ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΙΛΙΑΔΑΣ
ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
επιμέλεια:
Γεωργίου Νικολάου
Φιλολόγου
1ου Γυμνασίου Νάουσας
1. Το σχήμα του αδυνάτου.
Είναι ένας χαρακτηριστικός τρόπος για να δείξουμε πως κάτι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί σε κα-μιά περίπτωση, παρά μόνον αν παραβιαστεί ένας νόμος της Φύσης(π.χ στη ραψ. Α στιχ. 235-245 όπου ο Αχιλλέας ορκίζεται ότι θα ξαναπολεμήσει μόνο αν το ξύλινο σκήπτρο του βγάλει φύλλα και κλαδιά, κάτι που είναι αδύνατο με τους νόμους της φύσης).
2. Αναδρομική αφήγηση.
Είναι η αφήγηση που περιλαμβάνει γεγονότα προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας στο οποίοβρίσκεται ο αφηγητής(π.χ το παράδειγμα του Νέστορα για την Κενταυρομαχία στη ραψ. Α στιχ. 260-275 και η υπενθύμιση του Ήφαιστου για το τι έπαθε από το Δία παλιά στη ραψ. Α στιχ. 585-595).
3. Αναχρονισμός.
Είναι η τοποθέτηση στη μακρινή εποχή της υπόθεσης του έπους συνηθειών και καταστάσεων της εποχής τουποιητή(π.χ στη ραψ. Α στιχ. 53 η καύση των νεκρών γινόταν την εποχή του Ομήρου και όχι την εποχή του Τρωικού πολέμου).
4. Ανθρωπομορφισμός.
Ονομάζεται η απόδοση στους θεούς ανθρώπινων γνωρισμάτων στη μορφή, στη συμπεριφορά και στοντρόπο ζωής τους(π.χ στη ραψ. Α στιχ. 494-612 με τη φιλονικία Ήρας και Δία και το συμπόσιο των θεών).
5. «Από μηχανής θεός».
Είναι ο θεός που παρουσιαζόταν με ειδικό μηχάνημα στο αρχαίο θέατρο και με την παρέμβασή τουέδινε λύση στο δράμα. Βέβαια το αρχαίο θέατρο είναι μεταγενέστερο του έπους και ο φιλολογικός όρος χρησιμοποιείται στο έποςμεταφορικά, δηλώνοντας την επέμβαση ενός θεού, ο οποίος εμφανίζεται σε μια κρίσιμη στιγμή, για να βγάλει τους ανθρώπουςαπό κάποιο αδιέξοδο ή να υπηρετήσει τον ποιητή στην πλοκή του έργου του. Με αυτήν την τεχνική το έπος αποκτάδραματικότητα και γίνεται πιο ενδιαφέρον(π.χ η θεϊκή επέμβαση της θεάς Αθηνάς στη ραψ. Α στιχ. 189-215).
6. Αποστροφή.
Ονομάζεται το ρητορικό σχήμα κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται για λίγοσε κάποιον ή σε κάποιους, παρόντες ή απόντες, χρησιμοποιώντας το δεύτερο αντί για το τρίτο πρόσωπο(π.χ στη ραψ. Π από-στροφή υπάρχει στους στίχους 693, 707, 744, 754, 787, 812, 843).
7. Αποτυχημένη απόπειρα.
Είναι η τεχνική κατά την οποία ο ποιητής παρουσιάζει έναν ήρωα να κάνει τρία κατορθώματα στησειρά, ενώ στο τέταρτο να τον σταματάει ένας θεός(π.χ στη ραψ. Π στιχ. 684-867 όταν ο Πάτροκλος κάνει τρεις επιθέσειςενάντια στους Τρώες σκοτώνοντας κάθε φορά από εννέα αντιπάλους, όμως στην τέταρτη επίθεση παρεμβαίνει ο Απόλλωνας και του αφαιρεί τα όπλα καθιστώντας τον εύκολη λεία για τους εχθρούς του).
