ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΙΙ.
Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ω, στίχοι 723-805
ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΑΙ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ,
ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Α. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΕΠΠΣ, ΑΠΣ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
Τα νέα Διαθεματικά Ενιαία Πλαίσια Προγραμμάτων Σπουδών (ΔΕΠΠΣ) και να νέα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (ΑΠΣ) έγιναν ΦΕΚ με αριθμό 303/13-3-03. Όπως φαίνεται από το εισαγωγικό μέρος και τις γενικές αρχές των αναμορφωμένων ΔΕΠΠΣ, ΑΠΣ, επιδιώκεται να αναβαθμιστεί ο ρόλος του σχολείου στη σύγχρονη εποχή με την επικαιροποίηση της γνώσης, την έγκυρη πληροφόρηση, τη διαβίβαση αξιών και ηθικών αρχών, την παροχή γενικής παιδείας, την εξασφάλιση συνθηκών για συμμετοχική μάθηση, την καλλιέργεια των δεξιοτήτων του μαθητή και την ανάδειξη των ενδιαφερόντων του. Έτσι, πέρα από τις γενικές αρχές δίνονται κατά μάθημα η φιλοσοφία, οι σκοποί και οι στόχοι, η διδακτική μεθοδολογία και η αξιολόγηση. Το κύριο στοιχείο πέρα από την εσωτερική μετακίνηση κάποιων μαθημάτων είναι η διαθεματικότητα που διαπερνά όλα τα μαθήματα ως διαδικασία μάθησης μέσα από διάφορες έννοιες ή θέματα που ανιχνεύονται σε πολλά μαθήματα από την οπτική της κάθε επιστήμης. Έτσι, οι έννοιες αποκαλύπτουν όλη τους της ευρύτητα σε κυριολεξία και μεταφορά, σε σημασιολογία ανάλογα με την επιστήμη και τη χρήση τους. Δηλαδή η έννοια «μεταβολή» στη φυσική και τη χημεία έχει εντελώς άλλη σημασία από τη μεταβολή στην ιστορία. Η έννοια «πολιτισμός» στα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες είναι σύμφυτη με τις επιστημονικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις, ενώ στα φιλολογικά μαθήματα έχει σχέση με τις αξίες, π.χ. με τη φιλία διαχρονικά, με τη φιλοξενία, με το δίκαιο κ.ά.
Όσον αφορά τα αρχαία ελληνικά από μετάφραση μπορεί να αναρωτηθεί κανείς τι νέο μπορούν να προσθέσουν τα αναμορφωμένα προγράμματα. Αναδεικνύουν τις αξίες και τις έννοιές τους σε συγχρονία και διαχρονία σε σχέση όχι μόνον με άλλα μαθήματα-φιλολογικά και μη- αλλά και σε σχέση με την καθημερινή ζωή. Οι έννοιες: «χώρος, χρόνος», «άτομο-σύνολο», «πολιτισμός», «μεταβολή», «αλληλεπίδραση», «σύστημα» όχι μόνον μπορούν να αναδειχθούν μέσα από τα αρχαία κείμενα- πρωτότυπο και μετάφραση- αλλά και να κατανοηθούν ως αρχαιογνωσία και ως έννοιες που έχουν σχέση και με άλλες επιστήμες. Για παράδειγμα η έννοια «αλληλεπίδραση» στα Ομηρικά έπη μπορεί να διερευνηθεί σε σχέση με την επέμβαση των θεών στα ανθρώπινα και τη δράση και αντίδραση των ηρώων σε Οδύσσεια και Ιλιάδα, ενώ στη Χημεία ή τη Βιολογία έχει άλλη σημασία. Η έννοια «άτομο-σύνολο» μπορεί να διερευνηθεί σε σχέση με το ρόλο του Οδυσσέα στην Τροία, στη νήσο Σχερία, στη μνηστηροφονία ή σε σχέση με το ρόλο της προσωπικότητας στην Ιλιάδα ή στην Ιστορία, ενώ άλλη είναι η έννοια του ατόμου στην Πυρηνική Φυσική ή σε άλλες επιστήμες. Επίσης, οι έννοιες «χώρος-χρόνος» μπορούν να μελετηθούν σε σχέση με την ομηρική γεωγραφία στο επίπεδο των θεών και των ανθρώπων ή στο επίπεδο της περιπλάνησης του Οδυσσέα ή στο επίπεδο του χώρου και του χρόνου στην αφήγηση του ιλιαδικού έπους. Οι έννοιες αυτές έχουν συγκεκριμένο νόημα στην καθημερινή μας ζωή, στη σύγχρονη Γεωγραφία, αλλά άλλο νόημα όταν μιλάμε με όρους της Αστροφυσικής Επιστήμης. Είναι φανερό ότι με την αναμόρφωση των ΑΠΣ επιδιώκεται μια συνολική ανάγνωση, «ολιστική ανάγνωση», των αρχαιοελληνικών κειμένων από την οπτική γωνία και άλλων μαθημάτων, φιλολογικών και μη, από την οποία θα καταδειχθεί η ομοιότητα, η διαφορά ή η σημασιολογική πολυσημία της έννοιας ανάλογα με το επικοινωνιακό πλαίσιο και την επιστήμη.
