Η αγωγή που διαμορφώνει ελεύθερους πολίτες

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Η αγωγή που διαμορφώνει ελεύθερους πολίτες

- Οι στόχοι της παιδείας –

Σκοπός της διδασκαλίας καθενός από τα μαθήματα των εγκυκλίων σπουδών

    Στο έβδομο και όγδοο βιβλίο ο φιλόσοφος εξετάζει το άριστο πολίτευμα και υποστηρίζει ότι προϋπόθεση για την ύπαρξη και εξέλιξή του είναι η κατάλληλη παιδεία, καθώς οι νέοι πρέπει να παίρνουν μόρφωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, η παραμέληση της αγωγής των πολιτών βλάπτει το ίδιο το πολίτευμα· επίσης, είναι αναγκαία η κοινή διαπαιδαγώγηση σε όλους τους πολίτες από τη στιγμή που και οι στόχοι της πόλης είναι κοινοί. Στη συνέχεια διατυπώνει τις απόψεις του για το πρόγραμμα της αγωγής που διαμορφώνει αληθινά ελεύθερους πολίτες.

***

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ

ΑΡΙΣΤ Πολ 1337a33–1338b8

    Ὅτι μὲν οὖν νομοθετητέον περὶ παιδείας καὶ ταύτην κοινὴν ποιητέον, φανερόν· τίς δ’ ἔσται ἡ παιδεία καὶ πῶς (35) χρὴ παιδεύεσθαι, δεῖ μὴ λανθάνειν. νῦν γὰρ ἀμφισβητεῖται περὶ τῶν ἔργων. οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι δεῖν μανθάνειν τοὺς νέους οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον, οὐδὲ φανερὸν πότερον πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος· ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν (40) παιδείας ταραχώδης ἡ σκέψις καὶ δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά (πάντα γὰρ εἴληφε ταῦτα κριτάς τινας)·

[ΜΤΦΡ] Ότι λοιπόν πρέπει να υπάρχη νομοθετική πρόνοια διά την παιδείαν και ότι αύτη πρέπει να καταστή κοινή, απεδείχθη διά των ανωτέρω· τις όμως είναι η (προσήκουσα) παιδεία και κατά τίνα τρόπον (35) πρέπει οι νέοι να εκπαιδεύωνται, δεν πρέπει να μείνη ακαθόριστον· διότι σήμερον υπάρχει διαφωνία ως προς τα έργα άτινα θα αποτελέσουν αντικείμενα σπουδής, καθ' όσον δεν παραδέχονται πάντες ότι τα αυτά πρέπει να μανθάνουν ούτε όταν την αρετήν, ούτε όταν τον άριστον βίον επιδιώκουν, ουδέ είναι καθωρισμένον εάν η εκπαίδευσις πρέπει να αποβλέπη μάλλον εις την ανάπτυξιν του πνεύματος ή εις την διάπλασιν του ήθους της ψυχής. (40) Εκ των συγκεχυμένων τούτων απόψεων παρακωλύεται η ορθή παιδεία και εξ ουδενός καθίσταται φανερόν τι πρέπει να επιδιώκεται, τα προς τον βίον χρήσιμα ή τα προς αρετήν αποβλέποντα ή τα περιττά· διότι έκαστον τούτων κατέστη αντικείμενον διαφόρων κρίσεων.

[1337b] περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον (καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιμῶσιν, ὥστ’ εὐλόγως διαφέρονται καὶ πρὸς τὴν ἄσκησιν αὐτῆς). ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, (5) οὐκ ἄδηλον· ὅτι δὲ οὐ πάντα, διῃρημένων τῶν τε ἐλευθερίων ἔργων καὶ τῶν ἀνελευθερίων φανερόν, <καὶ> ὅτι τῶν τοιούτων δεῖ μετέχειν ὅσα τῶν χρησίμων ποιήσει τὸν μετέχοντα μὴ βάναυσον. βάναυσον δ’ ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν καὶ τέχνην ταύτην καὶ μάθησιν, ὅσαι πρὸς τὰς χρήσεις καὶ (10) τὰς πράξεις τὰς τῆς ἀρετῆς ἄχρηστον ἀπεργάζονται τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων [ἢ τὴν ψυχὴν] ἢ τὴν διάνοιαν. διὸ τάς τε τοιαύτας τέχνας ὅσαι τὸ σῶμα παρασκευάζουσι χεῖρον διακεῖσθαι βαναύσους καλοῦμεν, καὶ τὰς μισθαρνικὰς ἐργασίας· ἄσχολον γὰρ ποιοῦσι τὴν διάνοιαν καὶ ταπεινήν (15). ἔστι δὲ καὶ τῶν ἐλευθερίων ἐπιστημῶν μέχρι μὲν τινὸς ἐνίων μετέχειν οὐκ ἀνελεύθερον, τὸ δὲ προσεδρεύειν λίαν πρὸς ἀκρίβειαν ἔνοχον ταῖς εἰρημέναις βλάβαις. ἔχει δὲ πολλὴν διαφορὰν καὶ τὸ τίνος ἕνεκεν πράττει τις ἢ μανθάνει· τὸ μὲν γὰρ αὑτοῦ χάριν ἢ φίλων ἢ δι’ ἀρετὴν οὐκ ἀνελεύθερον,(20)  ὁ δὲ αὐτὸ τοῦτο πράττων δι’ ἄλλους πολλάκις θητικὸν καὶ δουλικὸν δόξειεν ἂν πράττειν.

[ΜΤΦΡ] Και περί μεν των προς αρετήν τεινόντων ουδεμία υπάρχει ομοφωνία, διότι δεν τιμούν πάντες την αυτήν αρετήν και συνεπώς ευλόγως διαφέρονται ως προς την αντίληψιν των εις αυτήν τεινόντων. Και το ότι μεν εκ των χρησίμων πρέπει να διδάσκωνται τα αναγκαία, (5) δεν αμφισβητείται· φανερόν όμως είναι ότι, διακρινομένων των έργων εις έργα προσήκοντα και μη προσήκοντα εις ελευθέρους, δεν πρέπει να διδάσκωνται πάντα, αλλ' εκείνα εκ των χρησίμων τα οποία δεν είναι φόβος να καταστήσουν τον μετέχοντα τούτων βάναυσον. Βάναυσον δε έργον πρέπει τούτο να θεωρούμεν και βαναύσους τέχνας και μαθήσεις εκείνας, (10) όσαι καθιστούν το σώμα των ελευθέρων ή την ψυχήν ή την διάνοιαν άχρηστον διά τας πράξεις της αρετής. Διό και βαναύσους αποκαλούμεν τας τέχνας εκείνας, όσαι περιάγουν το σώμα εις χειροτέραν κατάστασιν, και τας επί μισθώ εργασίας· διότι αύται απασχολούν την διάνοιαν και ταπεινήν καθιστούν ταύτην. (15) Αλλά και των ελευθερίων επιστημών η σπουδή μέχρις ενός σημείου προβαίνουσα δεν είναι ανελεύθερον έργον, ενώ τουναντίον η άκρα προσήλωσις προς εκμάθησιν τούτων εις την εντέλειαν καθίσταται υπαιτία των προειρημένων επιβλαβών συνεπειών, έχει όμως πολλήν την διαφοράν και το «τίνος ένεκεν» πράττει τις ή μανθάνει τι· διότι εάν πράττη ή μανθάνη τι χάριν εαυτού ή των φίλων του ή της αρετής, (20) δεν είναι ανελεύθερον· ο δε το αυτό τούτο πράττων χάριν των άλλων θα ηδύνατο να θεωρηθή ως ασκών βάναυσον και δουλικόν έργον.