8. Αριστεία.
Ονομάζεται η ξεχωριστή αντρεία που επιδεικνύει ένας πολεμιστής στη διάρκεια της μάχης. Ο ποιητής δίνει θριαμβική διάσταση στα κατορθώματα του ήρωα, καθώς πρόθεσή του είναι να δημιουργήσει στους ακροατές του θαυμασμό γιατον ήρωα και να προβάλει την πολεμική αρετή ως αξία της εποχής(π.χ η αριστεία του Διομήδη στη Ραψ. Ε στιχ. 274-430).
9. Άστοχα ερωτήματα.
Ονομάζονται τα ερωτήματα που δε «στοχεύουν» στην ανεύρεση της αλήθειας μέσω μιας καταφατικής ήαρνητικής απάντησης, αλλά απορρίπτονται ένα ένα, για να διατυπωθεί στο τέλος έντονα η αλήθεια(π.χ τα άστοχα ερωτήματαστη ραψ. Ζ στιχ. 377-380, ενώ στη Ζ στιχ. 383-385 απορρίπτονται τα άστοχα ερωτήματα και φανερώνεται η αλήθεια στους στιχ.386-387).
10. Άτη - ύβρη - νέμεση – τίση.
Άτη είναι η τύφλωση του νου του ανθρώπου. Αυτή οδηγεί στην ύβρη, δηλαδή στην αλαζονικήκαι ασεβή συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στους θεούς, στο ξεπέρασμα του ανθρώπινου μέτρου, που οδηγεί στηνανυπακοή προς τις εντολές των θεών. Η ύβρη φέρνει τη νέμεση, δηλαδή την οργή του θεού. Τέλος, τίση είναι η εκδίκηση τουθείου με τη συμφορά που στέλνει στον άνθρωπο ως τιμωρία για την υβριστική συμπεριφορά του(π.χ η ύβρη του Έκτορα προςτον νεκρό Πάτροκλο - ραψ. Π στιχ. 818-867- και η τιμωρία του με το θάνατό του από τον Αχιλλέα – ραψ. Χ στιχ. 337-394).
11. Αυτοδικία.
Ονομάζεται η αυθαίρετη τιμωρία του δράστη από τον παθόντα, και σ' αυτήν δεν ήταν αντίθετοι ούτε οι θεοί (π.χ ο Χρύσης ζητά από τον Απόλλωνα την τιμωρία του Αγαμέμνονα για την προσβλητική συμπεριφορά απέναντί του, ραψ. Αστχ.38-53, ενώ ο φόνος του Πάτροκλου από τον Έκτορα ωθεί τον Αχιλλέα να πάρει εκδίκηση, ραψ.Χ στιχ. 331-336).
12. Διάλογος:
Χρησιμοποιείται από τον ποιητή για: α) να δώσει ζωντάνια στις σκηνές, β) να αποκαλύψει πιο καθαρά τιςπροθέσεις, τις σκέψεις και το χαρακτήρα των προσώπων και γ) να προκαλέσει την περιέργεια και το ενδιαφέρον των ακροατών.
13. Εικόνες.
Πρόκειται για σύντομες ή λεπτομερείς περιγραφές και μπορεί να είναι
α) οπτικές
(π,χ η περιγραφή του τραύματοςτου Πάνδαρου στη ραψ. Ε στιχ. 290-293),
β) ακουστικές
(π.χ ο κρότος της πανοπλίας του ίδιου κατά την πτώση του στη ραψ. Εστιχ. 294-295),
γ) κινητικές
(π.χ όταν οι Αχιλλέας τραβάει τη λόγχη από το νεκρό σώμα του Έκτορα στη ραψ. Χ στιχ. 367)και
δ) οσφρητικές
(π.χ στη ραψ. Ω στιχ. 587 όπου οι δούλες πλένουν και αρωματίζουν το πτώμα του Έκτορα).
14. Επική ειρωνεία.
Είναι η τεχνική που παρουσιάζει κάποιον ήρωα να αγνοεί την αλήθεια, την οποία όμως γνωρίζουν άλλαπρόσωπα του έργου και κυρίως οι αναγνώστες(π.χ στη ραψ. Γ στιχ. 243-244 η Ελένη αγνοεί ότι τα αδέρφια της έχουν πεθάνει,κάτι που οι αναγνώστες το γνωρίζουν ή στη ραψ. Ζ στιχ. 376-380 όπου ο Έκτορας δεν γνωρίζει ότι η γυναίκα του βρίσκεται στατείχη, κάτι που επίσης οι αναγνώστες το γνωρίζουν).
15. Ενανθρώπιση–επιφάνεια.
Ενανθρώπιση ονομάζουμε την εμφάνιση των θεών στους ανθρώπους όχι με την κανονική θεϊκήμορφή τους αλλά με τη μορφή ανθρώπου και χωρίς να γίνεται αντιληπτή η θεϊκή ιδιότητά τους(π.χ στη ραψ. Γ στιχ. 121-140όπου η θεά Ίρις παίρνει τη μορφή της θνητής Λαοδίκης, για να ειδοποιήσει την Ελένη ότι ο Πάρης και ο Μενέλαος θα μονο-μαχήσουν).Όταν όμως κατά την εμφάνιση των θεών αποκαλύπτεται η θεϊκή ιδιότητά τους, τότε κάνουμε λόγο για επιφάνεια τωνθεών( π.χ η επιφάνεια της Αθηνάς στον Αχιλλέα στο Α στιχ. 189-215).
16. Επιβράδυνση.
Ονομάζεται η καθυστέρηση της εξέλιξης της υπόθεσης με την παρεμβολή συνήθως μιας άλλης μικρής διή-γησης (ή δευτερευόντων στοιχείων ή παρεκβάσεων), η οποία επιτείνει την αγωνία των ακροατών και εξυπηρετεί την οικονομίατου έργου(π.χ στη ραψ. Α επιβράδυνση αποτελούν οι στίχ. 365-393, επειδή ο Αχιλλέας εξιστορεί στη Θέτιδα όλα όσα έχουν προηγηθεί, γεγονότα τα όποια οι αναγνώστες τα διάβασαν στη ραψ. Α, καθώς και στη ραψ. Ω οι στιχ.591-621 με την εκτενή ανα-φορά στο μύθο της Νιόβης).
17. Θαυμαστό – υπερφυσικό.
Είναι το γεγονός που δε συμφωνεί με τους νόμους της φύσης ή της λογικής και επομένως μαςπροξενεί το θαυμασμό, αφού δεν μπορούμε να το εξηγήσουμε. Συνήθως αποδίδεται σε θεϊκή παρέμβαση(π.χ στη ραψ. Τ στιχ. 1-39, όπου εμφανίζεται ή Θέτιδα να στάζει στα ρουθούνια του νεκρού Πάτροκλου νέκταρ και αμβροσία για να μη σαπίσει τοπτώμα του).
18. Ικεσία.
Είναι η θερμή παράκληση, συνήθως για παροχή προστασίας ή βοήθειας. Η συνηθισμένη στάση ικεσίας ήταν νασκύψει ο ικέτης και με το ένα χέρι να αγγίξει τα γόνατα, ενώ με το άλλο το πιγούνι του ανθρώπου τον οποίο ικέτευε. Ακόμα,συνόδευε τις παρακλήσεις του με ευχές προς το σωτήρα του(π.χ η ικεσία του Χρύση στη ραψ. Α, η ικεσία του Άδραστου στη ρα-ψωδία Ζ, η ικεσία του Πρίαμου στη ραψωδία Ω κ.α).
19. Το σχήμα του «κύκλου».
Είναι η τεχνική κατά την οποία ο ποιητής τοποθετεί το όνομα ενός ήρωα στον πρώτο και στοντελευταίο στίχο μιας σκηνής, ώστε να υπογραμμίσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του σ’ αυτήν(π.χ στο προοίμιο όπου επαναλαμ-βάνεται το όνομα του Αχιλλέα και στη ραψ. Ζ όπου η σκηνή του αποχωρισμού αρχίζει και τελειώνει με τη δακρυσμένη Ανδρο-μάχη).
20. Νόμος των τριών.
Είναι η τεχνική κατά την οποία ο ποιητής αναφέρεται σε τρία στοιχεία και αφήνει για το τέλος το πιοσημαντικό.(π.χ στο Α στιχ. 51-53 όπου ο θεός τοξεύει πρώτα τα μουλάρια, μετά τα σκυλιά και τελευταία τους ανθρώπους).
21. Πλατιά ή εκτενής παρομοίωση.
Είναι πολύστιχη παρομοίωση, που παρεμβάλλεται συχνά μέσα στην κύρια διήγηση ως ξε-χωριστή εικόνα. Συνήθως παρομοιάζονται ενέργειες του ανθρώπου με φαινόμενα και στοιχεία της φύσης. Η πλατιά παρομοίωσηαποτελείται από:
α) το αναφορικό μέρος
(την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς κ.α(π.χ ραψ. Ι στιχ.323-324
)β) το δεικτικό μέρος
(την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια κ.α(π.χ ραψ. Ι στιχ. 325-327)
γ) τηνομοιότητα
ανάμεσα στην εικόνα και στην αφήγηση(π.χ η όμοια φροντίδα του πουλιού και του Αχιλλέα).
22. Προοικονομία.
Είναι η φροντίδα του ποιητή να προετοιμάζει από πριν όσα θα ακολουθήσουν και η εκ των προτέρων νύξητου για γεγονότα ή καταστάσεις που με την κανονική σειρά τους θα γίνουν αργότερα(π.χ στη ραψ. Ε στιχ. 405-409 η Διώνη υπενθυμίζει ότι όποιος τα βάζει με τους θεούς πεθαίνει και έτσι προοικονομείται ο θάνατος του Διομήδη, ο οποίος τραυμάτισετη θεά Αφροδίτη).
23. Τειχοσκοπία.
Ονομάζεται η παρακολούθηση από κάποιον που βρίσκεται ψηλά στα τείχη των γεγονότων που συμβαίνουνέξω από αυτά, στο πεδίο της μάχης (τεῖχος + σκοπῶ= παρατηρώ). Πρόκειται για επινόηση του ποιητή με την οποία καταφέρνει να δώσει πληροφορίες που είναι αναγκαίες για την πλοκή του έργου(π.χ τειχοσκοπία έχουμε στη ραψ. Γ στιχ. 141 κ.κ και στηραψ. Χ στιχ. 25 κ.κ)
24. Τυπικές σκηνές.
Είναι σκηνές που επαναλαμβάνονται στερεότυπα, όπως η ανατολή ή η δύση του ήλιου, μια θυσία, μιαπροσευχή, ένα γεύμα ή δείπνο, ο διάλογος ανάμεσα στους δύο μονομάχους πριν από τη σύγκρουση, ο αγώνας με τα όπλα κατά τημονομαχία, οι θρήνοι-μοιρολόγια κ.ά. Το καθένα από αυτά τα θέματα έχει μία συγκεκριμένη δομή-μορφή και δίνεται με ένασύνολο από στερεότυπους στίχους, οι οποίοι επαναλαμβάνονται αυτούσιοι ή με διαφοροποιήσεις(π.χ τα μοιρολόγια της Ανδρο-μάχης, της Εκάβης και της Ελένης στη ραψ. Ω και οι μονομαχίες Μενέλαου-Πάρη στη ραψωδία Γ, Αίαντα -Έκτορα στη ραψωδίαΗ, Γλαύκου-Διομήδη στη ραψωδία Ζ και Αχιλλέα -Έκτορα στη ραψωδία Χ).
25. Τυπικοί αριθμοί.
Πρόκειται κυρίως για τον αριθμό τρία και τα πολλαπλάσιά του, τα οποία βρίσκουμε και στα δημοτικά μαςτραγούδια(π.χ στη ραψ. Π στιχ 684-867 ο Πάτροκλος με τρεις επιθέσεις σκοτώνει 27 αντιπάλους, εννέα σε κάθε επίθεση, ενώτρεις είναι οι δράστες που θα τον τραυματίσουν και τελικά θα τον σκοτώσουν και στη ραψ. Ω στο μύθο της Νιόβης αναφέρεται ότι τα 12 παιδιά της, έξι αγόρια και έξι κορίτσια, έμειναν άταφα εννέα μέρες ενώ ο Έκτορας δώδεκα μέρες).
26. Τυπικά επίθετα.
Είναι σταθερά επίθετα που χρησιμοποιούνται συχνά από τον Όμηρο, χωρίς να προσθέτουν στο ουσιαστικότίποτε εξαιρετικό παρά μια γνωστή ιδιότητα.(π.χ ο Αχιλλέας συχνά συνοδεύεται από τα επίθετα φτερόποδος και ισόθεος, οΑγαμέμνονας από το επίθετο μέγας, η Ήρα από το επίθετο λευκοχέρα κλπ.)
27. Τυπικοί στίχοι.
Ονομάζονται οι στίχοι που χρησιμοποιούνται συχνά, αυτούσιοι ή ελαφρά αλλαγμένοι, κυρίως όταν παρου-σιάζονται διάλογοι. Σκοπός αυτών των στίχων είναι να διευκολύνουν τους αοιδούς στην απομνημόνευση του έργου τους(π.χ στηραψ. Α ο στίχος 59-ο γοργοπόδης Αχιλλεύς σηκώθη και τους είπε- ο στίχος 85-και ο γοργοπόδης προς αυτόν Πηλείδης αποκρίθη-και ο στίχος 131-και προς αυτόν απάντησεν ο μέγας Αγαμέμνων).
28. Υστεροφημία.
Ονομάζουμε τη φήμη που συνοδεύει το όνομα κάποιου ανθρώπου και μετά το θάνατό του. Αυτή η μεταθανά-τια φήμη στην ομηρική εποχή θεωρείται σπουδαίο ιδανικό και οι άνθρωποι αγωνίζονται να την κατακτήσουν με πράξεις ηρωικές(π.χ στη ραψ. Ζ στιχ. 441-465 όπου ο Έκτορας λέει στη γυναίκα του ότι είναι καθήκον του να διαφυλάξει την πατρική δόξα και να την κληροδοτήσει στους γιους του και ότι είναι προτιμότερο να πεθάνει ηρωικά παρά να ταπεινωθεί μπροστά στο λαό του).
29. Χαρακτήρας -Ήθος.
Για την παρουσίαση των χαρακτήρων των ηρώων ο ποιητής χρησιμοποιεί δύο τρόπους:
α) Τη μέθοδοτης άμεσης έκθεσης.
Με αυτή ο ίδιος ο ποιητής περιγράφει με κατάλληλα επίθετα τους χαρακτήρες των ηρώων (στατική παρου-σίαση) και έτσι, περιορίζεται η δυνατότητα του αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για το χαρακτήρα των προσώ-πων.
β) Τη δραματική μέθοδος.
Με αυτήν ο ποιητής παρουσιάζει τους χαρακτήρες των προσώπων μέσα από τη συμπεριφοράτους, δηλαδή μέσα από όσα κάνουν και από όσα λένε τα ίδια τα πρόσωπα (δυναμική παρουσίαση). Με αυτή τη μέθοδο ο ανα-γνώστης καλείται να σχηματίσει τη δική του γνώμη για το χαρακτήρα των προσώπων.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου