Εισαγωγή στην δραματική ποίηση - τραγωδία

Των

Αλίκης Αποστολάκη

& Κατζελάκη Δημητρίου

Οι απαρχές του Δράματος

Ενώ όλα τα είδη της αρχαίας ελληνικής γραμματολογίας γεννήθηκαν στην Ιωνία, το δράμα γεννήθηκε σε ένα από τους δήμους της Αττικής στα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα. Χρειάστηκε 50 χρόνια για να εξελιχτεί και να φτάσει στην τελική ολοκλήρωση. Έτσι το δράμα μαζί με τη ρητορική, τη φιλοσοφία και τις τέχνες συνετέλεσε στην πολιτιστική ανάπτυξη της Αθήνας του 5ου αιώνα ( χρυσούς αιώνας). Γεννήθηκε και αναπτύχθηκε μέσα στα πλαίσια της δημοκρατικής ανάπτυξης της Αθήνας. Τότε που η Αθήνα προσπάθησε να μετριάσει τις αντιθέσεις των τάξεων, πρώτα με το Σόλωνα, τον Κλεισθένη για να φτάσουμε στο απόγειο της ανάπτυξης της δημοκρατίας την εποχή του Περικλή. Την εποχή του Πεισίστρατου το δράμα έγινε γιορτή. Αργότερα θεσμοθετήθηκε ως εκδήλωση της δημοκρατίας. Τελειοποιείται συνεχώς μέσα στο κλίμα των δημοκρατικών διαδικασιών που θεμελιώνει η νέα Αθηναϊκή πολιτεία. Επομένως: το δράμα είναι παιδί της Δημοκρατίας, γέννημα του διαλόγου και της ελευθερίας των ιδεών.

 

Το δράμα προήλθε από τις θρησκευτικές τελετές, που γίνονταν στην αρχαιότητα προς τιμή του θεού Διόνυσου και συγκεκριμένα από το Διθύραμβο. Ο διθύραμβος ήταν χορικό άσμα που οι πιστοί του Διόνυσου το τραγουδούσαν και το χόρευαν ομαδικά με συνοδεία αυλού. Μιλούσε για το θεό, τη γέννησή του, τους άθλους του, τους θριάμβους του στον πόλεμο, για την επικράτησή του, το κρασί και το αμπέλι, τη χαρά της ανέμελης ζωής. Τον τελειοποίησε ο Αρίων, ποιητής από τη Μήθυμνα της Λέσβου. Αυτός έδωκε ως συνοδεία του θεού τους Σάτυρους και τους Σιληνούς. Ήταν χορευτές μεταμφιεσμένοι, με χαρακτηριστικά τράγων. Τα μέλη του τραγικού χορού ονομάζονταν τραγωδοί, ή λόγω της μεταμφίεσης τους, ή γιατί έπαιρναν σαν έπαθλο, όταν νικούσαν στο διαγωνισμό, ένα τράγο, ή γιατί τραγουδούσαν κατά τη διάρκεια θυσίας τράγου.

3Το επόμενο βήμα για τη μετάβαση από το διθύραμβο στην τραγωδία έγινε από τον ποιητή Θέσπη ο οποίος στάθηκε απέναντι από το Χορό και συνδιαλέχθηκε με στίχους, δηλ. αντί να τραγουδήσει μια ιστορία άρχισε να την αφηγείται. Έτσι έγινε ο πρώτος υποκριτής (υποκρίνομαι στην αρχαία ελληνική σημαίνει αποκρίνομαι), δηλ. αυτός που αποκρίνεται στο Χορό, διαλέγεται με αυτόν, απαντά στις ερωτήσεις του και δίνει αφορμή για τα άσματά του, απαγγέλλοντας στίχους σε άλλο μέτρο και σε διαφορετική μελωδία από εκείνη των στίχων που τραγουδούσε ο Χορός. Αργότερα ο Αισχύλος εισήγαγε το δεύτερο υποκριτή και ο Σοφοκλής τον τρίτο. Από αυτούς προήλθαν σταδιακά ο πρόλογος και τα επεισόδια και γεννήθηκε η τραγωδία.

Τα θέματα των τραγωδών

Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, που χαρακτηρίζεται από έξαρση ηρωικού πνεύματος, οι τραγωδίες είναι σκηνικές παραστάσεις όπου εξυμνείται ο ηρωικός άνθρωπος, που συγκρούεται με τη Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεία δικαιοσύνη. Το τριαδικό σχήμα, ύβρη - άτη - δίκη, αποτελεί το ηθικό υπόβαθρο της τραγωδίας. Σύμφωνα με αυτό, η ύβρη, που οδηγεί στον όλεθρο, προκαλεί τη θεϊκή τιμωρία (τίσις) και έτσι επανέρχεται η τάξη με το θρίαμβο της δικαιοσύνης.

Οι ποιητές αντλούν τα θέματα τους από τους μύθους. Απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό που συγκεντρωνόταν στο χώρο του θεάτρου για μια επίσημη εκδήλωση και προσπαθούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του πολίτη, ενός πολίτη συν-μέτοχου που βίωνε τις περίλαμπρες νίκες κατά των Περσών, την αμφισβήτηση και τις νέες ιδέες των σοφιστών, την οδύνη ενός μακροχρόνιου εμφυλίου πολέμου, ζούσε δηλ. ένα κλίμα γόνιμο σε έργα και στοχασμούς.

        

Οι δραματικοί αγώνες

Γίνονται κατά την διάρκεια των γιορτών του Διονύσου. Οι διονυσιακές γιορτές ήταν τρεις. Τα "εν άστει ή Μεγάλα Διονύσια", τα "κατ' αγρούς ή μικρά Διονύσια" και τα "Λήναια". Η πιο λαμπρή γιορτή ήταν τα Μεγάλα Διονύσια γιατί τελούνταν την αρχή της άνοιξης, τότε που ο καιρός επέτρεπε στα καράβια να ταξιδέψουν, η φύση ανθούσε και οι γεωργικές εργασίες ήταν περιορισμένες. Πλήθος κόσμου συνέρρεε στην Αθήνα απ' όλα τα μέρη για να παρακολουθήσουν τη γιορτή αυτή. Η γιορτή κρατούσε 6 μέρες. Οι τρεις τελευταίες ήταν αφιερωμένες στους δραματικούς αγώνες.

Η προετοιμασία της συμμετοχής ξεκινούσε μήνες πιο μπροστά:

1. Όσοι ποιητές ήθελαν να πάρουν μέρος έκαναν αίτηση στον επώνυμο άρχοντα, που ήταν και ο υπεύθυνος για τη γιορτή και τους αγώνες.

2. Τελικά ο επώνυμος άρχοντας επέλεγε τρεις ποιητές για να διαγωνιστούν. Ο καθένας τους έπαιρνε μέρος με μια τετραλογία: τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα.

3. Επόμενο βήμα του άρχοντα ήταν να βρει ένα χορηγό για κάθε ποιητή. Ο χορηγός οριζόταν με κλήρο από την τάξη των πλουσίων και αναλάμβανε τα έξοδα της παράστασης: για το χορό, το χοροδιδάσκαλο, τον αυλητή, τη σκευή (μάσκες, ενδυμασία).

4. Λίγες μέρες πριν την έναρξη των Μεγάλων Διονυσίων γινόταν η επίσημη παρουσίαση όλων των διαγωνιζομένων δραμάτων σε μια τελετή που οργανωνόταν στο Ωδείο που είχε κτίσει ο Περικλής. Η τελετή λεγόταν προάγωνας. Οι ποιητές που είχαν προκριθεί μαζί με το χορό, τους υποκριτές και τον χορηγό ανέβαιναν σε μια υπερυψωμένη εξέδρα και παρουσιάζονταν στο κοινό. Φορούσαν στεφάνια, όχι προσωπεία και θεατρική ενδυμασία, και έδιναν πληροφορίες για το περιεχόμενο των έργων τους.

5. Επόμενο στάδιο ήταν η επιλογή των δέκα κριτών με κλήρωση. Ένας από κάθε φυλή.

Η παράσταση τώρα μπορούσε να αρχίσει

Όλοι μπορούσαν να παρακολουθήσουν τη "διδασκαλία" των αγώνων: ελεύθεροι πολίτες, μέτοικοι, δούλοι, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, ξένοι. Όλοι είχαν το εισητήριο τους (σύμβολο). Για τους φτωχούς ο Περικλής είχε θεσπίσει τα θεωρικά. Το πλήθος συνέρρεε στο θέατρο πολύ πρωί. Ειδικοί υπάλληλοι, οι ραβδούχοι, τους τοποθετούσαν στις αριθμημένες θέσεις τους. Στις πρώτες θέσεις, τις προεδρίες, κάθονταν οι άρχοντες και στην πιο κεντρική και επίσημη, ο ιερέας του θεού Διόνυσου.

Αφού τελείωνε η παράσταση, οι δέκα κριτές έγραφαν τα ονόματα των ποιητών με σειρά προτίμησης σε πινακίδα και την έριχναν σε μια κάλπη. Από την κάλπη ανασύρονταν πέντε. Από τις πέντε, ανάλογα με τις ψήφους προέκυπτε το τελικό αποτέλεσμα. Οι νικητές, ποιητής και χορηγός, κέρδιζαν ως έπαθλο το διονυσιακό στεφάνι από κισσό και ένα τρίποδα και το δικαίωμα να το στήσουν στην ανατολική πλευρά της Ακρόπολης. Τα ονόματα των ποιητών, χορηγών και πρωταγωνιστών, οι τίτλοι των έργων και το αποτέλεσμα της κρίσης χαράζονταν σε πλάκες (διδασκαλίες) που φυλάσσονταν στο δημόσιο αρχείο.

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ (ΕΙΣΑΓΩΓΗ)