Ἡ Συστηματικὴ Χρῆσις τοῦ Πάθους ὡς Τεχνικὴ Νομιμοποιήσεως στοὺς Πρώτους Δικανικοὺς Λόγους τοῦ Δημοσθένους (Or. 27–31)

του

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

- φιλολόγου

Ἡ Ἐκδίκησις τοῦ Ὀρφανοῦ: Ὁ Νεαρὸς Δημοσθένης στὴν Ἀγορὰ (Δικαστήριο)
Ἀγωνίζεται ὑπὲρ τῆς Δικαιοσύνης.

Περίληψις

Ἡ παροῦσα μελέτη ἔχει ὡς σκοπὸ νὰ ἀναλύσει τὸν ρόλο τοῦ πάθους (τῆς συναισθηματικῆς ἐπικλήσεως) ὡς κύριου ῥητορικοῦ μέσου στοὺς πέντε πρώτους δικανικοὺς λόγους τοῦ Δημοσθένους, οἱ ὁποῖοι ἀφοροῦν στὴν διεκδίκηση τῆς περιουσίας του ἀπὸ τοὺς κηδεμόνες του. Ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ χρήση τοῦ οἴκτου (ἔλεος) καὶ τῆς δείνωσης (ἐξόργιση) δὲν εἶναι ἁπλῶς μία ἐπιλογή, ἀλλὰ μία στρατηγικὴ ἀναγκαιότητα γιὰ νὰ νομιμοποιηθεῖ ὁ νέος ῥήτορας ἀπέναντι στοὺς δικαστὲς (Ἡλιαστὲς) καὶ τὴν κοινωνία, ἰδίως ἀντιμετωπίζοντας ἀντιδίκους μὲ ἰσχυρὴ κοινωνικὴ θέση. Ἡ κατασκευὴ τοῦ ἤθους τοῦ ἀδικημένου ὀρφανοῦ χρησιμοποεῖται ὡς βάση γιὰ νὰ προβάλει τὴν οἰκογενειακὴ τιμή καὶ νὰ γενικεύσει τὴν ἀδικία ὡς ἀπειλὴ γιὰ τὴν εὐνομία τῆς πολιτείας.

1. Εἰσαγωγὴ καὶ Θέση τοῦ Θέματος

Οἱ Ἐπιτροπικοὶ Λόγοι (27–31) ἀποτελοῦν τὰ πρῶτα σωζόμενα κείμενα ἀπὸ τὴν ῥητορικὴ σταδιοδρομία τοῦ Δημοσθένους καὶ εἶναι κρίσιμα γιὰ τὴν κατανόηση τῆς πρώιμης τεχνικῆς πειθοῦς του. Ἂν λάβουμε ὑπ’ ὄψιν τὸ ἀθηναϊκὸ δικαστικὸ σύστημα, ὅπου ἡ ἀπόφαση τοῦ πολυπληθοῦς δικαστηρίου ἐπηρέαζετο ἔντονα ἀπὸ τὸ συναίσθημα, ἡ διαχείριση τοῦ πάθους ἦταν καθοριστικὴ γιὰ τὴν ἐπιτυχία. Ἡ μελέτη αὐτὴ ὑποστηρίζει ὅτι ὁ Δημοσθένης χρησιμοποεῖ τὸ πάθος ὄχι ὡς ἁπλὸ συμπλήρωμα, ἀλλὰ ὡς βασικὸ δομικὸ στοιχεῖο τῆς ἐπιχειρηματολογίας του, μετατρέποντας τὴν οἰκονομικὴ διαμάχη σὲ ἕνα δρᾶμα ἠθικῆς ἀποκατάστασης ὑψηλῆς ἔντασης.

2. Οἱ Τρεῖς Ἄξονες τῆς Παθητικῆς Ῥητορικῆς

Ἡ στρατηγικὴ τοῦ Δημοσθένους γιὰ τὴν ἐφαρμογὴ τοῦ πάθους ἀναπτύσσεται σὲ τρεῖς διαδοχικὲς ἑνότητες, ποὺ ἔχουν ὡς στόχο τὴν σταδιακὴ αὔξηση τῆς συναισθηματικῆς συμμετοχῆς τῶν δικαστῶν.

2.1. Ἡ Κατασκευὴ τοῦ Ἤθους τῆς Εὐάλωτης Θέσης

Ὁ ῥήτορας, ἀντὶ νὰ προβάλει τὴν ῥητορικὴ του δεινότητα, ἐπιδιώκει νὰ χτίσει ἕνα ἦθος ἀδικούμενου ὀρφανοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀνίσχυρος καὶ ἄπειρος ἀπέναντι στὶς δικαστικὲς διαδικασίες.