Ένα άλλο στοιχείο στο οποίο πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας είναι τα ίδια τα κείμενα, διότι συχνά διαβάζουμε τα κείμενα μουσειακά και δεν αναζητάμε τον κόσμο που εμπεριέχουν. Τα κείμενα, όμως, είναι πιο έξυπνα από τους συγγραφείς τους, όχι μόνο γιατί ζουν περισσότερο από εκείνους και κάποια ζουν αιώνια, αλλά γιατί μαρτυρούν και άλλα στοιχεία πέρα από αυτά που ήταν πρόθεση του συγγραφέα. Δηλαδή, αν ο Όμηρος επικαλείται τη Μούσα να τον βοηθήσει να τραγουδήσει «τα κλέα» των ανδρών στην Ιλιάδα και τις περιπέτειες του Οδυσσέα «που πολλών ανθρώπων οίδεν άστεα και νόον έγνω», το κείμενο μάς αποκαλύπτει πολύ περισσότερα στοιχεία, όπως είναι τα ήθη και έθιμα εκείνης της εποχής, οι αξίες, ο νόστος, η ύβρις, η τιμωρία, η φιλοξενία, ο πόλεμος, η τιμή του ήρωα, η φιλία, οι πολιτικές κοινωνίες, οι εικαστικές αντιλήψεις της εποχής, η αγάπη για τη ζωή, ο θάνατος (ζωή-θάνατος) κ.ά. Δηλαδή ανακαλύπτουμε στα Ομηρικά έπη ένα ολόκληρο κόσμο, τον ομηρικό, μαθαίνουμε για το παρελθόν του ανθρώπου, στοιχείο μνήμης και πολιτισμού, που εμπεριέχει και στοιχεία του παρόντος, στοιχεία που συγκροτούν τον ομφάλιο λώρο με τη ζωή και την εξέλιξή του ανθρώπου στο ατέρμον μέλλον του, καθώς έτσι ξεπερνάει το θάνατο. Η μελέτη των αρχαίων ελληνικών κειμένων για τους Έλληνες δεν συγκροτούν απλώς μια ταυτότητα, αλλά τη μνήμη και τον πολιτισμό τους. Έτσι, η μελέτη των αρχαίων ελληνικών κειμένων, από το πρωτότυπο ή τη μετάφραση, εφοδιάζει τον αναγνώστη με κουλτούρα διαχρονική, με αξίες, αλλά και τον βοηθάει να συγκροτήσει τη σκέψη του και να δει πιο νηφάλια την εποχή του. Τα αρχαία κείμενα αποτελούν πηγή άμεσης πληροφόρησης, επιστημονικής και ιστορικής. Θεωρώ ότι είναι περιττό να απαριθμήσουμε το τι προσφέρει η μελέτη των αρχαίων κειμένων σε κάθε επιστήμονα και στο μαθητή.
Στο πλαίσιο του σχολείου τα κείμενα αυτά είναι μάθηση, αγωγή ψυχής είναι μάθημα, όπου οι μαθητές/τριες μαθαίνουν πέρα από το τι και το πώς. Μαθαίνουν να προσεγγίζουν το μεταφρασμένο αρχαιοελληνικό κείμενο ως λογοτεχνικό κείμενο με τη δική του αξία, ως νοήματα και αξίες, ως πάθη και παθήματα ανθρώπων του παρελθόντος και ως γλώσσα και υφή/ ύφανση, δηλαδή ως τέχνη του κειμένου με τις αφηγηματικές τεχνικές του. Όλα αυτά, μπορούν να μελετηθούν με πολλές διδακτικές πρακτικές και μεθόδους, μία εξ αυτών είναι και η μέθοδος των σχεδίων εργασίας/ project. Με τη μέθοδο αυτή οι μαθητές/τριες γίνονται μικροερευνητές και αναζητούν την αλήθεια του κειμένου και των αξιών του αξιοποιώντας τη δική τους πρόσληψη και επιχειρώντας μια ανάγνωση ολόπλευρη. Έτσι, μπορούν να απολαύσουν τα Ομηρικά έπη αφενός ως λογοτεχνικό κείμενο, ως την αρχαιότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, αφετέρου μπορούν να αποκωδικοποιήσουν την πολύσημη γλώσσα τους και να αναζητήσουν με μια ολόπλευρη ανάγνωση τη σχέση κάποιων θεμάτων και εννοιών του κειμένου με άλλες επιστήμες και με την καθημερινή ζωή.
Όσον αφορά τη θέση των Ομηρικών επών στο Ω.Π. με την αναμόρφωσή τους το 2001-3 έγινε μια εσωτερική μετακίνηση. Δηλαδή, στα αναμορφωμένα ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ το μάθημα της Ομήρου Ιλιάδας θα διδάσκεται στη β΄ τάξη του γυμνασίου για τριάντα (30) ώρες και όχι στην α΄ τάξη για είκοσι (20) ώρες. Στο ΑΠΣ δίνεται η ύλη, η διδακτική και οι διαθεματικές έννοιες. Επίσης, έχουν δοθεί συγκεκριμένες προδιαγραφές για τη συγγραφή των βιβλίων μαθητή, καθηγητή, τετραδίου του μαθητή και λογισμικού. Τα βιβλία θα είναι ευσύνοπτα και εύχρηστα, όπου θα δίνονται και διαθεματικές δραστηριότητες και σχέδια εργασίας/ project. Με τη μέθοδο σχεδίων εργασίας/ project μαθητές και εκπαιδευτικοί συμμετέχουν, συνεργάζονται, συνερευνούν. Τον πρώτο ρόλο τον έχουν οι μαθητές, οι οποίοι μαθαίνουν να συνδιαλέγονται, να κάνουν καταμερισμό εργασίας, να συνεργάζονται. Συγχρόνως αξιοποιούνται οι μεταγνωστικές τους δεξιότητες, οξύνεται η κρίση τους, καλλιεργείται η συλλογιστική τους και μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν δια βίου. Τα αρχαία ελληνικά από μετάφραση δεν αντιμετωπίζονται ως αρχαιογλωσσία, αλλά ως αρχαιογνωσία και ως ένα νέο λογοτεχνικό κείμενο. Συνεπώς η κειμενοκεντρική ερμηνευτική προσέγγιση αξιοποιεί τις θεωρίες της λογοτεχνίας και υλοποιείται με ποικίλες διδακτικές μεθόδους- παιδοκεντρική, ομαδοσυνεργατική, συνερευνητική, μέθοδος project- οι οποίες μπορούν να εναλλάσσονται για να κινητοποιούν το ενδιαφέρον του μαθητή και να δημιουργούν νέα ερείσματα μάθησης.
Σε πρακτικό επίπεδο, η ενότητα: «Η Πρόθεση του Έκτορα και οι Θρήνοι», Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ω στίχοι 723-805, μπορεί να παρουσιαστεί με ομαδοσυνεργατική διδασκαλία, καθώς θα έχουν εξοικειωθεί με το κείμενο οι μαθητές/τριες, αφού η ενότητα προέρχεται από την τελευταία ραψωδία. Με την ομαδοσυνεργατική μέθοδο εργάζονται όλοι/ες οι μαθητές/τριες χωρισμένοι σε ομάδες. Η κάθε ομάδα έχει μαθητές και των δύο φύλων και διαφορετικών επιπέδων μάθησης. Η δυναμική της είναι πολύ σημαντική για την αποτελεσματικότητα του έργου της. Η κάθε ομάδα επεξεργάζεται λεπτομερώς μια ενότητα με τα θέματά της, με τις φράσεις-κλειδιά, με τις αξίες και τις τεχνικές του λόγου. Αξιοποιούνται τα παράλληλα κείμενα και άλλες πληροφορίες σχετικές με τα θέματα του κειμένου. Όλα παρουσιάζονται και συζητούνται από όλους στην τάξη.
Βασική αρχή στην ερμηνευτική προσέγγιση αποτελεί ο σεβασμός στο κείμενο και στην ανάγνωση του μαθητή-αναγνώστη, καθώς διερευνάται το τι λέγεται και πώς με τη σημειολογία του ποιητικού λόγου, που αφήνει να ακουστεί ο λόγος των μαθητών/ τριών. Ο καθηγητής καθοδηγεί διακριτικά κατά την επεξεργασία της ενότητας. Έτσι, σχολιάζονται με την παραγωγή προφορικού λόγου διαθεματικές έννοιες και θέματα, όπως: ο πόλεμος, ο νεκρώσιμος νόστος, οι νεκρικοί θρήνοι από τον Όμηρο ως σήμερα, η φιλία, οι οικογενειακές σχέσεις, ο μητρικός και πατρικός πόνος, ο ρόλος του ατόμου στην κοινωνία (άτομο-σύνολο), τα ταφικά έθιμα, ο σεβασμός στο νεκρό διαχρονικά, οι εικαστικές αξίες που εντοπίζονται στο κείμενο ή στα ομηρικά έπη γενικότερα. Αυτά είναι μερικά από τα θέματα που μπορούν να φωτιστούν με αφορμή το κείμενο σε συγχρονία και διαχρονία και από την οπτική και άλλων μαθημάτων και επιστημών ή της καθημερινής εμπειρίας (Λογοτεχνία, Ιστορία, Θρησκευτικά, Λαογραφία, Πληροφορική, Αισθητική Αγωγή κ.ά.)
Βαρύνουσα σημασία έχει η στάση του εκπαιδευτικού, η παιδαγωγική ατμόσφαιρα που θα δημιουργήσει και η προετοιμασία του για το μάθημα. Όποια παιδαγωγική τεχνική και να επιλέξει, εκείνο που προέχει είναι το πλάνο του μαθήματος που θα ετοιμάσει ο εκπαιδευτικός με τους στόχους του, τα κύρια σημεία σχολιασμού, τις ερωτήσεις του, τη σύνδεση με τα προηγούμενα και τα επόμενα, για να μπορεί ο/η μαθητής/τρια να παρακολουθήσει και να συμμετάσχει στο μάθημα. Το πλάνο του μαθήματος, επίσης, θα βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να διευθετήσει καλά το χρόνο του, να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον των μαθητών/ τριών, να τους αφήσει χρόνο για να εκφραστούν, άλλωστε ό,τι μπορούν να πουν οι μαθητές δεν το λέει ο εκπαιδευτικός, ώστε να γίνουν σταδιακά δημιουργικοί αναγνώστες, συνταξιδιώτες, που επικοινωνούν με το ιλιαδικό κείμενο και τον ομηρικό κόσμο. Συχνά πολλά ετοιμάζουμε και λίγα αξιοποιούμε, καθώς η επιτυχία του μαθήματος εξαρτάται όχι μόνον από την προετοιμασία του εκπαιδευτικού, αλλά και από τη δεκτικότητα της τάξης, την ώρα που διδάσκουμε (τις τελευταίες ώρες παρατηρείται κόπωση), αλλά και από άλλους ίσως παράγοντες. Όμως, η προετοιμασία στο σπίτι είναι πυξίδα για να μην «ξεστρατίσει» το μάθημα. Τέλος, η σύνοψη των κύριων σημείων, η αξιοποίηση των παράλληλων κειμένων και οι διαθεματικές δραστηριότητες θα προεκτείνουν την αναγνωστική εμπειρία των μαθητών /τριών σε δημιουργική γραφή και ίσως σε φιλαναγνωσία δια βίου.
Β. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
Αρχικά καθορίζονται οι στόχοι της ενότητας, γίνεται σύνδεση με τα προηγούμενα, και ακολουθεί η παρουσίαση, ο χωρισμός σε υποενότητες και η επεξεργασία του μαθήματος, με επιστέγασμα ένα σχέδιο εργασίας.
