσης για κοινωνική προσέγγιση και θετική συνδιαλλαγή, ροπή σε παρορμητικές συμπεριφορές, μη λεκτικοποίηση συναισθημάτων.