• Ἡ Ἀντιπαράθεση τῆς Ἀπειρίας: Ἡ διαρκὴς ὑπογράμμιση τῆς νεότητάς του καὶ τῆς ἀπειρίας του σὲ «πράγματα» (Πρβλ. Κατ’ Ἀφόβου Α´, 27.2) δημιουργεῖ μία ῥητορικὴ ἀνισότητα. Ἡ ἀντίθεση αὐτὴ μὲ τὴν ἱκανότητα καὶ τὴν «παρασκευὴ» (προετοιμασία) τῶν ἀντιδίκων νομιμοποιεῖ τὴν ἔκκληση πρὸς τὸν οἶκτο.
• Ἡ Ἔλλειψη Ὑποστήριξης: Ἡ δήλωση γιὰ τὴν ἀπουσία ἰσχυρῶν φίλων καὶ συγγενῶν καθιστᾷ τὸν ῥήτορα ἀπόλυτα ἐξαρτημένο ἀπὸ τὴν ἀμεροληψία τοῦ δικαστηρίου. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο, οἱ κηδεμόνες καθίστανται διπλῶς ἔνοχοι: γιὰ τὴν οἰκονομικὴ ἀπάτη καὶ γιὰ τὴν ἠθικὴ προδοσία τῆς ὑποχρέωσης προστασίας.

2.2. Ἡ Ἀνάδειξη τῆς Οἰκογενειακῆς Ἀγωνίας

Τὸ πάθος κορυφοῦται μὲ τὴν ἀλλαγὴ τοῦ θέματος ἀπὸ οἰκονομικὸ σὲ ζήτημα τιμῆς καὶ κοινωνικῆς ἐπιβίωσης.

• Τὸ Δρᾶμα τῆς Ἀδελφῆς: Ἡ θέση τῆς μητέρας καὶ τῆς ἀδελφῆς ἀποτελεῖ τὸν κεντρικὸ συναισθηματικὸ μοχλό. Ἡ ἀπώλεια τῆς προικός, ὡς συνέπεια τῆς κακοδιαχείρισης, ἑρμηνεύεται ὡς ἀδυναμία γάμου (ἐκδόσεως) τῆς ἀδελφῆς. Αὐτὸ δὲν εἶναι ἁπλῶς οἰκονομικὸ πρόβλημα, ἀλλὰ κοινωνικὴ ἀτίμωση γιὰ ὅλη τὴν οἰκογένεια στὴν ἀθηναϊκὴ κοινωνία.
• Ἡ Ἠθικὴ Καταδίκη τῆς Ἀχαριστίας: Ἡ προδοσία ἀπὸ «συγγενεῖς ὄντες» προβάλλεται ὡς ὕψιστο ἠθικὸ σφάλμα. Ἡ οἰκειότητα τῆς σχέσης δίνει μεγαλύτερο βάρος ὀργῆς (δείνωσις) στὰ μάτια τῶν δικαστῶν, ἐνεργοποιώντας τὴν ἀπαίτηση γιὰ παραδειγματικὴ τιμωρία.

2.3. Ἡ Σύνδεση τῆς Ἀδικίας μὲ τὴν Πολιτειακὴ Τάξη

Ἡ τελικὴ κλιμάκωση τοῦ πάθους ἐπεκτείνει τὴν προσωπικὴ ἀδικία σὲ κίνδυνο γιὰ τοὺς νόμους τῆς πόλεως.

• Θεματοφύλακες τῆς Εὐνομίας: Ὁ Δημοσθένης τοποθετεῖ τοὺς Ἡλιαστὲς ὡς ἀμύντορες τῶν νόμων ποὺ προστατεύουν τοὺς ὀρφανούς. Ἡ ἀθώωση τῶν ἐπιτρόπων θὰ θεωρεῖτο ὡς προσβολὴ (ὕβρις) κατὰ τοῦ νόμου καὶ θὰ δημιουργοῦσε ἕνα διαβρωτικὸ προηγούμενο γιὰ τὴν κοινωνικὴ δικαιοσύνη.
• Ἡ Ῥητορικὴ τῆς Βασάνου: Στοὺς λόγους Πρὸς Ὀνήτορα, ἡ ἄρνηση τοῦ ἀντιδίκου νὰ παραδώσει δούλους σὲ βάσανο (ποὺ θεωρεῖτο ἡ «ἀκριβεστάτη πίστη» σὲ σχέση μὲ τὶς μαρτυρίες) ἐκμεταλλεύεται ῥητορικὰ ὡς ἀδιάψευστο τεκμήριο τῆς ἐνοχῆς καὶ τῆς δόλιας πρόθεσης. Αὐτὴ ἡ ἄρνηση ἐξάπτει τὴν ὀργὴ τῶν δικαστῶν, καθώς ἀποδεικνύει τὴν προσπάθεια συγκάλυψης τῆς ἀλήθειας.

3. Συμπέρασμα καὶ Ἡ Συμβολὴ τοῦ Ῥήτορος

Ἡ ἀνάλυση τῶν Ἐπιτροπικῶν Λόγων ἀποδεικνύει ὅτι ὁ Δημοσθένης χρησιμοποεῖ τὸ πάθος ὄχι ὡς διακοσμητικὸ στοιχεῖο, ἀλλὰ ὡς βασικὸ μέσο πειθοῦς ποὺ ἀναπληρώνει τὴν ἀδυναμία νὰ παρουσιάσει ἁπλῶς λογιστικὲς ἀποδείξεις ἀπέναντι στὴν ἀπάτη. Ἡ συμβολὴ τοῦ ῥήτορος ἔγκειται στὴν δημιουργία ἑνὸς συστήματος ὅπου ἡ ἠθικὴ νομιμοποίηση τοῦ ὀρφανοῦ κερδίζεται μέσω τῆς συναισθηματικῆς φόρτισης τῆς οἰκογενειακῆς ἀγωνίας. Ἡ στρατηγικὴ αὐτὴ τοῦ ἐξασφάλισε τὴν περιουσία του καὶ, κυριώτερο, τὸν καθιέρωσε ὡς ἀκέραιο πολίτη καὶ ὑπερασπιστὴ τοῦ δικαίου ἀπὸ τὰ νεανικά του χρόνια, γεγονὸς ποὺ ἦταν καθοριστικὸ γιὰ τὴν μετέπειτα πολιτική του πορεία.

Σύντομη Βιβλιογραφία γιὰ τὴ Χρήση τοῦ Πάθους στοὺς Ἐπιτροπικοὺς Λόγους τοῦ Δημοσθένους: 

Παρακάτω ἀναφέρονται βασικὰ ἔργα καὶ μελέτες ποὺ ἀφοροῦν στὴ ρητορικὴ τοῦ Δημοσθένους, ἰδίως στὴ χρήση τοῦ πάθους (συναισθηματικὴ ἔκκληση) καὶ τοῦ ἤθους (χαρακτήρας) στοὺς πρώτους δικανικοὺς λόγους του (Or. 27–31).

Α. Κύριες Πηγὲς (Ἀρχαῖα Κείμενα)

• Δημοσθένης, Λόγοι (Or. 27–31). Σημείωσις: Ἡ αὐτοψία τῶν κειμένων (Κατ’ Ἀφόβου Α´, Β´, Πρὸς Ὀνήτορα Α´, Β´, Κατὰ Ζηνοθέμιδος) εἶναι ἀπαραίτητη γιὰ τὴν ἀνάλυση τῆς παθητικῆς ῥητορικῆς.

• Ἀριστοτέλης, Ῥητορική. Σημείωσις: Τὸ ἔργο αὐτὸ παρέχει τὴ θεωρητικὴ βάση γιὰ τὴν κατανόηση τῶν τρόπων πειθοῦς (Logos, Ethos, Pathos) στὴν κλασικὴ ρητορική.

Β. Σύγχρονες Μελέτες καὶ Ἀναλύσεις

• Kennedy, George A., The Art of Persuasion in Greece (Princeton University Press, 1963). Σημείωσις: Κλασσικὸ ἔργο γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς ρητορικῆς. Ἐξετάζει τὶς τεχνικὲς τοῦ Δημοσθένους στὸ πλαίσιο τῆς δικανικῆς πρακτικῆς.
• Yunis, Harvey, Taming Democracy: Models of Political Rhetoric in Classical Athens (Cornell University Press, 1996). Σημείωσις: Προσφέρει μίαν εὐρύτερη ἀνάλυση τοῦ ρόλου τῆς ρητορικῆς ὡς μέσου πολιτικῆς νομιμοποιήσεως στὴν Ἀθήνα. Ἐφαρμόσιμος στὴν κατασκευὴ τοῦ ἤθους τοῦ Δημοσθένους.
• Hansen, Mogens Herman, The Athenian Democracy in the Age of Demosthenes (Blackwell Publishing, 1999). Σημείωσις: Ἀν καὶ γενικότερο, βοηθᾶ στὴν κατανόηση τοῦ θεσμικοῦ καὶ κοινωνικοῦ πλαισίου τῶν Ἡλιαστικῶν δικαστηρίων, ὅπου ἡ ἔκκληση στὸ πάθος ἦταν κρίσιμη.
• Usher, Stephen, Greek Oratory: Tradition and Originality (Oxford University Press, 1999). Σημείωσις: Ἀναλύει τὶς τεχνικὲς τῶν Ἑλλήνων ῥητόρων, συμπεριλαμβανομένης τῆς καινοτομίας τοῦ Δημοσθένους σὲ σχέση μὲ προγενέστερους λογογράφους (π.χ. Ἰσαῖος).