Οι στόχοι μπορεί να είναι οι ακόλουθοι:
Επιδιώκεται οι μαθητές/τριες:
· να αναγνωρίσουν τα στερεοτυπικά στοιχεία στους θρήνους, να τους μελετήσουν διαχρονικά και να αντιληφθούν το συναισθηματικό, θρησκευτικό και κοινωνικό τους ρόλο, καθώς και τη σχέση τους με τον τιμώμενο νεκρό,
· να κατανοήσουν τις αξίες, τα ταφικά έθιμα και το ρόλο τους σε σχέση με το ιστορικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής,
· να αναδείξουν και να συνειδητοποιήσουν τη σχέση του θανάτου του Έκτορα με την άλωση της Τροίας και με το ιλιαδικό έπος, δηλαδή να κατανοήσουν ότι το έπος τελειώνει με το θάνατο του Έκτορα, καθώς παίρνει τέλος και η μήνις του Αχιλλέα, αλλά δεν τελειώνει ο Τρωικός πόλεμος, απλά προοιωνίζεται η άλωση της Τροίας.
Σύνδεση με τα προηγούμενα
Αρχικά, γίνεται η σύνδεση με όσα προηγήθηκαν που μπορεί να έχουν δοθεί και ως εργασίες, όπως είναι: ο ρόλος του Ερμή για τη μεταφορά του νεκρού Έκτορα στις Σκαιές Πύλες και ομοιότητα με την ταφή του Σαρπηδόνα, ο πρώτος θρήνος των γυναικών που αρχίζει με το θρήνο της μάνας Εκάβης, η ψύχραιμη στάση του Πριάμου –έχει προηγηθεί ο θρήνος του στη σκηνή του Αχιλλέα-, o νεκρώσιμος «νόστος» (νόστος-θάνατος) του Έκτορα και η εναπόθεση του νεκρού στο παλάτι (εικαστικές λεπτομέρειες-αξίες).
Παρουσίαση της νέας ενότητας
Η νέα ενότητα παρουσιάζεται με την ανάγνωση από τον/την καθηγητή/τρια ή σε συνδυασμό με ανάγνωση και από μαθητές/τριες, καθώς βρισκόμαστε στην τελευταία ραψωδία. Γίνεται η διερεύνηση της ανταπόκρισης των μαθητών με ερωτήσεις και καταγράφεται στον πίνακα το βασικό θέμα της συνολικής ενότητας, που είναι: «Η πρόθεση του νεκρού Έκτορα στο παλάτι, οι θρήνοι και η ταφή». Στη συνέχεια αφήνονται 6΄-8΄ για να οικειωθούν οι μαθητές το κείμενο, να μελετήσουν τα σχόλια και να υπογραμμίσουν κάποια στοιχεία που θέλουν να συζητηθούν στην τάξη. Έτσι γίνεται ο χωρισμός σε υποενότητες και αρχίζει η ερμηνευτική προσέγγιση κατά υποενότητα από τις ερωτήσεις και παρατηρήσεις των μαθητών/τριών.
Η προς μελέτη ενότητα μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις υποενότητες σύμφωνα με τους πλαγιότιτλους και τις μονωδίες-θρήνους, όπως:
1. Η πρόθεση του νεκρού και ο θρήνος της Ανδρομάχης, στίχοι 723-745.
2. Ο θρήνος της Εκάβης, στίχοι 746-761.
3. Ο θρήνος της Ελένης, στίχοι 762-777.
4. Η προετοιμασία και η ταφή του Έκτορα, στίχοι 778-805.
Κατά την επεξεργασία του κειμένου συζητείται το περιεχόμενο των λέξεων θρήνος και γόος του ομηρικού κειμένου και διευκρινίζονται οι όροι μονωδία, διωδία και χορός. Στοιχεία που μπορούν να συζητηθούν και να σχολιαστούν είναι οι σκηνές, οι κινήσεις του σώματος ή οι χειρονομίες που συνοδεύουν τους θρήνους και τους γόους, οπότε αξιοποιείται το σχετικό εικαστικό υλικό του κειμένου (αγγείο με την εκφορά του νεκρού με τις μοιρολογίστρες να τραβούν τα μαλλιά τους). Η στερεοτυπική κίνηση των οικείων προς το νεκρό είναι το άπλωμα των χεριών στο κεφάλι ή το αγκάλιασμα της κεφαλής του νεκρού, όπως γίνεται και με τη σύζυγο του Έκτορα, Ανδρομάχη.
