Α΄ Τρίμηνο Ὕλη Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν Γ΄ Γυμνασίου: Ἀρχὲς Συντάξεως καὶ Οὐσιαστικά

επιμέλεια 

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

- φιλολόγου

Α΄ Τρίμηνο Ὕλη Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν Γ΄ Γυμνασίου: Ἀρχὲς Συντάξεως καὶ Οὐσιαστικά

Το πρώτο τρίμηνο επικεντρώνεται στην εισαγωγή των μαθητών σε πιο σύνθετες συντακτικές δομές και στη μελέτη της γραμματικής των ουσιαστικών.

• Επαναλήψεις βασικών συντακτικών εννοιών (Υποκείμενο, Αντικείμενο, Κατηγορούμενο).

Στα Αρχαία Ελληνικά, όπως και στα Νέα, οι βασικές συντακτικές έννοιες είναι το Υποκείμενο, το Αντικείμενο και το Κατηγορούμενο. Ας δούμε τι σημαίνουν αυτές οι έννοιες με παραδείγματα.

Υποκείμενο

Το Υποκείμενο είναι αυτό που κάνει την πράξη ή βρίσκεται σε μια κατάσταση. Είναι το πρόσωπο, το πράγμα ή η ιδέα για τα οποία μιλάει το ρήμα. Στα αρχαία, βρίσκεται πάντα σε ονομαστική πτώση.

Οἱ πολίται ψηφίζουσιν. (Οι πολίτες ψηφίζουν.)
Εδώ, το οἱ πολίται είναι το υποκείμενο, γιατί αυτοί κάνουν την πράξη του "ψηφίζουν".

Ὁ διδάσκαλος σοφός ἐστιν. (Ο δάσκαλος είναι σοφός.)
Εδώ, το ὁ διδάσκαλος είναι το υποκείμενο, καθώς είναι αυτός για τον οποίο μιλάμε.

Αντικείμενο

Το Αντικείμενο είναι αυτό που δέχεται την ενέργεια του ρήματος. Απαντά στην ερώτηση "ποιον/τι;" ή "σε ποιον/τι;". Στα αρχαία, το αντικείμενο μπορεί να είναι σε διάφορες πτώσεις, ανάλογα με το ρήμα:

Αιτιατική (το πιο συνηθισμένο):
Ὁ στρατηγὸς τὴν μάχην ἐνίκησε. (Ο στρατηγός νίκησε τη μάχη.)
Το τὴν μάχην είναι το αντικείμενο, γιατί δέχεται την ενέργεια του ρήματος "ἐνίκησε".

Γενική:
Ἐπιθυμῶ τῆς σοφίας. (Επιθυμώ τη σοφία.)
Το τῆς σοφίας είναι αντικείμενο του ρήματος "ἐπιθυμῶ".

Δοτική:
Πείθομαι τοῖς λόγοις αὐτοῦ. (Πείθομαι στα λόγια του.)
Το τοῖς λόγοις είναι αντικείμενο του ρήματος "πείθομαι".

Κατηγορούμενο

Το Κατηγορούμενο είναι ένας προσδιορισμός που δίνει μια ιδιότητα ή κατάσταση στο υποκείμενο (ή μερικές φορές στο αντικείμενο) και συνδέεται με αυτό με ένα συνδετικό ρήμα, όπως το εἰμί (είμαι). Συμφωνεί με το υποκείμενο σε πτώση, γένος και αριθμό και βρίσκεται πάντα σε ονομαστική πτώση.

Ὁ Ἀλέξανδρος ἦν βασιλεύς. (Ο Αλέξανδρος ήταν βασιλιάς.)
Το βασιλεύς είναι το κατηγορούμενο, γιατί δίνει μια ιδιότητα (την ιδιότητα του βασιλιά) στο υποκείμενο "Ἀλέξανδρος".

Οἱ νόμοι ἦσαν δίκαιοι. (Οι νόμοι ήταν δίκαιοι.)
Το δίκαιοι είναι το κατηγορούμενο, γιατί χαρακτηρίζει το υποκείμενο "οἱ νόμοι".

 ***

• Εισαγωγή στη μελέτη των δευτερευουσών προτάσεων, όπως οι αιτιολογικές και οι τελικές.

Οι δευτερεύουσες προτάσεις είναι αυτές που δεν μπορούν να σταθούν μόνες τους ως ολοκληρωμένο νόημα και εξαρτώνται από μια κύρια πρόταση για να έχουν νόημα. Λειτουργούν ως όροι της κύριας πρότασης και εισάγονται με ειδικούς συνδέσμους.

Δύο από τις πιο βασικές κατηγορίες δευτερευουσών προτάσεων είναι οι αιτιολογικές και οι τελικές.

Αιτιολογικές Προτάσεις

Οι αιτιολογικές προτάσεις δηλώνουν την αιτία ή το λόγο για τον οποίο συμβαίνει κάτι που αναφέρεται στην κύρια πρόταση.

Εισάγονται με συνδέσμους: ὅτι, διότι, ἐπεί (γιατί, επειδή).
Λειτουργούν ως: Επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στην κύρια πρόταση.

Παραδείγματα:

Ὁ πατὴρ χαίρει ὅτι ὁ υἱὸς ἀπέστειλε γράμματα.
Κύρια πρόταση: Ὁ πατὴρ χαίρει. (Ο πατέρας χαίρεται.)
Αιτιολογική πρόταση: ὅτι ὁ υἱὸς ἀπέστειλε γράμματα. (γιατί ο γιος έστειλε γράμματα.)
Η δευτερεύουσα πρόταση δίνει την αιτία της χαράς του πατέρα.

Ἔκλαιεν ἐπεὶ ἐνίκησεν.
Κύρια πρόταση: Ἔκλαιεν. (Έκλαιγε.)
Αιτιολογική πρόταση: ἐπεὶ ἐνίκησεν. (επειδή νίκησε.)
Η πρόταση εξηγεί τον λόγο που έκλαιγε.

Οὐχὶ ὑμεῖς ἐποιήσατε τοῦτο διότι ἦτε κακοί;
Κύρια πρόταση: Οὐχὶ ὑμεῖς ἐποιήσατε τοῦτο; (Δεν κάνατε εσείς αυτό;)
Αιτιολογική πρόταση: διότι ἦτε κακοί. (επειδή ήσασταν κακοί.)
Η πρόταση παρέχει την αιτία της πράξης τους.

Τελικές Προτάσεις

Οι τελικές προτάσεις δηλώνουν τον σκοπό ή τον στόχο για τον οποίο γίνεται η πράξη της κύριας πρότασης.

Εισάγονται με συνδέσμους: ἵνα, ὅπως, ὡς (+ υποτακτική ή ευκτική).
Λειτουργούν ως: Επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στην κύρια πρόταση.

Παραδείγματα:

Οἱ στρατιῶται μάχονται ἵνα τὴν πόλιν σώσωσιν.
Κύρια πρόταση: Οἱ στρατιῶται μάχονται. (Οι στρατιώτες μάχονται.)
Τελική πρόταση: ἵνα τὴν πόλιν σώσωσιν. (για να σώσουν την πόλη.)
Η δευτερεύουσα πρόταση δηλώνει τον σκοπό της μάχης.

Παρασκευάζεται τροφή ὅπως μὴ πεινῶμεν.
Κύρια πρόταση: Παρασκευάζεται τροφή. (Ετοιμάζεται τροφή.)
Τελική πρόταση: ὅπως μὴ πεινῶμεν. (για να μην πεινάμε.)
Η πρόταση εκφράζει τον σκοπό της ετοιμασίας της τροφής. 

Ἦλθεν ὁ ἄγγελος ὡς ἀγγέλοι τὴν νίκην.
Κύρια πρόταση: Ἦλθεν ὁ ἄγγελος. (Ήρθε ο αγγελιοφόρος.)
Τελική πρόταση: ὡς ἀγγέλοι τὴν νίκην. (για να αναγγείλει τη νίκη.)
Η πρόταση εξηγεί τον σκοπό της άφιξης του αγγελιοφόρου.

***

Μελέτη των ουσιαστικών της αττικής διαλέκτου.

Η μελέτη των ουσιαστικών της αττικής διαλέκτου στη Γ' Γυμνασίου περιλαμβάνει την αναλυτική παρουσίαση των τριών κλιτικών τάξεων (Α', Β', Γ' κλίση). Παρακάτω, θα βρείτε μια αναλυτική παρουσίαση με παραδείγματα.