    Αἱ μὲν οὖν καταβεβλημέναι νῦν μαθήσεις, καθάπερ ἐλέχθη πρότερον, ἐπαμφοτερίζουσιν· ἔστι δὲ τέτταρα σχεδὸν ἃ παιδεύειν εἰώθασι, γράμματα καὶ γυμναστικὴν καὶ μουσικὴν καὶ (25) τέταρτον ἔνιοι γραφικήν, τὴν μὲν γραμματικὴν καὶ γραφικὴν ὡς χρησίμους πρὸς τὸν βίον οὔσας καὶ πολυχρήστους, τὴν δὲ γυμναστικὴν ὡς συντείνουσαν πρὸς ἀνδρείαν· τὴν δὲ μουσικὴν ἤδη διαπορήσειεν ἄν τις. νῦν μὲν γὰρ ὡς ἡδονῆς χάριν οἱ πλεῖστοι μετέχουσιν αὐτῆς· οἱ δ’ ἐξ ἀρχῆς ἔταξαν ἐν παιδείᾳ(30) διὰ τὸ τὴν φύσιν αὐτὴν ζητεῖν, ὅπερ πολλάκις εἴρηται, μὴ μόνον ἀσχολεῖν ὀρθῶς ἀλλὰ καὶ σχολάζειν δύνασθαι καλῶς. αὕτη γὰρ ἀρχὴ πάντων μία· καὶ πάλιν εἴπωμεν περὶ αὐτῆς. εἰ δ’ ἄμφω μὲν δεῖ, μᾶλλον δὲ αἱρετὸν τὸ σχολάζειν τῆς ἀσχολίας καὶ τέλος, ζητητέον (35) ὅ τι δεῖ ποιοῦντας σχολάζειν. οὐ γὰρ δὴ παίζοντας· τέλος γὰρ ἀναγκαῖον εἶναι τοῦ βίου τὴν παιδιὰν ἡμῖν. εἰ δὲ τοῦτο ἀδύνατον, καὶ μᾶλλον ἐν ταῖς ἀσχολίαις χρηστέον ταῖς παιδιαῖς (ὁ γὰρ πονῶν δεῖται τῆς ἀναπαύσεως, ἡ δὲ παιδιὰ χάριν ἀναπαύσεώς ἐστιν· τὸ δ’ ἀσχολεῖν συμβαίνει (40) μετὰ πόνου καὶ συντονίας), διὰ τοῦτο δεῖ παιδιὰς εἰσάγεσθαι καιροφυλακοῦντας τὴν χρῆσιν, ὡς προσάγοντας φαρμακείας χάριν. ἄνεσις γὰρ ἡ τοιαύτη κίνησις τῆς ψυχῆς, καὶ διὰ τὴν ἡδονὴν ἀνάπαυσις.

[ΜΤΦΡ] Τα καθιερωμένα λοιπόν μαθήματα, καθώς και πρότερον ελέχθη, επαμφοτερίζουν. Είναι δε τέσαρες περίπου οι κλάδο» τους οποίους συνήθως διδάσκουν, «γράμματα», «γυμναστική», «μουσική», και (25) τέταρτον η ιχνογραφία, την οποίαν τινές διδάσκουν· και τα μεν γράμματα διδάσκονται επειδή είναι χρήσιμα εις τον βίον και πολλών αναγκών εις πολλάς περιστάσεις εξυπηρετικά, η δε γυμναστική ως συντελεστική προς την ανδρείαν. Διά την ανάγκην όμως της μουσικής, θα ηδύνατο τις να ευρεθή εις αμηχανίαν. Διότι σήμερον οι μεν πλείστοι απολαύουν αυτής χάριν απλής τέρψεως, οι δε παλαιοί είχον τάξει αυτήν ως στοιχείον παιδείας, (30) καθ' όσον αυτή η φύσις απαιτεί, όπερ πολλάκις ελέχθη, όπως ο άνθρωπος δύναται όχι μόνον ορθώς εις τα έργα του να ενασχολήται, αλλά και καλώς της σχολής του να χρησιμοποιή τον χρόνον· διότι, ίνα και πάλιν επανέλθωμεν εις αυτήν, η φύσις είναι η βάσις πάσης μαθήσεως. Διότι εάν εις αμφότερα πρέπει να καταγινώμεθα, προτιμοτέρα δε της ενασχολήσεως είναι η μη ενασχόλησις εις τα αναγκαία και εγγύτερα προς τον τελικόν σκοπόν, (35) οφείλομεν να επιζητώμεν διά τίνων ενασχολήσεων άλλως πρέπει να διάγωμεν τον χρόνον τούτον της σχολής. Διότι ο χρόνος ούτος δεν πρέπει να διάγεται εν παιδιαίς, καθ' όσον τότε η παιδιά θα προεβάλλετο ως τελικός σκοπός του βίου ημών, κατ' ανάγκην. Εάν δε τούτο είναι άτοπον βεβαίως, μάλλον κατά τον χρόνον της εργασίας δέον να κάμνωμεν χρήσιν των παιδιών, (καθ' όσον ο κοπιάζων έχει ανάγκην αναπαύσεως, η παιδιά είναι τρόπος τις αναπαύσεως, (40) η δε εργασία συντελείται διά κόπου και συντόνου συγκεντρώσεως των δυνάμεων)· διά τούτο πρέπει εις την κατάλληλον ώραν να εισάγωμεν την χρήσιν των παιδιών, κατά ένα τρόπον προσάγοντες ταύτην ως φάρμακον αναψυχής· διότι η τοιαύτη κίνησις της ψυχής είναι ανακούφισις και συνοδευομένη υπό της ευχαριστήσεως είναι εν ταυτώ και ανάπαυσις.

[1338a] τὸ δὲ σχολάζειν ἔχειν αὐτὸ δοκεῖ τὴν ἡδονὴν καὶ τὴν εὐδαιμονίαν καὶ τὸ ζῆν μακαρίως. τοῦτο δ’ οὐ τοῖς ἀσχολοῦσιν ὑπάρχει ἀλλὰ τοῖς σχολάζουσιν· ὁ μὲν γὰρ ἀσχολῶν ἕνεκά τινος ἀσχολεῖ (5) τέλους ὡς οὐχ ὑπάρχοντος, ἡ δ’ εὐδαιμονία τέλος ἐστίν, ἣν οὐ μετὰ λύπης ἀλλὰ μεθ’ ἡδονῆς οἴονται πάντες εἶναι. ταύτην μέντοι τὴν ἡδονὴν οὐκέτι τὴν αὐτὴν τιθέασιν, ἀλλὰ καθ’ ἑαυτοὺς ἕκαστος καὶ τὴν ἕξιν τὴν αὑτῶν, ὁ δ’ ἄριστος τὴν ἀρίστην καὶ τὴν ἀπὸ τῶν καλλίστων. ὥστε φανερὸν ὅτι (10) δεῖ καὶ πρὸς τὴν ἐν τῇ διαγωγῇ σχολὴν μανθάνειν ἄττα καὶ παιδεύεσθαι, καὶ ταῦτα μὲν τὰ παιδεύματα καὶ ταύτας τὰς μαθήσεις ἑαυτῶν εἶναι χάριν, τὰς δὲ πρὸς τὴν ἀσχολίαν ὡς ἀναγκαίας καὶ χάριν ἄλλων. διὸ καὶ τὴν μουσικὴν οἱ πρότερον εἰς παιδείαν ἔταξαν οὐχ ὡς ἀναγκαῖον (15) (οὐδὲν γὰρ ἔχει τοιοῦτον), οὐδ’ ὡς χρήσιμον (ὥσπερ τὰ γράμματα πρὸς χρηματισμὸν καὶ πρὸς οἰκονομίαν καὶ πρὸς μάθησιν καὶ πρὸς πολιτικὰς πράξεις πολλάς, δοκεῖ δὲ καὶ γραφικὴ χρήσιμος εἶναι πρὸς τὸ κρίνειν τὰ τῶν τεχνιτῶν ἔργα κάλλιον), οὐδ’ αὖ καθάπερ ἡ γυμναστικὴ πρὸς (20) ὑγίειαν καὶ ἀλκήν (οὐδέτερον γὰρ τούτων ὁρῶμεν γιγνόμενον ἐκ τῆς μουσικῆς)· λείπεται τοίνυν πρὸς τὴν ἐν τῇ σχολῇ διαγωγήν, εἰς ὅπερ καὶ φαίνονται παράγοντες αὐτήν. ἣν γὰρ οἴονται διαγωγὴν εἶναι τῶν ἐλευθέρων, ἐν ταύτῃ τάττουσιν. διόπερ Ὅμηρος οὕτως ἐποίησεν

[ΜΤΦΡ] Αλλ' η του βίου διατριβή εν σχολή πιστεύεται ότι (5) και καθ' εαυτήν περιέχει την ευχαρίστησιν και την ευδαιμονίαν και το ζην μακαρίως. Ταύτα όμως δεν υπάρχουν εις τους εργαζομένους, αλλ' εις τους σχολάζοντας· διότι ο εργαζόμενος ένεκεν σκοπού τινός εργάζεται, όστις κατά την αντίληψίν του δεν έχει πραγματοποιηθή, η δε ευδαιμονία είναι (πραγματοποιημένος) τελικός σκοπός, και ταύτην πάντες την φαντάζονται απηλλαγμένην λύπης και μετά της ηδονής συνδεδεμένην. Ταύτην όμως την ηδονήν δεν θεωρούν πάντες την αυτήν, αλλ' ιδίαν περί αυτής έχει έκαστος αντίληψιν και προς την ιδιοσυγκρασίαν του σύμφωνον, ο δε άριστος θεωρεί τοιαύτην την αρίστην και την από των ευγενεστάτων παραγομένην. Συνεπώς είναι φανερόν ότι (10) πρέπει διά την κατά τον χρόνον της σχολής διατριβήν να μανθάνη τις ωρισμένα πράγματα και να παιδεύεται κατά ταύτα, και η εκπαίδευσις αύτη και τα μαθήματα ταύτα χάριν εαυτού να γίνωνται, διά δε την εργασίαν να μανθάνη τα απαιτούμενα ως αναγκαία και χάριν των άλλων. Διό και οι παλαιότεροι έταξαν εις την παιδείαν την μουσικήν, όχι ως τι των προς τον βίον αναγκαίων (15) (διότι ουδεμίαν υλικήν ανάγκην εξυπηρετεί), ουδέ ως χρήσιμον (ως τα γράμματα άτινα χρειάζονται προς εξοικονόμησιν των απαιτουμένων και προς την του οίκου διοίκησιν και προς πάσαν ειδίκευσιν, και προς πολλάς πολιτικάς πράξεις· πιστεύεται δε ότι και η ιχνογραφία είναι χρήσιμος, ως επιτρέπουσα την ορθοτέραν των καλλιτεχνικών έργων εκτίμησιν), ουδέ ως την γυμναστικήν, (20) την συντελεστικήν εις την υγείαν και την αλκήν του σώματος (καθ' όσον ούτε το έν ούτε το άλλο βλέπομεν να γίνεται εκ της μουσικής). Υπολείπεται λοιπόν ότι η μουσική είναι χρήσιμος διά την κατά τον χρόνον της σχολής διατριβήν, εις τούτο δε φαίνεται αποβλέποντες (οι παλαιότεροι) παρεισήγαγον ταύτην, και τάσσουν αυτήν διά τον βίον, τον οποίον θεωρούν ότι πρέπει να διάγουν οι ελεύθεροι. Διά τούτο δε ο Όμηρος ούτως απεφάνθη:

    (25) ἀλλ’ οἶον †μέν ἐστι† καλεῖν ἐπὶ δαῖτα θαλείην, καὶ οὕτω προειπὼν ἑτέρους τινὰς «οἳ καλέουσιν ἀοιδόν» φησιν, «ὅ κεν τέρπῃσιν ἅπαντας». καὶ ἐν ἄλλοις δέ φησιν <ὁ> Ὀδυσσεὺς ταύτην ἀρίστην εἶναι διαγωγήν, ὅταν εὐφραινομένων τῶν ἀνθρώπων «δαιτυμόνες δ’ ἀνὰ δώματ’ ἀκουάζων(30) ται ἀοιδοῦ ἥμενοι ἑξείης». ὅτι μὲν τοίνυν ἔστι παιδεία τις ἣν οὐχ ὡς χρησίμην παιδευτέον τοὺς υἱεῖς οὐδ’ ὡς ἀναγκαίαν ἀλλ’ ὡς ἐλευθέριον καὶ καλήν, φανερόν ἐστιν· πότερον δὲ μία τὸν ἀριθμὸν ἢ πλείους, καὶ τίνες αὗται καὶ πῶς, ὕστερον λεκτέον περὶ αὐτῶν. νῦν δὲ τοσοῦτον ἡμῖν εἶναι πρὸ (35) ὁδοῦ γέγονεν, ὅτι καὶ παρὰ τῶν ἀρχαίων ἔχομέν τινα μαρτυρίαν ἐκ τῶν καταβεβλημένων παιδευμάτων· ἡ γὰρ μουσικὴ τοῦτο ποιεῖ δῆλον. ἔτι δὲ καὶ τῶν χρησίμων ὅτι δεῖ τινα παιδεύεσθαι τοὺς παῖδας οὐ μόνον διὰ τὸ χρήσιμον, οἷον τὴν τῶν γραμμάτων μάθησιν, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ πολλὰς(40) ἐνδέχεσθαι γίγνεσθαι δι’ αὐτῶν μαθήσεις ἑτέρας, ὁμοίως δὲ καὶ τὴν γραφικὴν οὐχ ἵνα ἐν τοῖς ἰδίοις ὠνίοις μὴ διαμαρτάνωσιν ἀλλ’ ὦσιν ἀνεξαπάτητοι πρὸς τὴν τῶν σκευῶν

[ΜΤΦΡ] (25) «Μα τέτοιον πού είναι σωστό να τον καλείς στο γιορτινό τραπέζι·» και ούτω, αφού προανέφερε άλλους τινας, που κράζουν τον τραγουδιστή, λέγει: «αυτόν, πού όλους ευφραίνει.» Και αλλαχού δε λέγει ο Οδυσσεύς ότι ο άριστος τρόπος να διέρχεται τις τον βίον του είναι όταν, καθ' ον χρόνον διαχύνεται η ευφροσύνη, «οι συνδαιτυμόνες εν τοις ανακτόροις(30) ακροάζωνται του αοιδού καθήμενοι εις την σειράν». Ότι λοιπόν υπάρχει παιδεία τις, κατά την οποίαν πρέπει να εκπαιδεύωνται τα τέκνα όχι διότι αποβλέπει εις την πρακτικήν σκοπιμότητα ή εις την αναγκαιότητα, αλλά διότι εμπρέπει εις ελευθέρους άνδρας και εις ευγένειαν ψυχής, είναι αποδεδειγμένον. Περί των ζητημάτων δε εάν αύτη είναι μία ή πλείονες τον αριθμόν, και τίνες αύται και διά ποίων μέσων επιτυγχάνονται, ύστερον ας ομιλήσωμεν· νυν δε προς αυτήν την κατεύθυνσιν τοσούτον (35) ευρισκόμεθα προκεχωρημένοι, ώστε να έχωμεν και εκ των αρχαίων τεκμήρια τινά, προερχόμενα εκ της παιδείας την οποίαν είχον καθιερώσει· η δε μουσική καθιστά τούτο δήλον. Φανερόν επίσης και τίνα των χρησίμων πρέπει να εκμανθάνουν οι νέοι, όχι μόνον διά την ειδικήν τούτων χρησιμότητα, αλλά και λόγω του ότι (40) πολλών άλλων μαθημάτων την χρησιμότητα διευκολύνουν, ως η των γραμμάτων μάθησις· ομοίως δε και την ιχνογραφίαν, όχι διά να μη σφάλλουν περί την εκτίμησιν των υπό των ιδίων αγοραζομένων και διά να είναι ανεξαπάτητοι

[1338b] ὠνήν τε καὶ πρᾶσιν, μᾶλλον δ’ ὅτι ποιεῖ θεωρητικὸν τοῦ περὶ τὰ σώματα κάλλους. τὸ δὲ ζητεῖν πανταχοῦ τὸ χρήσιμον ἥκιστα ἁρμόττει τοῖς μεγαλοψύχοις καὶ τοῖς ἐλευθερίοις. ἐπεὶ δὲ φανερὸν <τὸ> πρότερον τοῖς ἔθεσιν ἢ τῷ λόγῳ (5) παιδευτέον εἶναι, καὶ περὶ τὸ σῶμα πρότερον ἢ τὴν διάνοιαν, δῆλον ἐκ τούτων ὅτι παραδοτέον τοὺς παῖδας γυμναστικῇ καὶ παιδοτριβικῇ· τούτων γὰρ ἡ μὲν ποιάν τινα ποιεῖ τὴν ἕξιν τοῦ σώματος, ἡ δὲ τὰ ἔργα.

[ΜΤΦΡ] κατά την αγοράν και την πώλησιν ειδών οικιακής διακοσμήσεως, αλλά μάλλον διότι η σπουδή αύτη καθιστά τον άνθρωπον ικανόν εις την θεωρητικήν του σωματικού κάλλους απόλαυσιν· αλλ' εκτός τούτων, η πανταχού αναζήτησις του χρησίμου ήκιστα αρμόζει εις τους μεγαλοψύχους και τους ελευθέρους. Επειδή δε απεδείχθη ότι προηγουμένως διά των εθών και είτα διά του λόγου πρέπει να συντελήται η (5) εκπαίδευσις, και το σώμα πρότερον να αφορά και είτα το πνεύμα, είναι φανερόν εκ τούτων ότι πρέπει κατά πρώτον τα τέκνα να παραδοθούν εις την επιμέλειαν του γυμναστού και του παιδοτρίβου· εκ τούτων δε η πρώτη μεν προικίζει δι' ωρισμένων ποιοτήτων το σώμα, η δευτέρα δε αναπτύσσει ωρισμένας δεξιότητας.