Friedrich Nietzsche, Για τη φιλολογία, Θέσεις και αφορισμοί, Επιλογή κειμένων-Μετάφραση-Επιλεγόμενα:Βασίλειος Βερτουδάκης, Περισπωμένη, Αθήνα, 2019
Λίγο πριν το 2019 παραχωρήσει τη θέση του στον νέο ενιαυτό κυκλοφόρησε το εν λόγω βιβλίο του καθηγητή του Ε.Κ.Π.Α. Β. Βερτουδάκη, από τις εκδόσεις Περισπωμένη. Ο συγγραφέας είναι γερμανοτραφής, με μεταπτυχιακές σπουδές κλασικής Φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Μα πάνω από όλα είναι γερμανολάτρης. Είναι χαραγμένη στα συρτάρια του νου μου η εικόνα του στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα να διαλαλεί, με τα χέρια αναπεπταμένα, εν μέσω φιλολογικού οίστρου: «Οι Γερμανοί...!».
Ο συγγραφέας αποθησαύρισε από το σύνολο του έργου του Νίτσε απόψεις για τη Φιλολογία και τους φιλολόγους. Όπου ο αναγνώστης βλέπει Φιλολογία, θα πρέπει να διαβάζει κατ’ εξοχήν Κλασική Φιλολογία. Ο Γερμανός στοχαστής, να σημειωθεί, δείχνει ζωηρό ενδιαφέρον για τους Έλληνες και όχι τόσο για τους Ρωμαίους, πράγμα που εναρμονίζεται με το ελληνολατρικό ρεύμα που είχε δημιουργηθεί στα χρόνια του στη Γερμανία, αρχής γενομένης από τον Winckelmann (1717 – 1768) και τα περί «ήρεμου μεγαλείου και ευγενικής απλότητας» των αρχαίων ελληνικών αγαλμάτων.
Ο Νίτσε είναι γνωστός στο ευρύ κοινό ως φιλόσοφος· λίγοι είναι, ωστόσο, εκείνοι που γνωρίζουν ότι υπήρξε επίσης ποιητής και φιλόλογος. Μάλιστα ξεκίνησε την πορεία του ως καθηγητής κλασικής Φιλολογίας στη Βασιλεία (1869-1879), με πλήθος αμιγώς φιλολογικών δημοσιευμάτων αλλά και διαλέξεων. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα είχαν να κάνουν κυρίως με τον Όμηρο, τον λυρικό Θέογνη, τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, τους τραγικούς, τους ρήτορες όπως και με τον Διογένη τον Λαέρτιο. Ναι, ο Νίτσε που αργότερα έδωσε τη μνημειώδη διατύπωση, αντιστρέφοντας μια ρήση του στωικού Σενέκα: «Philosophia facta est quae philologia fuit» (= Ό,τι ήταν Φιλολογία, τώρα έχει γίνει Φιλοσοφία). Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως ο Νίτσε ουδέποτε εγκατέλειψε τη φιλολογία, πρώτον γιατί σε όλη τη νοητικά διαυγή του πορεία, έως το 1888 δηλαδή, φαίνονται σποραδικά στα έργα του οι φιλολογικές του καταβολές. Μάλιστα στο Λυκόφως των ειδώλων (Götzen-Dämmerung), του ιδίου έτους, ο Νίτσε τιτλοφορεί το τελευταίο του κεφάλαιο: «Τι οφείλω στους αρχαίους;». Αλλά δεν είναι μόνο αυτός ο λόγος. Ο Βερτουδάκης το πάει ένα βήμα παραπέρα και διατείνεται πως «η φιλοσοφία ήταν εξέλιξη της φιλολογίας του» (σ. 102).
Για να γίνει αυτό αντιληπτό, θα πρέπει να εξετάσουμε τι ήταν - κατά Νίτσε - η Φιλολογία. Η Φιλολογία είναι, σύμφωνα με τον Γερμανό στοχαστή, Επιστήμη, στο βαθμό που διερευνά τη γλώσσα, Ιστορία, στο βαθμό που προσπαθεί να κατανοήσει πρόσωπα και καταστάσεις του παρελθόντος, είναι, όμως, και Αισθητική, διότι εμπεριέχει και το καλλιτεχνικό στοιχείο. Αν αφαιρέσεις από τον φιλόλογο το σκίρτημα που νιώθει απέναντι στο ωραίο κείμενο, η Φιλολογία πεθαίνει κατά το ήμισυ. Η Φιλολογία εκ συστάσεως, κατά τον φιλόσοφο, έχει και πρακτική αποστολή, που είναι το διδακτικό της έργο, η μεταλαμπάδευση των κεκτημένων της ως επιστήμης.
Ο Νίτσε αντιδρά σθεναρά στον ιστορισμό που διέπνεε τον γερμανικό 19ο αιώνα, στην τάση, δηλαδή, να εξετάζονται κείμενα, πρόσωπα και γεγονότα μόνο στα ιστορικά τους συμφραζόμενα, χωρίς σύνδεση με το παρόν. Αντιστέκεται, λοιπόν, στην καταλεπτολόγηση των κειμένων, στη σχολαστικότητα, στη Wortphilologie (φορμαλιστική Φιλολογία), στην Quellenforschung (εμμονική αναζήτηση των πηγών από όπου έχουν αντλήσει οι συγγραφείς) κ.λπ. Θέλει τη Φιλολογία να αποκτά μία φιλοσοφική θεώρηση, να αντιμετωπίζει την αρχαιότητα ως Όλον, όχι κατακερματισμένη, σε άμεση επίσης συνάρτηση με το παρόν. Είναι αρκετά γνωστή η διατύπωση του φιλοσόφου στο αποσπασματικό Εμείς οι φιλόλογοι (Wir Philologen): «το υλικό [της Φιλολογίας] θα εξαντληθεί. Αυτό που δεν πρόκειται να εξαντληθεί είναι η διαρκώς νέα προσαρμογή κάθε εποχής στην Αρχαιότητα, η αναμέτρησή της με αυτήν» (σ. 21).
«Η Φιλολογία, όπως έχει πει σε συνέντευξη του ο εν Σορβόννη λατινιστής A. Grandazzi, δεν είναι παρά η Αρχαιολογία των κειμένων. Και η Αρχαιολογία δεν είναι παρά η Φιλολογία της πέτρας και του μαρμάρου». Οι φιλόλογοι που καλούνται να «αρχαιολογήσουν» τα κείμενα οφείλουν, κατά Νίτσε, να έχουν βιώματα. Το βίωμα είναι απαραίτητο, στη συλλογιστική του, για να κατανοηθεί η αρχαιότητα και αντιστρόφως η κατανόηση της αρχαιότητας είναι αναγκαία για να ερμηνευθεί το παρόν. Η αρχαιότητα πρέπει να ασκεί επίδραση στο εδώ και τώρα, διαφορετικά καταλήγει σαν «μια μυρωδιά μούχλας» (σ. 63). Την αρχαιότητα, σημειωτέον, δεν θα πρέπει, κατά τον φιλόσοφο, να την εξιδανικεύουμε, η αρχαιότητα είναι αυτό που ήταν, με τις χρυσές και τις μελανές πτυχές της.
Ο φιλόλογος θα πρέπει να είναι, επίσης, ολκής, μανιακός εραστής της επιστήμης του, αφοσιωμένος σε αυτήν ψυχή τε και σώματι. Τέτοιοι φιλόλογοι ισχυρίζεται πως σπανίζουν ήδη στην εποχή του. Θεωρεί πως οι 99 στους 100 φιλολόγους δεν κάνουν για φιλόλογοι, διότι δεν ξέρουν να προσεγγίζουν την ελληνική αρχαιότητα μετά λατρείας, ως κάτι το ιερό και το υψηλό. Έθεσε ψηλά τον πήχη για το σινάφι μας.
Πώς πρέπει να διαβάζει κανείς τα κείμενα; Lento, προτείνει ο Γερμανός στοχαστής, δηλαδή, η ανάγνωση θα πρέπει να είναι αργή και προσεκτική, εις βάθος, μπρος και πίσω. Το είδος αυτό της ανάγνωσης φαίνεται να έρχεται σε πλήρη αντίφαση με τη σημερινή εποχή, την εποχή της ταχύτητας, της ανυπομονησίας και της οθόνης.
Ο Βερτουδάκης είναι ένας αρτίστας του λόγου, ένας λόγιος και βαθιά πεπαιδευμένος. Αυτό διακρίνεται κυρίως στα Επιλεγόμενα του βιβλίου. Η έκδοση είναι δίγλωσση. Υπάρχουν 22 αποσπάσματα για τη Φιλολογία και τους θεράποντές της, αντικριστά το γερμανικό πρωτότυπο με την ελληνική μετάφραση. Σύντομες σημειώσεις λειτουργούν διευκρινιστικά προς ορισμένα σημεία των αποσπασμάτων. Το βιβλίο είναι σχετικά σύντομο και διαβάζεται γρήγορα. Είναι απαύγασμα της αγάπης του συγγραφέα για τους Γερμανούς, και για τον Νίτσε ιδιαιτέρως. Ευτυχώς για μας, για να γνωρίσουμε τι άποψη είχε ο Γερμανός στοχαστής για τη Φιλολογία και τους φιλολόγους, μέσα από αυτήν τη σταχυολόγηση που γίνεται για πρώτη φορά στη Διεθνή Βιβλιογραφία (βλ. Πρόλογο, σ. 11).
Ο Βερτουδάκης είναι ένας φιλόλογος που διατρανώνει και μέσα από το παρόν του πόνημα ότι η Φιλολογία είναι επιστήμη με διάσταση συγχρονική και συνάμα διαχρονική. Το παρελθόν δεν είναι μουσειακό είδος, λαμβάνει αξία μόνο όταν μεταλαμβάνει στα νάματα του παρόντος, άποψη του ιδίου του Νίτσε άλλωστε.