Α' Κλίση

Η Α' κλίση περιλαμβάνει αρσενικά και θηλυκά ουσιαστικά που λήγουν σε -α, -η, -ας, -ης.

Θηλυκά

Σε -α καθαρό: Λήγουν σε -α αν πριν από την κατάληξη υπάρχει φωνήεν ή ρ (π.χ., ἡ οἰκία, ἡ χώρα).

Σε -η: Λήγουν σε -η αν πριν από την κατάληξη υπάρχει σύμφωνο (π.χ., ἡ τιμή, ἡ κώμη).

Πτώση	Ενικός	Πληθυντικός
Ον.	ἡ οἰκία	αἱ οἰκίαι
Γεν.	τῆς οἰκίας	τῶν οἰκιῶν
Δοτ.	τῇ οἰκίᾳ	ταῖς οἰκίαις
Αιτ.	τὴν οἰκίαν	τὰς οἰκίας
Κλ.	ὦ οἰκία	ὦ οἰκίαι

Αρσενικά

• Σε -ας: Π.χ., ὁ πολίτης, ὁ στρατιώτης.
  
  
  Σε -ης: Π.χ., ὁ μαθητής, ὁ τεχνίτης.

Πτώση	Ενικός	Πληθυντικός
Ον.	ὁ πολίτης	οἱ πολῖται
Γεν.	τοῦ πολίτου	τῶν πολιτῶν
Δοτ.	τῷ πολίτῃ	τοῖς πολίταις
Αιτ.	τὸν πολίτην	τοὺς πολίτας
Κλ.	ὦ πολῖτα	ὦ πολῖται

Β' Κλίση


Η Β' κλίση περιλαμβάνει ουσιαστικά που λήγουν σε -ος, -ον.

Πτώση	Αρσενικά/Θηλυκά	Ουδέτερα
Ενικός
Ον.	ὁ/ἡ δρόμος	τὸ δῶρον
Γεν.	τοῦ/τῆς δρόμου	τοῦ δώρου
Δοτ.	τῷ/τῇ δρόμῳ	τῷ δώρῳ
Αιτ.	τὸν/τὴν δρόμον	τὸ δῶρον
Κλ.	ὦ δρόμε	ὦ δῶρον
Πληθυντικός
Ον.	οἱ/αἱ δρόμοι	τὰ δῶρα
Γεν.	τῶν δρόμων	τῶν δώρων
Δοτ.	τοῖς/ταῖς δρόμοις	τοῖς δώροις
Αιτ.	τοὺς/τὰς δρόμους	τὰ δῶρα
Κλ.	ὦ δρόμοι	ὦ δῶρα

Γ' Κλίση

Η Γ' κλίση περιλαμβάνει όλα τα ουσιαστικά που δεν ανήκουν στην Α' ή τη Β' κλίση. Η κατάληξή τους είναι διαφορετική στην ονομαστική ενικού.

Ουσιαστικά σε -εύς

Πτώση	Ενικός	Πληθυντικός
Ον.	ὁ βασιλεύς	οἱ βασιλεῖς
Γεν.	τοῦ βασιλέως	τῶν βασιλέων
Δοτ.	τῷ βασιλεῖ	τοῖς βασιλεῦσι
Αιτ.	τὸν βασιλέα	τοὺς βασιλέας
Κλ.	ὦ βασιλεῦ	ὦ βασιλεῖς

Ουσιαστικά σε -ν, -ρ, -ς

Πτώση	Ενικός	Πληθυντικός
Ον.	ὁ λιμήν	οἱ λιμένες
Γεν.	τοῦ λιμένος	τῶν λιμένων
Δοτ.	τῷ λιμένι	τοῖς λιμέσι
Αιτ.	τὸν λιμένα	τοὺς λιμένας
Κλ.	ὦ λιμήν	ὦ λιμένες

Ουσιαστικά σε -μα (ουδέτερα)

Πτώση	Ενικός	Πληθυντικός
Ον.	τὸ ὄνομα	τὰ ὀνόματα
Γεν.	τοῦ ὀνόματος	τῶν ὀνομάτων
Δοτ.	τῷ ὀνόματι	τοῖς ὀνόμασι
Αιτ.	τὸ ὄνομα	τὰ ὀνόματα
Κλ.	ὦ ὄνομα	ὦ ὀνόματα

Γενικές Παρατηρήσεις

Στην Αρχαία Ελληνική, η ονομαστική, αιτιατική και κλητική του πληθυντικού των ουδετέρων ουσιαστικών πάντα καταλήγουν σε -α.

Η γενική πληθυντικού των ουσιαστικών της Α' κλίσης (π.χ., οἰκιῶν, πολιτῶν) και της Β' κλίσης (π.χ., δώρων) τονίζεται στη λήγουσα.

Η Γ' κλίση παρουσιάζει πιο σύνθετους κανόνες στην κλίση, καθώς η κατάληξη διαφέρει ανάλογα με το θέμα του ουσιαστικού.

***

Εμβάθυνση στον ετερόπτωτο προσδιορισμό, με έμφαση στη γενική.

Ο ετερόπτωτος προσδιορισμός είναι μια συντακτική έννοια που χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει ένα ουσιαστικό, επίθετο ή επίρρημα. Ονομάζεται "ετερόπτωτος" γιατί βρίσκεται σε διαφορετική πτώση από τη λέξη που προσδιορίζει.


Γενική Προσδιοριστική

Η γενική είναι η πιο συχνή πτώση για τους ετερόπτωτους προσδιορισμούς. Χρησιμοποιείται για να εκφράσει μια ποικιλία σχέσεων.

1. Γενική Κτητική: Δείχνει σε ποιον ανήκει κάτι. Απαντά στην ερώτηση "τίνος;".

Παράδειγμα: ἡ οἰκία τοῦ πατρός. (το σπίτι του πατέρα).
Το τοῦ πατρός προσδιορίζει την οἰκία και δηλώνει ότι της ανήκει.

2. Γενική Διαιρετική: Δηλώνει το σύνολο από το οποίο παίρνουμε ένα μέρος. Απαντά στην ερώτηση "από τι;".

Παράδειγμα: οἱ πολλοὶ τῶν πολιτῶν. (οι πολλοί από τους πολίτες).
Το τῶν πολιτῶν δηλώνει το σύνολο από το οποίο προέρχεται το υποσύνολο "οἱ πολλοί".

3. Γενική Υποκειμενική: Δηλώνει το υποκείμενο της ενέργειας που εκφράζει το ουσιαστικό.

Παράδειγμα: ὁ φόβος τῶν θεῶν. (ο φόβος που προκαλούν οι θεοί).
Εδώ, οι θεοί είναι αυτοί που προκαλούν τον φόβο.

4. Γενική Αντικειμενική: Δηλώνει το αντικείμενο της ενέργειας που εκφράζει το ουσιαστικό.

Παράδειγμα: ἡ τιμωρία τοῦ κλέπτου. (η τιμωρία που επιβάλλεται στον κλέφτη).
Εδώ, ο κλέφτης είναι αυτός που δέχεται την τιμωρία.

5. Γενική της Ύλης: Δείχνει από τι είναι φτιαγμένο κάτι.

Παράδειγμα: τὸ ἄγαλμα χρυσοῦ. (το άγαλμα από χρυσό).
Το χρυσοῦ προσδιορίζει την ύλη του αγάλματος.

Άλλες Πτώσεις Ετερόπτωτου Προσδιορισμού

Εκτός από τη γενική, ο ετερόπτωτος προσδιορισμός μπορεί να είναι και σε άλλες πτώσεις, αν και με πιο περιορισμένη χρήση.

1. Δοτική: Χρησιμοποιείται κυρίως ως δοτική της αναφοράς ή του αντικειμένου.

Παράδειγμα: ὁ ἄνθρωπος τῷ ἀγαθῷ ὅμοιος. (ο άνθρωπος όμοιος με τον αγαθό).

2. Αιτιατική: Σπανιότερα χρησιμοποιείται ως ετερόπτωτος προσδιορισμός. Μπορεί να δηλώσει χρόνο ή τόπο.

Παράδειγμα: μάχη τὴν νύκτα. (μάχη κατά τη διάρκεια της νύχτας).