Ο θρήνος της Ανδρομάχης σχολιάζεται προσεκτικά ως τεχνική (κλιμάκωση του θρήνου, πρώτο πρόσωπο) και ως ύφος- ο ευθύς λόγος προσδίδει αμεσότητα, ο θρήνος έντονο λυρισμό. Η Ανδρομάχη κλαίει τα νιάτα του Έκτορα «Άνδρα μου, νέος πέθανες», ο πρόωρος θάνατος ως σήμερα θεωρείται τραγικό στοιχείο. Ακολουθεί η αναφορά στη χηρεία με ένα μικρό παιδί στην αγκαλιά, στοιχείο που συγκινεί και παραπέμπει στη δεινή θέση του άμαχου πληθυσμού στον πόλεμο, που γίνεται τραγική με την αναφορά της ταπείνωσης του γιου τους και τον πρόωρο θάνατό του (πρόληψη, πρόρρηση) «που δεν θα μεγαλώσει οϊμένα», γιατί θα πέσει η πόλη αφού χάθηκε ο προστάτης της (πρόρρηση για την Άλωση της Τροίας). Έτσι το ατομικό διαπλέκεται με το συνολικό, με την τύχη όλων των Τρώων, ενώ συγχρόνως προβάλλεται ως υστεροφημία η γενναιότητα του Έκτορα «τώρα που εσύ εχάθηκες, ο στύλος της, η ασπίδα, που τα παιδιά της έσωζες και τες σεμνές μητέρες» (Ι. Πολυλάς, ραψ. ω, στ. 730-31). Ο θρήνος μετά τη συλλογική δεινή θέση του άμαχου πληθυσμού αναφέρεται σε κάτι πιο σκληρό: στην επακόλουθη σκλαβιά και τιμωρία από τους εχθρούς της συζύγου και του γιου του, γιατί πολλούς σκότωσε ο Έκτορας (ηρωισμός του νεκρού), οπότε θα πληρώσουν για τη γενναιότητά του «και συ μαζί μου, τέκνον μου, θα είσαι να δουλεύεις/ με κόπον σ΄ έργα ουτιδανά καταδυναστεμένος/ κάτω από κύριον σκληρόν». Η σκληρότητα του νέου αφέντη δίνεται παραστατικά και δραματικά με τον υποθετικό φόνο του Αστυάνακτα από τον ψηλό πύργο της Τροίας (πρόρρηση για το χαμό του Αστυάνακτα). Ακολουθούν οι αναφορές αφενός σε ολόκληρο το λαό που κλαίει και αφετέρου στον αβάσταχτο πόνο των γονιών του Έκτορα, π. χ. «και λύπη θα ’σαι αμίλητη, ω Έκτορ, στους γονείς σου». Ο θρήνος της Ανδρομάχης ολοκληρώνεται με ένα ανθρώπινο, συζυγικό παράπονο, γιατί ο Έκτορας δεν πέθανε στην κλίνη του για να της πιάσει το χέρι και να της πει το στερνό γλυκό του λόγο, βάλσαμο και παρηγοριά για την ίδια. Στο θρήνο αυτό το άτομο και το σύνολο συνυπάρχουν, προβάλλεται η συζυγική αγάπη, η θέση του άμαχου πληθυσμού, του μικρού Εκτορίδη και των Τρώων, καθώς και ο πόνος των γονιών. Το παράπονο της Ανδρομάχης συνδέεται με το «νεκρώσιμο νόστο» του Έκτορα, ο οποίος ολοκληρώνεται με τους θρήνους. Ο θρήνος της Ανδρομάχης είναι κραυγή πόνου της συζύγου, της μάνας και μετά της Τρωαδίτισσας ως μέλους ενός συνόλου. Ο ποιητής εστιάζει με το θρήνο της Ανδρομάχης στο συζυγικό πόνο, στη θέση του άμαχου πληθυσμού και στη εξολόθρευση της γενιάς του Έκτορα με το θάνατο του μικρού Εκτορίδη. Αυτά είναι στοιχεία που μπορούν να συζητηθούν ολόπλευρα και από την οπτική άλλων επιστημών και της σύγχρονης ζωής και κοσμοαντίληψης. Η οικογένεια, πυρήνας της κοινωνίας πάσχει, μαζί της συμπάσχει όλη η τρωική κοινωνία (ο λαός), που συμμερίζεται τον ατομικό πόνο, αλλά και τις συνέπειες του θανάτου του Έκτορα και για το σύνολο. Ο Έκτορας απολαμβάνει των νενομισμένων νεκρικών θρήνων, καθώς ο νόστος του έγινε θάνατος «νόστος-θάνατος», στοιχείο που ανατρέπει το μοτίβο «νόστος-αναγνώριση-χαρά». Αισθήματα αγάπης και τρυφερότητας και ο ανθρώπινος πόνος είναι τα κυρίαρχα στοιχεία στο θρήνο της Ανδρομάχης (λυρικό τραγούδι), που γίνεται θρήνος και ύμνος παλικαριάς για το μεγάλο νεκρό (υστεροφημία). Ο λαός και οι επαγγελματίες θρηνωδοί πλαισιώνουν με τους δικούς τους θρήνους τις μονωδίες των οικείων, αλλά οι θρήνοι τους δε δίνονται λεπτομερώς από τον ποιητή. Όσον αφορά τον πόνο των γονιών του Έκτορα αυτός δεν παρουσιάζεται πρώτος, ίσως γιατί έχει προηγηθεί ο μικρός θρήνος στις Σκαιές Πύλες της Εκάβης και ο θρήνος του Πριάμου στη σκηνή του Αχιλλέα. Έτσι, ο θρήνος της μάνας Εκάβης έπεται εκείνου της Ανδρομάχης.
