ΤΟ "ΔΙΣ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ" ΤΟΥ ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ

επιμέλεια

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ

- φιλόλογος

Δὶς κατηγορούμενος

Το «Δὶς κατηγορούμενος» είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και αυτοαναφορικά έργα του Λουκιανού. Ξεχωρίζει γιατί προσφέρει μια ματιά στις δικές του καλλιτεχνικές ανησυχίες, τη σχέση του με τις λογοτεχνικές μορφές που επέλεξε και την παιχνιδιάρικη υπεράσπισή του ενάντια σε αντιλαμβανόμενες κριτικές.

Η Υπόθεση:

Ο πυρήνας του έργου είναι ένα αλληγορικό δικαστικό δράμα που διαδραματίζεται στην ουράνια σφαίρα. Ο Λουκιανός, ο ίδιος ο συγγραφέας (αν και δεν αναφέρεται ρητά σε κάθε μέρος, είναι σαφώς το θέμα), είναι «δις κατηγορούμενος» από δύο προσωποποιημένες οντότητες:

* Ρητορική: Αυτή η κατηγορία προέρχεται από το προηγούμενο επάγγελμά του. Ο Λουκιανός ξεκίνησε την καριέρα του ως ρήτορας, εκφωνώντας ομιλίες και διδάσκοντας την τέχνη της πειθούς. Η Ρητορική νιώθει προδομένη επειδή ο Λουκιανός την εγκατέλειψε για μια νέα, «απρεπή» μορφή γραφής – τον σατιρικό διάλογο. Τον κατηγορεί ότι υποβαθμίζει την ευγενή τέχνη της αναμειγνύοντας σοβαρά φιλοσοφικά στοιχεία με ανάλαφρο, ακόμη και χυδαίο, χιούμορ.

* Διάλογος: Παραδόξως, ο Διάλογος, η ίδια η μορφή που τώρα υποστηρίζει ο Λουκιανός, επίσης του απευθύνει μια κατηγορία. Ο Διάλογος, ο οποίος παραδοσιακά κατοικούσε στους φιλοσοφικούς κύκλους του Πλάτωνα και τον σοβαρό λόγο, παραπονιέται ότι ο Λουκιανός τον έχει διαφθείρει. Έχει εισαγάγει γέλιο, ειρωνεία και στοιχεία κωμωδίας, μετατρέποντάς τον σε κάτι λιγότερο «καθαρό» και πιο προσιτό στον κοινό άνθρωπο.

Η Δίκη και η Υπεράσπιση:

Ο Λουκιανός οδηγείται ενώπιον ενός θεϊκού δικαστηρίου, στο οποίο προεδρεύει η Δίκη, με παρόντες άλλους θεούς όπως ο Δίας και ο Ερμής. Του δίνεται η ευκαιρία να υπερασπιστεί τον εαυτό του ενάντια και στους δύο κατήγορους.

Η υπεράσπιση του Λουκιανού είναι χαρακτηριστική του πνεύματός του και της αυτογνωσίας του:

* Εναντίον της Ρητορικής: Υποστηρίζει ότι δεν εγκατέλειψε τη Ρητορική από ασέβεια, αλλά επειδή τη βρήκε υπερβολικά πομπώδη, επιρρεπή στην κολακεία και συχνά χρησιμοποιούμενη για άνανδρους σκοπούς. Υπονοεί ότι η σημερινή του γραφή, αν και χιουμοριστική, εξακολουθεί να χρησιμοποιεί ρητορικές δεξιότητες αλλά για έναν υψηλότερο σκοπό: να αποκαλύψει την κακία και την ανοησία. Προτείνει ότι απλώς τελειοποίησε τη Ρητορική, αφαιρώντας της τις υπερβολές της.

* Εναντίον του Διαλόγου: Η υπεράσπισή του στον Διάλογο είναι ίσως πιο αποκαλυπτική της καλλιτεχνικής του αποστολής. Παραδέχεται ότι «αναμείγνυε» πράγματα, αλλά ισχυρίζεται ότι το έκανε για να κάνει τον Διάλογο πιο ελκυστικό και αποτελεσματικό. Υποστηρίζει ότι ενσταλάζοντάς του χιούμορ και καθιστώντας τον προσιτό, τον έσωσε από το να γίνει βαρετός και να φτάνει μόνο σε λίγους εκλεκτούς. Προτείνει ότι τον έκανε πιο ζωντανό και εύγευστο για ένα ευρύτερο κοινό, αυξάνοντας έτσι την επιρροή του. Μετατρέπει τη σοβαρή φιλοσοφική διερεύνηση σε μια διασκεδαστική και διαφωτιστική μορφή.

Θέματα και Σημασία:

* Καλλιτεχνική Αυτοδικαίωση: Το έργο είναι, από πολλές απόψεις, το καλλιτεχνικό μανιφέστο του Λουκιανού. Υπερασπίζεται τον μοναδικό του συνδυασμό φιλοσοφικής σοβαρότητας και σατιρικού χιούμορ, εξηγώντας γιατί επέλεξε να καινοτομήσει μέσα στη μορφή του διαλόγου.

* Η Φύση των Λογοτεχνικών Μορφών: Ο Λουκιανός εξερευνά τα όρια και τις προσδοκίες των λογοτεχνικών ειδών. Αμφισβητεί τους παραδοσιακούς άκαμπτους ορισμούς της ρητορικής και του φιλοσοφικού διαλόγου, διεκδικώντας το δικαίωμά του να τους συνδυάζει και να τους μεταμορφώνει.

* Καινοτομία έναντι Παράδοσης: Η βασική σύγκρουση είναι μεταξύ της τήρησης των καθιερωμένων λογοτεχνικών παραδόσεων και της ελευθερίας να καινοτομείς και να δημιουργείς νέες μορφές. Ο Λουκιανός τάσσεται σταθερά υπέρ της καινοτομίας, υποστηρίζοντας τη ζωντάνια που προέρχεται από το σπάσιμο των καλουπιών.

* Το Χιούμορ ως Εργαλείο: Υποστηρίζει έμμεσα τη δύναμη του χιούμορ και της ειρωνείας ως ισχυρά εργαλεία για σχολιασμό, κριτική, ακόμη και εκπαίδευση, αντί για απλή ψυχαγωγία.

* Αυτοβιογραφική Εισαγωγή: Το «Δὶς κατηγορούμενος» προσφέρει σπάνια αυτοβιογραφική γνώση του πνευματικού ταξιδιού του Λουκιανού και των καλλιτεχνικών του αγώνων. Αποκαλύπτει την επίγνωσή του για το δικό του ξεχωριστό ύφος και την αποφασιστικότητά του να το επιδιώξει παρά την πιθανή κριτική τόσο από τους παραδοσιοκράτες όσο και από τους πουριτανούς της νέας του επιλεγμένης μορφής.

Εν Τέλει: 

Ουσιαστικά, το «Δὶς κατηγορούμενος» είναι ένα έξυπνο και άκρως προσωπικό έργο όπου ο Λουκιανός, μέσω μιας πνευματώδους αλληγορικής δίκης, αρθρώνει και υπερασπίζεται τη μοναδική του συμβολή στην ελληνική λογοτεχνία: τον σατιρικό διάλογο που συνδυάζει τη σοβαρή έρευνα με την οξεία ευφυΐα και τη λαϊκή απήχηση. Είναι μια απόδειξη της αυτοπεποίθησής του ως καλλιτέχνη και της διορατικής του ανάλυσης της δικής του δημιουργικής διαδικασίας