Αἱ ἁπαρχαί τῆς Ἡθικῆς Φιλοσοφίας

Κ. ΠΑΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ 
- Π. Χ. ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ

 

Ἀφορμὴν λαμβάνων ἀπὸ τὰς σφαλερὰς δοξασίας τῶν Σοφιστῶν , τὰς ὁποίας μίαν πρὸς μίαν ἀναιρεῖ ὁ μέγας φιλόσοφος τῆς προχριστιανικῆς περιόδου, ὁ Σωκράτης, οἰκοδομεῖ τὴν ἠθικὴν ζωὴν καὶ τὴν ἠθικὴν διδασκαλίαν ἐπάνω εἰς ἕν στερεὸν θεμέλιον, τὸ θεμέλιον τῆς γνώσεως. Οἱ Σοφισταὶ δηλαδὴ εἶχον διδάξει ὅτι τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικον, τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ κακὸν εἶναι τρόποι συμπεριφορᾶς χωρὶς καθωρισμένον καὶ ἀπὸ ὃλους ἀποδεκτὸν περιεχόμενον. Εἶναι ἔννοιαι, αἱ ὁποίαι ὑφίστανται παραλλαγὰς κατὰ τόπους καὶ κατὰ καιροὺς ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν εἴτε ὀλίγων ἰσχυρῶν εἴτε τῆς ἀνθρωπίνης μάζης. Μία τοιαύτη θεωρία καὶ διδασκαλία ἦτο ἱκανὴ νὰ φέρῃ πλήρη ἐξάρθρωσιν τοῦ ἠθικοῦ βίου τῶν ἀνθρώπων. Ἀντιμέτωπος αὐτῆς τῆς βιοθεωρίας ὀρθοῦται ὁ Σωκράτης . Εἶναι ὁ πρῶτος ὃστις ἐξήτασε μετ’ ἐπιστήμης τὰ ἠθικὰ προβλήματα καὶ ἐστήριξεν εἰς ἀσφαλεῖς βάσεις τὴν ἠθικὴν συμπεριφορὰν τοῦ ἀνθρώπου. 

Ὁ Σωκράτης θεωρῶν ὡς θεμέλιον πάσης ἀληθοῦς σοφίας τὴν συμμόρφωσιν πρὸς τὸ παράγγελμα « γνῶθι σαυτόν », ἐδίδαξεν ὃτι ἀγαθὴ εἶναι πᾶσα συνετὴ πρᾶξις, κακὴ δὲ ἡ ἀπερίσκεπτος καὶ ἄφρων. Καὶ ἐπειδὴ οὐδεὶς εἶναι δυνατὸν νὰ πράξῃ τὸ κακόν, ἐν γνώσει του ὃτι εἶναι κακὸν (« οὐδεὶς ἑκὼν κακός »), δέν μένει παρὰ νὰ διδαχθῇ καὶ φωτισθῇ καταλλήλως περὶ αὐτοῦ. Ἡ ἀρετὴ λοιπὸν εἶναι κατὰ τὸν Σωκράτη γνῶσις. Κατὰ τὸν Ξενοφώντα (Ἀπομν. Στ΄ 9,4) ὁ Σωκράτης «σοφίαν καὶ σωφροσύνην οὐ διώριζεν» , « ἔφη δὲ καὶ τήν δικαιοσύνην καὶ τὴν ἄλλην πᾶσαν ἀρετὴν σοφίαν εἶναι ». ῞Οτι δέ περὶ πλεῖστα θέματα τῆς Ἠθικῆς διέτριψεν ὁ Σωκράτης φαίνεται ἐξ ἄλλου χωρίου τοῦ αὐτοῦ συγγραφέως: « περὶ τῶν ἀνθρωπίνων ἀεὶ διελέγετο σκοπῶν τί εὐσεβές, τί ἀσεβές, τί καλόν, τί αἰσχρόν, τί δίκαιον, τί ἄδικον, τί σωφροσύνη, τί μανία τί ἀνδρεία, τί δειλία » (Ξεν. Ἀπομν. Α΄, 1, 16). 

Ὕστερον ἡ ἐπιστήμη τῆς ἠθικῆς ἐπροχώρησε περαιτέρω μὲ τὸν Πλάτωνα καὶ τὸν Ἀριστοτέλη (τοῦ δευτέρου ἔχομεν πλέον καθαρῶς ἠθικὰ συγγράμματα), ὡς καὶ μὲ τοὺς ἔπειτα φιλοσοφοῦντας.

Κατὰ τὸν Πλάτωνα αἱ αἰσθὴσεις μᾶς γνωρίζουν ἀντικείμενα παροδικὰ καὶ ἐφήμερα, φευγαλέας ἀπομιμήσεις τῶν πραγματικῶν καὶ ἀληθινῶν. Πέραν ὅμως ἀπὸ τὸν μεταβαλλόμενον καὶ ρέοντα αὐτὸν κόσμον τῶν αἰσθητῶν ὑπάρχει ὁ κόσμος τῶν ἰδεῶν, αἱ ὁποῖαι εἶναι τὰ ἀγέννητα καὶ ἀνώλεθρα, τὰ αἰώνια καὶ ἀναλλοίωτα ἀρχέτυπα τῶν φυσικῶν ὄντων. Ὑψίστη μεταξὺ τῶν ἰδεῶν εἶναι ἡ ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ. Εὐδαίμων εἶναι μόνον ὁ ἀποβλέπων πρὸς αὐτὴν καὶ πρὸς τὸν ὃλον κόσμον τῶν ἰδεῶν. Εἶναι δὲ εὐδαίμων ὁ ζῶν κατ’ ἀρετήν, καὶ προϋπόθεσις τοῦ κατ’ ἀρετὴν ζῆν εἶναι τὸ κατὰ λόγον ζῆν . 

Ὁ δὲ Ἀριστοτέλης ἐνδιέτριψεν εἰς πλεῖστα ἠθικὰ προβλήματα. Καὶ δι’ αὐτὸν ἡ κατὰ λόγον ἐνέργεια εἶναι ἐνέργεια κατ’ ἀρετὴν καὶ ταύτης ἐπακολούθημα εἶναι ἡ εὐδαιμονία. Τὰς ἀντιλήψεις ὃμως τοῦ Ἀριστοτέλους, ὡς καὶ τῶν ἄλλων μεγάλων φιλοσόφων θὰ ἴδωμεν καὶ εἰς τὸ περὶ ὑψίστου ἀγαθοῦ κεφάλαιον.

Ἀργότερον ἡ Ἠθικὴ ἐδέχθη τὴν γόνιμον ἐπίδρασιν τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας καὶ ἀπὸ τὴν Ἀναγέννησιν καὶ ἔπειτα παρουσίασε νέαν ἄνθησιν ὡς Ἠθικὴ φιλοσοφία τῶν νεωτέρων χρόνων.