Η Εκάβη με το θρήνο της προβάλλει τη γενναιότητα του Έκτορα, του καλύτερου ανάμεσα στα άλλα παιδιά της και του πιο θεαγάπητου. Έτσι προβάλλονται η περηφάνια της μάνας για τον ξεχωριστό γιο της, αλλά και η δύναμη της μοίρας, την οποία ούτε οι θεοί δεν μπορούν να αλλάξουν. Είναι αξιοσημείωτη η αναφορά που γίνεται στους θανάτους και την πώληση των αιχμαλώτων γιων της, λάφυρα του Αχιλλέα, στοιχεία που υποβάλλουν ή δημιουργούν την αίσθηση ενός είδους σύνοψης των μαχών του ιλιαδικού έπους με όλη την ποιητική αφαίρεση. Αυτά τα στοιχεία σχολιάζονται και εντάσσονται στο κοινωνικοϊστορικό κλίμα της εποχής για να κατανοηθούν από τους/τις μαθητές/τριες, ενώ παράλληλα αξιοποιούνται τα σχόλια του κειμένου. Βέβαια οι όποιες προεκτάσεις για τα δεινά του πολέμου διαχρονικά μπορεί να συζητηθούν ολόπλευρα σε διαχρονία και συγχρονία, κριτικά και με αναφορά στους ποικίλους παράγοντες που έχουν σχέση με τον πόλεμο (οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτικοί κ.ά.). Από το σχολιασμό μπορεί να αναδειχθεί σε αντίστιξη με τον πόλεμο το αίτημα για ειρήνη. Η αναφορά στον Πάτροκλο, φίλο του Αχιλλέα, που φονεύθηκε από τον Έκτορα ο οποίος στη συνέχεια φονεύθηκε από τον Αχιλλέα, μάς υπενθυμίζει το τέλος της μήνιδος, καθώς ο Αχιλλέας βγήκε πάλι στη μάχη και σκότωσε τον άριστο των αρίστων (μήνιδος απόρρησις). Ο θρήνος, αν μιλήσουμε με όρους εικαστικούς, έχει ως φόντο τη σκληρότητα του πολέμου και ως πρόσοψη -εικαστική αφήγηση- την πρόθεση του νεκρού ήρωα και το θρήνο, την οδύνη της μάνας. Η Εκάβη θρηνώντας στοχάζεται και λέει- ίσως με κάποια χαιρεκακία- ότι ο θάνατος του Έκτορα δεν ανάστησε το νεκρό φίλο του Αχιλλέα. Εκείνο που έχει σημασία για τη μάνα ως ανακούφιση στον πόνο της είναι το θέμα της τιμής του γιου της, του μη ευτελισμού του νεκρού, που αναδεικνύεται εικαστικά τέλεια και μέσα από το μητρικό θρήνο «εμπρός μου τώρα δροσερός και ανέγγιχτος στο σπίτι/ κείτεσαι»[1]. Έτσι, μπορούν να συζητηθούν σε συγχρονία και διαχρονία, διαθεματικά και διεπιστημονικά ως έννοιες κλειδιά ο πόλεμος, ο σεβασμός στο νεκρό και την ακεραιότητά του, ο θάνατος, ο θρήνος, ο μητρικός πόνος κ.ά. Ο υπερήφανος θρήνος της μάνας (σύγκριση με τη σπαρτιάτισσα μάνα) ξεσήκωσε «γύρω οδυρμόν και θρήνους», μας λέει ο ποιητής- αφηγητής, ο Όμηρος.
Στη συνέχεια παρουσιάζεται από τον ποιητή ο τρίτος γυναικείος θρήνος, ο θρήνος της Ελένης, μιας ξένης, της νύφης του Έκτορα και συζύγου του Πάρη ή Αλέξανδρου. Ο θρήνος της Ελένης παραπέμπει στην αφορμή του Τρωικού πολέμου. Έτσι, μέσα από τους θρήνους παρουσιάζονται κομβικά στοιχεία του ιλιαδικού έπους, της αφορμής, των μαχών εκατέρωθεν και του τέλους. Ο άνθρωπος εμπλέκεται στο παιχνίδι του πολέμου εκών άκων, άλλοτε ως θύτης και άλλοτε ως θύμα, όπως φαίνεται και από το ιλιαδικό έπος, όπου εναλλάσσεται η σκληρότητα με την ανθρωπιά και την ευαισθησία. Η Ελένη, σύμβολο ομορφιάς και αιτία του πολέμου, στο θρήνο της εκφράζει τα προσωπικά της αισθήματα για τον Έκτορα, προβάλλει το ήθος του και τη φιλική του στάση. Η Ελένη μιλάει για το δικό της πόνο και με τη ρητορική της αποστροφής εύχεται να είχε πεθάνει, παρά εξ αιτίας της να χαθούν τόσα παλικάρια. Αυτό μπορεί σε μια ψυχαναλυτική ερμηνεία να θεωρηθεί ότι ίσως νιώθει τύψεις ή αναγνωρίζει έμμεσα κάποια ηθική ευθύνη, την οποία, βέβαια, μοιράζεται με τον Αλέξανδρο που την έφερε στην Τροία εδώ και είκοσι χρόνια. Ο θρήνος της συμπληρώνει τις αρετές του νεκρού σε επίπεδο διαπροσωπικών σχέσεων (φιλία) και δίνει αφορμή να αυτοπαρουσιαστεί η Ελένη ως δυστυχισμένη (μόνη σε όχι φιλικό περιβάλλον), γιατί έμεινε χωρίς φίλους στην Τροία με εξαίρεση τον Πρίαμο «ο πενθερός με αγάπα ωσάν πατέρας». Έτσι ο θρήνος της Ελένης δίνεται από τη δική της οπτική γωνία και συγχρόνως μας συνδέει με την αιτία του Τρωικού πολέμου (αρπαγή της Ελένης) και τις μεταγενέστερες λογοτεχνικές δημιουργίες με αφορμή την ακούσια αρπαγή της (Ευριπίδης, Γοργίας, Σεφέρης).
Τέλος, ακολουθεί ο μονόλογος του Πριάμου, που έχει τον πρώτο ρόλο στις ετοιμασίες για την ταφή του Έκτορα. Ο Πρίαμος είναι πιο ψύχραιμος από όλους, διότι έχει ήδη θρηνήσει το γιο του στη σκηνή του Αχιλλέα και δίνει την πληροφορία για την εκεχειρία των δώδεκα ημερών, υπόσχεση του Αχιλλέα, για να τιμηθεί ο ξεχωριστός εχθρός, του οποίου αναγνώρισε τη γενναιότητα. Αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο, που συζητείται στην τάξη και αποκαλύπτει την ηρωική ηθική (αναγνώριση της αξίας του αντιπάλου) και το σεβασμό εκ μέρους του Αχιλλέα στο γέροντα πατέρα και τον πατρικό πόνο. Ο πατρικός πόνος προβάλλεται σε πολλά σημεία της Ιλιάδας και μπορεί να συζητηθεί διαθεματικά σε σχέση με τη γενιά, την κληρονομική βασιλεία, τη δομή της ομηρικής κοινωνίας, τη θέση της γυναίκας κ.ά. Στην ενότητα αυτή ο ποιητής με την αφηγηματική του περιγραφή δίνει με λεπτομέρειες εικαστικές όλη τη δράση για την ετοιμασία της πυράς, παρουσιάζει όλα τα νεκρικά ήθη και έθιμα (πλύσιμο νεκρού, νεκρόδειπνο, πυρά, κιβούρι ή μνημείο κ.ά.), στοιχεία που μεταδίδουν συγκίνηση και αξίες διαχρονικές. Κατά την επεξεργασία αυτής της υποενότητας μπορούν να εμπλακούν τα έμμεσα ή άμεσα βιώματα των μαθητών/ τριών και να γίνει σχετική συζήτηση. Θέματα όπως: η ιερότητα του νεκρού, η φροντίδα «κηδεία» των οικείων για την πρόθεση και την εκφορά του νεκρού, το μνημείο, οι τιμές που αποδίδονται ανάλογα με τη θέση στην κοινωνική πυραμίδα του νεκρού, οι επικήδειοι, ακόμα και τα εικαστικά στοιχεία του μνημείου τους είναι θέματα της ζωής και της τέχνης ως σήμερα (διαχρονικά). Κατά την ερμηνεία αξιοποιούνται τόσο το εικαστικό υλικό του βιβλίου όσο και οι ερωτήσεις και οι πληροφορίες από τα παράλληλα κείμενα. Ο στίχος-κατακλείδα 805 «Αυτός του ανδρείου Έκτορος ο ενταφιασμός εγίνη» επισφραγίζει το τέλος της αφήγησης που οι λεπτομέρειες υπέβαλλαν δράση, συναισθηματική ένταση και οπτικοποίηση των δρώμενων.
Η ανακεφαλαίωση της ενότητας γίνεται με τα κύρια σημεία που έχουν καταγραφεί στον πίνακα, με τα κύρια θέματα, τις αξίες και με τις τεχνικές του λόγου (πρόσωπα, τόπος, χρόνος). Ο χρόνος των δέκα ημερών από την 42η ως την 51η ημέρα είναι ο χρόνος που δόθηκε από τον Αχιλλέα ως εκεχειρία για να τιμηθεί ο ήρωας εχθρός του. Όλα εντάσσονται στο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο του έργου ( ομηρικός πολιτισμός/ κόσμος) με αναφορά στην εισαγωγή και των απαραίτητων σχολίων. Ακολουθεί, αν υπάρχει χρόνος η μελέτη των παράλληλων κειμένων, η σύγκριση και η εξαγωγή συμπερασμάτων για τα στερεοτυπικά και άλλα στοιχεία, για τις επιβιώσεις ή αλλαγές σε θέματα νεκρικών τιμών. Αν δεν επαρκεί ο χρόνος τα κείμενα δίνονται ως εργασία για το σπίτι με λίγα ερωτήματα ώστε να μελετηθούν και να παραχθεί γραπτός λόγος. Έτσι, θέματα και διαθεματικές έννοιες (μεταβολή, άτομο-σύνολο, πολιτισμός) φωτίζονται κατά την επεξεργασία του κειμένου και επιλέγεται ένα θέμα για ένα σχέδιο εργασίας/ project. Επισημαίνεται στους μαθητές ότι το τέλος του Τρωικού πολέμου το μαθαίνουμε από το επόμενο έπος, την Οδύσσεια, που τη διδάσκονται οι μαθητές στην Α΄ τάξη του γυμνασίου και μπορεί να τους ζητηθεί να φέρουν πληροφορίες για την ταφή του Αχιλλέα και το τέλος του πολέμου, άλωση της Τροίας (βλ. παράλληλο από Οδύσσεια). Το βιβλίο του καθηγητή οφείλει να δίνει πολλά εναύσματα διαθεματικών δραστηριοτήτων, βιβλιογραφία, αποσπάσματα από μελετητές και παράλληλα κείμενα. Η εμπέδωση προεκτείνεται με ασκήσεις και δραστηριότητες από το τετράδιο ασκήσεων του μαθητή.
Ως μετακειμενική δραστηριότητα για εμπέδωση και προέκταση μπορεί με αφορμή την ενότητα αυτή ή κάποιο θέμα της να εκπονηθεί ένα σχέδιο εργασίας / project με θέμα:
«Τα ταφικά έθιμα από την ομηρική ως τη σύγχρονη εποχή».
Η εργασία αυτή προϋποθέτει οργάνωση, στόχους και φάσεις υλοποίησης σύμφωνα με την ομαδοσυνεργατική και συνερευνητική μέθοδο. Προβλέπεται στα νέα ΔΕΠΠΣ, ΑΠΣ χρόνος 10% στο πλαίσιο του μαθήματος ή με αφορμή το μάθημα μπορεί να υλοποιηθεί με πληρότητα το project στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης.
Γ. ΤΑ ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΩΣ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
Στόχοι
· Να κατανοήσουν οι μαθητές το φαινόμενο του θρήνου διαχρονικά.
· Να μελετήσουν τα ταφικά έθιμα από την αρχαία στη σύγχρονη εποχή.
· Να αναζητήσουν εικαστικό υλικό σχετικό με τα ταφικά έθιμα και τους θρήνους.
· Να δραστηριοποιηθούν μέσω συνεντεύξεων.
Έννοιες που εμπλέκονται: ειρήνη –πόλεμος, άτομο-σύνολο, οικογένεια-κοινωνία (σύστημα), μεταβολή, πολιτισμός (νεκρικά ήθη και έθιμα, μητρικός, συζυγικός και πατρικός πόνος κ.ά.).
Μαθήματα που μπορούν να συμβάλουν: Ελληνική Λογοτεχνία, αρχαία και νέα, Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, Ιστορία, Θρησκευτικά, Χημεία, Πληροφορική, Αισθητική Αγωγή, Γλώσσα, Φιλοσοφία, Λαογραφία, Τεχνολογία.
Υλοποίηση
Η τάξη μπορεί να χωρισθεί σε ομάδες και να εργασθεί πάνω στα παρακάτω θέματα:
Ι. ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ
Σ’ αυτή την ομάδα μπορούν να εργαστούν οι μαθητές στα εξής υποθέματα:
· Καταγραφή των νεκρικών ηθών και εθίμων σε Ιλιάδα και Οδύσσεια, σύγκριση και σχολιασμός τους.
· Αναζήτηση σχετικών κειμένων λογοτεχνικών και άλλων, τα οποία μελετώνται και στα οποία εντοπίζονται επιβιώσεις νεκρικών ηθών και εθίμων, αυτούσιες ή παραλλαγμένες.
· Κτερίσματα, σκοπός, συντήρηση, πληροφορίες που δίνουν.
· Ταφή και καύση νεκρών. Συλλογή πληροφοριών και καταγραφή προσωπικών απόψεων των μαθητών/τριών σε 2-3 παραγράφους.
ΙΙ. ΘΡΗΝΟΙ
Σ’ αυτή την ομάδα μπορούν να εργαστούν οι μαθητές στα εξής υποθέματα:
· Θρήνοι ομηρικοί, άλλοι θρήνοι και σύγχρονα μοιρολόγια ( σύγκριση).
· Επιτάφιος θρήνος ή εγκώμια του Χριστού
· Ο θρήνος στην αρχαία και νεότερη λογοτεχνία (π.χ. Θρήνοι / κομμοί αρχαίας τραγωδίας, Επιτάφιος του Περικλή του Θουκυδίδη, Επιτάφιος του Γ. Ρίτσου κ.ά.)
· Η λειτουργία του θρήνου (τι εκφράζει, πώς εκδηλώνεται και πώς επιδρά)
ΙΙΙ. ΜΝΗΜΕΙΑ – ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Σ’ αυτή την ομάδα μπορούν να εργαστούν οι μαθητές στα εξής υποθέματα:
· Συγκέντρωση εικαστικού υλικού εμπνευσμένου από τα ομηρικά έπη σε σχέση με το θάνατο ηρώων.
· Επίσκεψη σε αρχαία και σύγχρονα νεκροταφεία για:
α. καταγραφή και σχολιασμό στίχων ή μικρών θρήνων,
β. συλλογή φωτογραφικού-εικαστικού υλικού σχετικού με τα μνημεία,
γ. σύγκριση σημερινών μνημείων με τους θολωτούς τάφους και τους τύμβους.
IV. ΕΡΕΥΝΑ – ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ
· Συνεντεύξεις από νέους, μεσήλικες και γέρους και διερεύνηση των απόψεών τους σε σχέση με τα σύγχρονα νεκρικά έθιμα ή επιβιώσεις παλαιότερων εθίμων.
· Ερωτηματολόγια ή συνεντεύξεις με θέμα την καύση των νεκρών.
V. ΦΑΣΕΙΣ
Ως διαθεματική δραστηριότητα εντασσόμενη στο 10% του διδακτικού χρόνου μπορεί να καλύψει δύο, όχι συνεχείς, διδακτικές ώρες. Δηλαδή, κατά τη διάρκεια των μαθημάτων έχουν συγκροτηθεί οι υποομάδες και εργάζονται πάνω στο υλικό τους.
· 1η ώρα: Συντονιστική συνεδρίαση υποομάδων, παρουσίαση των ενεργειών τους, επισήμανση τυχόν αποριών και προβλημάτων. Τελικές κατευθύνσεις (ανατροφοδότηση).
· 2η ώρα: Συνολική παρουσίαση των σχεδίων εργασίας, συζήτηση (Σύνθεση – Αξιολόγηση).
Στην περίπτωση που το σχέδιο εργασίας θα ενταχθεί στην Ευέλικτη Ζώνη μπορούν να αξιοποιηθούν τρία διδακτικά δίωρα και οι δραστηριότητες χωρίζονται σε τρεις φάσεις:
· 1ο δίωρο: Καθορισμός θέματος – Υποενότητες – Χωρισμός σε ομάδες – Καθορισμός κριτηρίων έργου και διαδικασιών – Καθορισμός δραστηριοτήτων κατά υποομάδα.
· 2ο δίωρο: Εργασία υποομάδων – συντονιστική συνεδρία – παρουσίαση έργου υποομάδων – παρατηρήσεις – τελικές κατευθύνσεις.
· 3ο δίωρο: Παρουσίαση του συλλογικού έργου. Αξιολόγηση του έργου και δημοσίευση σε σχολική εφημερίδα ή γίνεται έκθεση στο σχολείο ή την τοπική κοινωνία.
[1] Ι.Πολυλάς, Ιλιάδα, ραψ.Ω. στίχος 758, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2003.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου