Του Γαβριήλ Μπομπέτση
«Οι μεγάλες μορφές της ανθρώπινης ιστορίας μοιράζονται με τα μεγάλα δημιουργήματα της ανθρώπινης Τέχνης το ύψιστο προνόμιο: είναι ανεξάντλητες», θα πει πολύ εύστοχα ο Γερμανός φιλόσοφος Windelband. Αν και πολυμελετημένος ο Σωκράτης, όσο τον διαβάζεις και τον σπουδάζεις, τόσες καινούριες πτυχές ή οπτικές σου ανοίγονται κάθε φορά. Και ναι, μπορούμε να πούμε πως ο Σωκράτης είναι ανεξάντλητος.
Ο Σωκράτης, ως γνωστόν, δεν άφησε πίσω του κανένα γραπτό μνημείο. Αν η φιλοσοφία ταυτίζεται με την εκφορά φιλοσοφικού λόγου, τότε γιατί να θεωρείται φιλόσοφος ο Σωκράτης; Για να απαντήσουμε, πριν να ασχοληθούμε εκ του σύνεγγυς με τη ζωή του Αθηναίου στοχαστή, θα καταπιαστούμε γενικά με την έννοια της φιλοσοφίας.
Η φιλοσοφία, όπως έχει υποστηριχθεί, δεν είναι ποτέ ολοκληρωτικά εντός του κόσμου, μα ποτέ παρά ταύτα και εκτός του κόσμου. Η φιλοσοφία στοχάζεται πάνω στα ανθρώπινα, μα όχι μόνο• η (αρχαία) φιλοσοφία είναι κατά κύριο λόγο
ἄσκησις και
μελέτη. Δεν υπάρχει αρχαιοελληνική φιλοσοφία χωρίς παράλληλη υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής, που να στοχεύει στη βελτίωση του ανθρώπου. Αυτή είναι και η άποψη που υποστηρίζει απολύτως τεκμηριωμένα ο Γάλλος Pierre Hadot στο εγχειρίδιο:
Qu'est-ce que la philosophie antique? (=
Τι είναι η αρχαία φιλοσοφία;). Για να γίνουμε πιο ευκρινείς, αρκεί να αναφέρουμε πως στο πλαίσιο της Ακαδημίας του Πλάτωνα, ακολουθούνταν συγκεκριμένη διατροφή, που έφτανε ορισμένες φορές μέχρι και στην αποχή από το κρέας, όπως άλλωστε έκαναν οι οπαδοί του πυθαγορισμού. Θα συμφωνούσαμε όλοι, για να επανέλθουμε στο στοχασμό μας επί της φύσης της φιλοσοφίας, ότι ο νους και οι σκέψεις του, όπως η καρδιά και τα συναισθήματά της, είναι οντότητες μη απτές, μα υπαρκτές. Η φιλοσοφία, λοιπόν, προσπαθεί μεν να μετουσιώσει την ενέργεια του νου, τη σκέψη, σε λόγο, αλλά και να παροτρύνει στην επιλογή μιας
δίαιτας, ενός τρόπου ζωής, κατά την αρχική σημασία της λέξης.
Ας εστιάσουμε περισσότερο, όμως, τώρα το φακό στο Σωκράτη. Αν η φιλοσοφία ταυτιζόταν μόνο με το φιλοσοφικό λόγο, όπως τείνουμε αρκετές φορές να πιστεύουμε, ο Σωκράτης, αφού δεν έγραψε τίποτα, δεν είναι φιλόσοφος. Κι όμως ο Σωκράτης θεωρείται ο πρώτος πραγματικός φιλόσοφος, που ασχολήθηκε με τον άνθρωπο, κι όχι με τα άστρα, κι όχι με την προέλευση του κόσμου. Και το πραγματικό έργο του Σωκράτη δεν είναι άλλο παρά η ζωή και ο θάνατός του.
Πώς ζούσε ο Σωκράτης; Ήταν ευτυχισμένος; Ένας φιλόσοφος, σαν το Σωκράτη, γνωρίζει τα πάντα; Συνδύαζε τα λόγια με τις πράξεις; Σ' αυτές και σε άλλες προβληματικές θα προσπαθήσουμε να εμβαθύνουμε.
Η φιλοσοφία του Σωκράτη ήταν κυρίως ηθική. Η έρευνα, εξάλλου, μέσα στου πλατωνικούς διαλόγους, θεωρεί γνήσιες απόψεις του Σωκράτη τα χωρία που άπτονται ηθικών ζητημάτων, ενώ όλα τα υπόλοιπα θα πρέπει να τα αποδώσουμε στο μαθητή του. «Οι άνθρωποι συνηθίζουν να λησμονούν τι μεγάλη θυσία βρίσκεται στο γεγονός ότι ο Πλάτων με το δικό του πρόσωπο εξαφανίζεται εντελώς», γράφει ο σπουδαίος Γερμανός φιλόλογος Wilamovitz. To πλατωνικό «εγώ» πεθαίνει, για να αναστηθεί η φωνή του δασκάλου του. Ο Σωκράτης, σ' όλη του τη ζωή, επιδίδεται σε δύο δραστηριότητες: να γνωρίσει τον εαυτό και να αποδείξει τη δεφική ρήση πως είναι ο πιο σοφός από όλους τους ανθρώπους, αλλά και να ταρακουνήσει τους συμπολίτες του, να δείξει την άγνοιά τους και να τους προτρέψει σε αυτογνωσία και ηθική βελτίωση. Ο Σωκράτης, θα γράψει και πάλι ο Wilamovitz, είναι «η οδοιπορούσα συνείδηση». Και πώς να μην είναι μιλιούνια οι εχθροί του, όταν τους κριτικάρει για άγνοια;
Ο Σωκράτης έχει παρομοιαστεί από ορισμένους ερευνητές με το Χριστό. Το ερέθισμα για αυτήν την σύγκριση δεν θα πρέπει να ήταν άλλο παρά το ηθικό ανάστημα του Αθηναίου φιλοσόφου. Κι αυτό είναι κοινός παρονομαστής του ίδιου και του Χριστού, για τον οποίο γνωρίζουμε ότι ήταν την ίδια στιγμή τέλειος άνθρωπος και τέλειος Θεός. Πριν παρουσιάσουμε, ωστόσο, κάποια κοινά τους στοιχεία, που οδηγούν σε αυτή τη σύκριση, ας δώσουμε μια ιδιαίτερη τοποθέτηση του χριστιανού μάρτυρα και απολογητή φιλοσόφου του 2ου αιων. μ.Χ., Ιουστίνου:
αυτοί που έζησαν προ Χριστού μια ζωή κατά λόγον, είναι χριστιανοί, κι ας τους είχαν περάσει για άθεους, όπως ο Σωκράτης, ο Ηράκλειτος κι άλλοι όμοιοί τους. Δεν θα μπούμε στη διαδικασία να πάρουμε θέση επ' αυτού, όμως όλα αυτά μπορούν να εξηγήσουν το σκεπτικό της σύγκρισης του Σωκράτη με το Χριστό. Κι οι δύο, λοιπόν, δεν έγραψαν τίποτα, είχαν μαθητές, επηρέασαν τους μετέπειτα καθοριστικά (δείτε από τη μία τις σωκρατικές σχολές και από την άλλη τους Αποστόλους, τους Ευαγγελιστές και όλη την πορεία του χριστιανισμού), είχαν αντιπάλους όσο ζούσαν, πέθαναν λόγω του φθόνου των ανθρώπων. Ας σημειωθεί, επιπρόσθετα, πως το σωκρατικό
δαιμόνιον, παρότι ο Hadot το ονομάζει ηθική συνείδηση, θεωρώ πως έχει κάποιο μεταφυσικό υπόβαθρο, που δεν μπορούσε να το ονοματίσει ή να το προσδιορίσει ο Σωκράτης, ζώντας προ Χριστού.
Είναι ευτυχισμένος ο Σωκράτης όσο ζει; Η απάντηση είναι καταφατική. Στις αντιρρήσεις του σοφιστή Αντιφώντα, στα
Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, ότι ο τρόπος ζωής του δεν μπορεί να τον κάνει ευτυχισμένο, ο φιλόσοφος απαντά ως εξής:
οἴει οὖν ἀπὸ πάντων τούτων τοσαύτην ἡδονὴν εἶναι ὅσην ἀπὸ τοῦ ἑαυτόν τε ἡγεῖσθαι βελτίω γίγνεσθαι καὶ φίλους ἀμείνους κτᾶσθαι;, που επαληθεύουν και όσα είπαμε παραπάνω. Και συνεχίζει λίγο παρακάτω λέγοντας στο σοφιστή ότι η ευτυχία δεν είναι ταυτόσημη με την τρυφή και την πολυτέλεια, όπως νομίζει εκείνος, αλλά ευτυχία είναι μην έχεις ανάγκη τίποτα, να μην έχεις, με άλλα λόγια επιθυμίες• και το να μην έχεις ανάγκη τίποτα είναι πράγμα θεϊκό.
Η σύμπλευση λόγων και έργων ονομάζεται από τον Πλάτωνα ως
μόνη Ἑλληνική ἁρμονία (
Λάχης, 188d). Ο Σωκράτης δεν μιλούσε μόνο θεωρητικά - εξάλλου δεν έχει γράψει τίποτα-, ζούσε, βίωνε περισσότερο. Ας αφήσουμε τα κείμενα να μας υπομνήσουν πώς ζούσε ο Σωκράτης:
σῖτά τε σιτῇ καὶ ποτὰ πίνεις τὰ φαυλότατα, καὶ ἱμάτιον ἠμφίεσαι οὐ μόνον φαῦλον, ἀλλὰ τὸ αὐτὸ θέρους τε καὶ χειμῶνος, ἀνυπόδητός τε καὶ ἀχίτων διατελεῖς. καὶ μὴν χρήματά γε οὐ λαμβάνεις (Ξενοφώντος,
Απομνημονεύματα, Α, 6, 2-3). Σχεδόν ασκητική, θα λέγαμε, ότι ήταν η ζωή του φιλοσόφου. Θα αναφερθούμε σε μία ακόμη συνήθεια του φιλοσόφου που το καταδεικνύει. Για να καταστείλει τις επιθυμίες του, έκανε, μας λέει ο Ξενοφώντας, το εξής: δεν έπαιρνε ποτέ προσφάι αλλά «χόρταινε» με τη σκέψη και την επιθυμία ότι θα γευτεί σε λίγο ψωμί, δεν έπινε ποτέ ποτά προς απόλαυση, παρά μόνο αν διψούσε, κι όταν πήγαινε σε κάποιο δείπνο, ήταν από πριν προετοιμασμένος, ώστε να μην φάει υπερβολικά και σκάσει, όπως κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι (
Απομνημονεύματα, Α, 3, 5-6).
Έχει πολύ εύστοχα διατυπωθεί πως ο Σωκράτης είχε αίσθηση του μυστηρίου, για να περάσουμε σε ένα άλλο ζήτημα. Δεν θεωρούσε απεριόριστη την ανθρώπινη γνώση ο φιλόσοφος. Άλλωστε, και η φιλοσοφία και η επιστήμη από τις απαχές τους ως σήμερα, αναζητούν να ψηλαφήσουν τη γνώση, όχι να την κατακτήσουν, γιατί απλούστατα δεν κατακτιέται. Είχα ακούσει κάπου, κάτι που φαίνεται να είναι απολύτως αληθινό: η ορατή ύλη του σύμπαντος είναι ένα 4%, ενώ το 96% συνιστά άορατη ύλη. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε τη δυνατότητα να μάθουμε μόνο ένα 4% από τη συμπαντική πραγματικότητα.
Και θα έρθουμε τώρα στο τέλος του Σωκράτη. Είναι γνωστές οι συνθήκες θανάτου του, η κατηγορία για εισαγωγή νέων θεοτήτων και διαφθορά των νέων, ο εγκλεισμός στο δεσμωτήριο (το οποίο πιθανόν, γιατί υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες, να είναι ο χώρος που βρίσκεται στους πρόποδες του Φιλοπάππου). Ο Σωκράτης, έχει λεχθεί, υπακούει, για να αντισταθεί. Πίνει το κώνειο, ούτως ώστε να μην δώσει το κακό παράδειγμα στην πόλη με την ανυπακοή στους νόμους της, για να αντισταθεί με αυτόν τον τρόπο στη διαφθορά και στο άδικο. Αυτό είναι μεγαλείο ψυχής. Λίγοι δεν λυγίζουν την ύστατη στιγμή του θανάτου, όπως ο φιλόσοφος που πίστευε ότι:
αἱρετώτερον εἶναι τοῦ βίου θάνατον, όπως λέγεται στην αρχή της ξενοφωντικής
Απολογίας Σωκράτους.
 |
| Το δεσμωτήριο του Σωκράτη στους πρόποδες του Φιλοπάππου |
Γιατί είναι, άραγε, ο Σωκράτης φιλόσοφος; Γιατί η φιλοσοφία είναι πρωτίστως πράξη, άσκηση και βίωμα. Γιατί όπως έλεγε ο στωικός φιλόσοφος Σενέκας, η φιλοσοφία, η αγάπη, δηλαδή, για τη σοφία, δεν πρέπει να γίνεται μονάχα φιλολογία, αγάπη, δηλαδή, για τα λόγια. Γιατί η ηθική και ασκητική διάσταση της ζωής του Σωκράτη αλλά και το θαρραλέο τέλος του, δεν θα μπορούσε παρά να είναι το ιδανικότερο παράδειγμα ενός φιλοσοφικού τρόπου ζωής. Γι'αυτό, ο Σωκράτης έχει σημαδέψει ανεξίτηλα την ιστορία της φιλοσοφίας• γιατί ήταν ο πρώτος πραγματικός φιλόσοφος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ε.Π. Παπανούτσου, Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα (2002), Αθήνα, εκδ. Νόηση, 1971
Pierre Hadot, Qu'est-ce que la philosophie antique?, Paris, éditions Gallimard, 1995
Τα αναφερθέντα αποσπάσματα από κείμενα, κυρίως του Ξενοφώντα αλλά και του Πλάτωνα.
